Hugur - 01.01.2004, Blaðsíða 150

148
Davíð Kristinsson
hvað gyðingahatur varðar) skárri en hann hljómar í fyrstu.149 En hvers vegna
að vera eitthvað að fegra Nietzsche? Hann er ekkert nær „pólitískri rétthugs-
un“ en myndin sem dregin var upp af Nietzsche fyrstu hundrað árin í við-
tökusögu Nietzsches á íslensku gefur til kynna. Islenskir Nietzsche-túlkend-
ur bendluðu heimspekinginn sjaldnast við rasisma, gyðingahatur og
þjóðrembu. Þeir tengdu Nietzsche hins vegar við úrvalshyggju, mannkyn-
bætur, kvenfyrirlitningu og stríðsdýrkun; þætti sem virðast standast nánari
skoðun. íslendingar höfðu enga ástæðu til að draga merkimiða Brandesar
„Aristókratísk róttækni" í efa enda segist Nietzsche í bréfi til Danans (2. des.
1887) hæst ánægður með þennan merkimiða. Eftir að nasistar höfðu gert
Nietzsche að heimspekingi Þriðja ríkisins og Bandamenn notað þessi
meintu tengsl í áróðursskyni í síðari heimsstyrjöldinni réðst Kaufmann —
sem á síðari hluta tuttugustu aldar gegndi svipuðu hlutverki fyrir íslenska
Nietzsche-túlkendur og Brandes gerði á fyrri hluta hennar - í það að hvít-
þvo Nietzsche af öllum óþægilegum tengingum. Aðstæður sem Kaufmann,
landflótta gyðingur frá Þýskalandi, stóð frammi fyrir voru óneitanlega mjög
erfiðar. Margar leiðréttingar Kaufmanns eiga við rök að styðjast, aðrar ekki.
Offegrun Kaufmanns sætti harðri gagnrýni Einars Kristjánssonar Freys, og
íslenskir Nietzsche-túlkendur héldu áfram að sýna hliðar á Nietzsche sem
féllu illa að túlkun Kaufmanns. Það var ekki fyrr en í upphafi 10. áratugar-
ins sem Vilhjálmur Árnason kynnti til sögunnar hlið á Nietzsche í anda
Kaufmanns sem var svo flauelsmjúk að Nietzsche hafði aldrei litið dagsins
ljós sem annar eins ljúflingur í íslenskri viðtökusögu. Samtímis lét Vil-
hjálmur, í anda Foot, glitta í aðra hlið Nietzsches, sem hafni að endingu al-
gildu réttlætishugtaki, hafi enga ábyrga siðfræði að bjóða og feli ekki í sér líf-
vænlega leiðsögn í samfélagslegum efnum. Róbert H. Haraldsson brást við
þessum siðfræðilega fyrirvara Foot og Vilhjálms með því reyna að hrekja þá
skoðun siðfræðinganna að Nietzsche fari ekki saman við kröfur fræðigreinar
þeirra. Hann tefldi fram meinlausum Nietzsche, siðfræðingi sem setur fram
almennt æðra siðferði og almenna siðferðilega lífsleiðsögn, og á ekkert skylt
við úrvalshyggju.
En til hvers að fegra Nietzsche? Gerir úrvalshyggjan hann að verri heim-
spekingi? Engan veginn. Færir sú staðreynd að Nietzsche er frábær heim-
spekingur samfélagsskoðanir hans eitthvað nær „póhtískri rétthugsun" en
þær eru? Alls ekki. Til er fjöldinn allur af heimspekingum sem bjóða upp á
algilt réttlætishugtak, ábyrga siðfræði og lífvænlega leiðsögn í samfélagsleg-
um efnum. En það breytir engu um það að Nietzsche ber af flestum þessum
heimspekingum, ekki prátt jýrir að hann sé á skjön við heimspeki siðfræð-
inganna, heldur einmitt vegna pess að hann er það. Því er full ástæða til að
draga plóg Nietzsches nokkrum sinnum yfir akur íslenskrar siðfræði.150
149 p_ Foot, „Nietzsche’s Immoralism”, s. 10. í Nietxscbe contra Wagner (8:1) segir Nietzsche gyðingahat-
ur tónskáldsins eina af ástæðum þess að samband þeirra slitnaði.
150 Grein þessi er helguð minningu Matthíasar Viðars Sæmundssonar (1954-2004) sem öðrum fremur
vann að framgangi póststrúktúralískrar heimspeki á Islandi. Eg þakka Agli Arnarsyni, Hjörleifi
Finnssyni, Margréti Elísabetu Ólafsdóttur og Skúla Sigurðssyni gagnrýni og ábendingar, þeim síð-
astnefnda og Hauki Ingvarssyni auk þess aðstoð við öflun heimilda.