Sagnir - 01.06.2005, Qupperneq 70

Helgir steinar
barið ábóta sinn og brotið skírlífsheiti sín. Tveimur þeirra refsaði
biskup með því að láta setja þá í gapastokk en ekki fylgir sögunni hve
lengi, né hvort þeir hafi verið sviptir munkstign. Mun alvarlegri
atburðir höfðu hinsvegar átt sér stað í Kirkjubæ. Þar hafði ein nunnan,
Katrín eða Kristín að nafni, skrifað andskotanum bréf og gengið honum
á hönd. Hún var svipt nunnutitlinum og brennd á báli. Katrín hefur
Mun alvarlegri atburöir höföu
hinsvegar átt sér staö í Kirkjubæ. Þar
haföi ein nunnan, Katrín eða Kristín aö
nafni, skrifað andskotanum bréf og
gengið honum á hönd.
kunnað að skrifa og líklegt má telja að hún hafi unnið við að afrita
bækur i klaustrinu. Jón biskup var nýkominn að utan og hefur ef til vill
kynnst hugmyndum rannsóknarréttarins þar/l,v Þessi saga er sérstaklega
athyglisverð vegna þess að þegar galdrafárið gekk yfir á 17. öld voru
konur sjaldan sakaðar um galdra á íslandi. Ein ástæða þess hefur verið
talin sú að þær kunnu almennt ekki að skrifa og því engar sannanir til
um þeirra galdra.
DVALARHEIMILIALDRAÐRA
Klaustrin gegndu þýðingarmiklu hlutverki fyrir fleiri en
klaustursystumar. Þau vom ásamt biskupsstólunum stærstu og
mikilvægustu stofnanir samfélagsins á sínum tíma. Þangað leitaði fólk
til að eyða elliámnum, hljóta menntun og fá hjálp í neyð.
Orðtakið að setjast í helgan stein, sem nú er notað um starfslok
fólks, var áður fýrr notað um það að ganga í klaustur. Klaustrin vom
athvarf fyrir aldrað fólk sem gat borgað með sér. Bæði vistin og
greiðslan vom kölluð próventa og fólkið próventufólk. Biskupssetur
tóku lfka að sér próventufólk og eftir að klaustrin lögðust niður tóku
venjuleg heimili í auknum mæli að sér þetta hlutverk. Yfirleitt fóm
karlmenn í próventu í munkaklaustur og konur í nunnuklaustur. Það var
þó algengt að hjón eða systkini fæm saman. Elsti próventusamningur
sem varðveist hefur er frá árinu 1290 og fjallar um systkini sem fara í
próventu í munkaklaustrinu á Þingeymm. Þá þegar virðist vera komin
hefð fyrir próventunni.’1” Meðgjöfin var oft í formi jarðeigna sem gáfu
af sér tekjur. Menn gáfu mismikið með sér og fengu kost og aðbúnað í
samræmi við það.’dvi Systkinin séra Jón Bjamason og Guðrún systir
hans gerðu próventusamning við Reynisstaðaklaustur árið 1380. Jón
hefur átt eitthvað undir sér og greiðir próventuna fyrir þau bæði. Hún
hljóðar upp á 27 kúgildi og 23 hundmð að auki. Hann áskilur sér þó
betri kost en Guðrún á að njóta. Þannig fær hann „daglegan kost sem
ráðsmaður og sæmilegustu menn á staðnum og þjónustu sem honum
vel þarfnast. Item árlega til klæða sér 7 álnir jámgrátt, 12 álnir hvítt
vaðmál og 12 álnir lérefts.“ í hlut Guðrúnar kemur „kostur svo að hún
mætti vel vera við, og 8 álnir vaðmáls til klæða henni.“xlv" Fólk kom
oftast með einhverja búslóð með sér, s.s. sængur og kistur, sem runnu
þá líka til klaustursins. Oft höfðu menn einhverjar séróskir, vildu
ákveðin herbergi eða sérstakan mat, eins og Helga Finnsdóttir sem árið
1459 áskildi sér „smjör og skreið, hvítu einn rétt og heita mjólk“ ffá
systrunum á Reynisstað.’1™1 Sumt próventufólk vann eins og það hafði
heilsu til, helst við létt störf, smíðar og saumaskap. Dæmi em um að
starfsmenn biskupsstólanna fengju próventu sem hluta af launakjörum,
einskonar ellilífeyri, eins og Jón Úlfsson, smiður á Hólum.xlix
VORU KLAUSTRIN KVENNAATHVÖRF?
