Læknablaðið : fylgirit - 01.12.1983, Page 109

107
sakatengsl, hlýtur að vera óvíst um árangur af fyr-
irbyggjandi aðgerðum, sem beinast að sálrænum
og félagslegum fyrirbærum.
Ég mun ekki fjölyrða um fyrirbyggjandi að-
gerðir, sem miða að því að auka viðnám gegn
orsökum geðsjúkdóma. Vel má vera, að unnt sé að
auka sálarþrótt manna svo að þeir verði færari um
að leysa vandamál, sem upp koma á lífsleiðinni, og
verði síður geðsjúkdómum að bráð. Þaö hefur þó
ekki tekist að sanna, að aðgerðir til að auka við-
nám gegn geðsjúkdómum geti dregið úr nýgengi
þeirra.
ÁRANGUR
Menn eru sammála um, að annars og þriðja stigs
fyrirbygging, þ.e. meðferð og endurhæfing, beri oft
góðan árangur, en eru ekki sammála um árangur af
fyrsta stigs fyrirbyggingu, þ.e. geðvernd.
Margir virðast hafa mikla trú á geðvemd (5, 7).
Þeir telja víst, að geðsjúkdómar eigi oft rót að rekja
til sálrænna eða félagslegra fyrirbæra og hafa fyrir
satt, að nú þegar séu margar aðferðir þekktar til að
fyrirbyggja þessa sjúkdóma með því að hafa áhrif á
þessi fyrirbæri eða auka viðnám einstaklingsins
gegn þeim. Aðrir hafa sáralitla trú á geðvernd. Þeir
telja víst að geðsjúkdómar eigi oftast rót að rekja
til líkamlegra orsaka og telja fráleitt, að unnt sé að
fyrirbyggja þessa sjúkdóma með því að hafa áhrif á
sálræn eða félagsleg fýrirbæri.
Tilraunir til geðvemdar hafa til þessa borið mis-
jafnlega góðan árangur og flestar lítinn (2, 6). Það
er ekki að undra, því að flestar aðferðir, sem not-
aðar hafa verið, eru ekki í samræmi við megin for-
sendur fyrir árangursríkri geðvernd.
Nokkrar aðferðir hafa tvímælalaust borið góðan
árangur. Sem dæmi má nefna meðferð á líkam-
legum sjúkdómum sem valda geðrænum ein-
kennum (1). T.d. hefur meðferð sárasóttar dregið
mjög úr algengi sturlunar af völdum hennar.
Nokkrar aðferðir eru á fræðilegum forsendum
mjög líklegar til að bera góðan árangur, þótt hann
sé enn lítill í raun, t.d. erfðaráðgjöf, og aðgerðir
sem beinast að ungbörnum og fjölskyldum þeirra.
Margar aðferðir sem í fljótu bragði eru líklegar
til að bera árangur, og margir hafa mikla trú á, hafa
reynst árangurslitlar til þessa. Sem dæmi má nefna
geðheilsufræðslu, kreppuviðbrögð og baráttu gegn
ýmsum óæskilegum fyrirbærum í samfélaginu.
Flestir virðast telja það sjálfsagt, að geðheilsu-
fræðsla hafi fyrirbyggjandi áhrif og að ekki þurfi
vitnanna við um það. Það er þó erfitt að finna
rannsóknir, sem sýna fram á gagnsemi hennar.
Geðheilsufræðsla reynist því miður oft byggð á
óskhyggju og hafa óljós slagorð að grundvallar-
forsendum (8).
Kreppuviðbrögð geta áreiðanlega leyst ýmis
lífsvandamál og komið í veg fyrir þungar geð-
raunir. Þau geta einnig komið í veg fyrir, að geð-
sjúklingar missi tökin, þegar lífsvandamál steðja að
þeim. En það er óvíst, að kreppuviðbrögð geti
dregið úr nýgengi geðsjúkdóma.
Barátta gegn óæskilegum fyrirbærum í samfé-
laginu, til dæmis lélegu stjómskipulagi, vondri
menntun, fátækt, heilsuspillandi húsnæði, ofbeldi
o.s.frv. er í sjálfu sér góð og gild. En þótt hún hafi
borið tilætlaðan árangur, hefur hún ekki virst
draga úr nýgengi geðsjúkdóma. Slík barátta getur
því ekki talist sérstakt viðfangsefni geðheilbrigðis-
starfsmanna. Þó að það komi í Ijós, að hún fyrir-
byggi geðsjúkdóma, geta þeir að vísu tekið þátt í
henni eins og aðrir ábyrgir og góðgjarnir borgarar,
en eru ekki sjálfkjörnir til að vera í fararbroddi.
Þegar á heildina er litið, hafa tilraunir til geð-
verndar ekki borið verulegan árangur, þ.e. þær
hafa hvorki dregið verulega úr nýgengi geðsjúk-
dóma í heild né nýgengi flestra einstakra geðsjúk-
dóma. Geðvernd ber stundum árangur, þegar
geðsjúkdómarnir, sem leitast er við að fyrirbyggja,
hafa líkamlegar orsakir. Geðvernd virðist á hinn
bóginn bera lítinn árangur, þegar sjúkdómamir
ekki hafa þekktar líkamlegar orsakir, en til þeirra
teljast flestir hinna alvarlegustu og algengustu geð-
sjúkdóma, svo sem geðklofi, geðbrigði, tauga-
veiklun og persónuleikagalli.
ANNMARKAR
Það vill oft gleymast, að geðvernd getur haft
slæmar afleiðingar, sem eru líklegar til að vekja
andstöðu gegn henni (7). T.d. má nefna vernd gegn
drykkjusýki. Frumorsakir þessa geðsjúkdóms eru
ekki þekktar, en engu að síður er aðferð þekkt til að
fyrirbyggja hann. Með lagasetningu mætti banna
innflutning, brugg, sölu og neyslu áfengis og fyrir-
byggja drykkjusýki að miklu eða öllu leyti. En slíku
banni væri ekki unnt að framfylgja, nema til kæmi
aukning á valdi stjómenda og skerðing á rétti ein-
staklinga til að neyta áfengis að vild sinni. Hætt er
við að margir ættu erfitt með að sætta sig við þessar
afleiðingar, enda hefur raunin orðið sú hér á landi.
Sumir geðsjúkdómar eru e.t.v. í tengslum við
jákvæða eiginleika mannskyns. Fyrirbygging þess-
ara sjúkdóma gæti leitt til fækkunar á slíkum eigin-
leikum og ekki víst að fyrirbygging væri til bóta,
þegar til lengdar léti.
Aukin áhersla á geðvemd getur dregið úr
áherslu á meðferð og endurhæfingu. Geðvernd