Nýtt Helgafell - 01.04.1956, Blaðsíða 40

34
NÝTT HELGAFELL
íélaginu er þrá einstaklingsins eftir betri aí-
komu og kjörum. Það heíur hlotið mörg nöfn,
enda birtist það í mörgurn myndum. Eigin-
girni, íégræðgi, sjálfsbjargarviðleitni, hag-
*
sýni og íramtak eru öll greinar af sama
stofni. Þótt ranghverfur þess séu margar, get-
ur það samt haft mikil áhrif til góðs í ver-
öldinni.
Það er fróðlegt að kalla hér til vitnis hinn
skarpskyggna þjóðfélagsskoðara, Frakkann
Tocqueville, en í bók sinni, Lýðræðið í
Ameríku, sem rituð var fyrir rúmum hundrað
árum, farast honum orð á þessa leið.
„Lögmál eiginhagsmunanna, sé það rétt
skilið, er ekki háleitt, en það er ljóst og ör-
uggt. Það setur sér ekki stórfengleg stefnu-
mið, en nær áreynslulítið þeim áföngum,
sem það hefur sett sér. Aflir geta lært það
og munað, því að það er ekki ofvaxið skiln-
ingi nokkurs manns. Það nær auðveldlega
miklu áhrifavaldi yfir mönnunum vegna
þess, hve dásamlega það samræmist veik-
leikum þeirra. Og vald þess er ekki hverfult,
því að það skákar hagsmunum einstakling-
anna hvers gegn öðrum, en beitir sömu með-
ulum til að stjórna ástríðunum og æsa þær.
Lögmál eiginhagsmunanna hvetur menn
ekki til stórkostlegrar sjálfsafneitunar, en það
bendir þeim daglega á smáa hluti, sem þeir
geta neitað sér um. Eitt sér gerir það menn
ekki dyggðuga, en það þjálfar fjölda manna
í reglusemi, hófsemi, forsjálni og sjálfstjórn;
og þótt það beini vilja manna ef til vill ekki
beint á dyggðarinnar veg, dregur það þá
þangað samt smám saman með valdi van-
ans. Ef lögmál eiginhagsmunanna væri alls
ráðandi í heimi siðferðisins, mundu framúr-
skarandi dyggðum vafalaust fækka, en hins
vegar mundi hin lægsta spilling einnig verða
sjaldgæfari. Lögmál eiginhagsmunanna
kemur ef til vill í veg fyrir, að menn rísi
hátt yfir meðbræður sína, en það stöðvar og
heldur í skefjum fjölda annarra manna, sem
ella mundu sökkva djúpt niður. Lítum á
nokkra hina allra beztu menn, þeim fer aftur
vegna áhrifa þess, en lítum á allt mannkyn,
því fer fram."
Tocqueville var, eins og þeirra tíma mönn-
um var títt, hugað um hina siðferðilegu hlið
þjóðfélagsmálanna og mættu nútímamenn
af því læra. Flestir munu vera honum
sammála um það, að mikilvægara sé að
bæta siðferði alls almennings en að skapa
jarðveg fyirr siðgæðispostula. Siðferðisvakn-
ing verður að vísu helzt, þar sem spillingin
er mest. Templarinn er ávöxtur drykkjuskap-
arins, og þannig verður dyggðin laun synd-
arinnar. Fáir munu þó mæla spillingu bót
með þeim rökum. Það verður líka að hafa
í huga, að Tocqueville hefur til samanburðar
við lýðræði Ameríku þjóðfélag meginlands
Evrópu á þeim tímum. Þar var stjórnarfram-
kvæmd bygg á erfðavenjum og, þegar bezt
lét, ábyrgðartilfinningu stjórnþjálfaðrar yfir-
stéttar. En þetta gat brugðizt til beggja vona.
Sumir embættismenn voru háleitir hugsjóna-
menn, en aðrir samvizkulausir harðstjórar.
Þess vegna virtist honum stjóm eiginhags-
munanna, þ. e. a. s. hið frjálsa hagkerfi, ör-
uggara til að beina mönnum á réttar brautir.
Þótt margt hafi breytzt á einni öld, er enn
yfirleitt um tvær leiðir að velja til að stjórna
efnahagsstarfseminni. Annars vegar er laga-
setning og bein afskipti ríkisvaldsins, hins
vegar hið frjálsa hagkerfi. Fyrri leiðin er
mun erfiðari í framkvæmd. Hún krefst
dyggra þjóna ríkisvaldsins, sem geta sýnt
árvekni og framtak í starfi án þess að hljóta
fyrir það sérstaka kjarabót, en jafnframt
staðizt þær freistingar, sem óhjákvæmilega