Til er merkilegt bréf frá árinu 1543. Gissur Einarsson biskup skrifar
til móðursystur sinnar, Halldóm Sigvaldadóttur abbadísar á Kirkjubæ,
vegna konu sem dvelst þá hjá henni. Kona þessi hafði flúið í klaustrið
undan barsmíðum eiginmanns síns.' Anna Sigurðardóttir túlkar þetta
bréf sem merki um að klaustrin hafi að einhveiju leyti verið griðastaður
fyrir fómarlömb heimilisofbeldis, nokkurskonar kvennaathvörf þeirra
tíma. Það er þó óvarlegt að álykta um of út ffá þessu eina bréfi. Fátt
bendir til þess að það hafi verið raunvemlegur valkostur fyrir konur að
leita skjóls í klaustrum, enda hvetur Gissur ffænku sína til þess að vísa
68 Sagnir 2005
konunni heim aftur. Það hefur ekki samrýmst hlutverki klaustursins að
blanda sér í heimilislíf fólks í sveitunum i kring. Slíkt hefði gert
klaustrin umdeild og raskað þeirri kyrrlátu trúariðkun sem þar átti að
fara fram. Það má líka auðveldlega hugsa sér að þessi ólánssama kona
hafi ekki leitað á náðir klaustursins sem stofnunar, heldur átt vini eða
skyldfólk meðal klaustursystra eða annarra á staðnum.
BARNAKENNSLA
Böm vom send til náms í klaustrin og greitt með þeim. Nemendur
vom af báðum kynjum, t.d. stunduðu systkinin Jón og Guðrún nám á
Skriðuklaustri.1' Þannig sendi séra Björgólfúr Illugason Steinunni dóttur
sína til náms í Reynisstaðaklaustri og greiddi 50 hundmð fyrir. Frænka
Björgólfs fylgdi með í kaupunum en hefur verið eitthvað eldri en
Steinunn Björgólfsdóttir og hefúr sennilega sest þar að til frambúðar.1"
Kristin ffæði og annað sem nunnumar gátu kennt ungum stúlkum, s.s.
hannyrðir hefúr eflaust þótt góð menntun fyrir eiginkonur háttsettra
manna.
ÖLMU SUMENN
Þótt vitað sé að íslensku klaustrin hafi sinnt fátækrahjálp em engar
heimildir til um það hve umfangsmikil hún var. Klaustrið í Cluny í
Frakklandi varði þriðjungi af tekjum sínum til fátækrahjálpar. Það er í
samræmi við tilskipun Simplicíusar páfa (468-483) um að þriðjungi
gjafa til kirkunnar skyldi varið í þágu fátækra. Vera má að íslensku
klaustrin hafi einnig fylgt þessari reglu.1"1 Klaustrið í Viðey hafði um
tíma 40 þurfamenn á sínu ffamfæri en það var eitt ríkasta klaustrið á
íslandi.iiv
LOKAORÐ
Við siðaskiptin lögðust klaustrin af en þó var gert ráð fyrir því að
þær nunnur sem vom þar fyrir gætu dvalist þar áffam. Þó skyldi
klausturlífið taka nokkmm breytingum. Nýir kirkjusiðir skyldu haldnir
í heiðri, nunnumar máttu halda nunnuklæðum en ekkert endilega
klæðast höfuðbúnaði og þær áttu helst að syngja minna og ffekar á
móðurmálinu en latínu.iv Sérstaklega er þess krafist að
klausturpresturinn sé giftur, svo að siðferðið í klaustrunum haldist nú
ömgglega.
Klaustrin vom fá og lítil en vom sá vettvangur fyrir
ffæðistörf sem til var í fámennu samfélagi. Menntastofnanir vom fáar
til á landinu á miðöldum og því mikill missir að klaustrunum þegar þau
lögðust undir lok. Þar með töpuðu konur því eina tækifæri sem þær
höfðu til sjálfstæðra áhrifa í samfélaginu, óháð eiginmanni og foður.
Arið 1548, eftir siðaskipti í Noregi, sendu norskir aðalsmenn bænaskjal
til konungs um að koma aftur á fót nunnuklaustmm, með þeim rökum
að konur lendi á vonarvöl ef þær giftast ekki. Með lokun klaustranna
hvarf þetta úrræði fyrir konur sem áttu ekki annað hlutverk úti í
þjóðfélaginu.ivi