Þjóðlíf - 01.05.1986, Qupperneq 12

andstaða hans við Víetnamstríð
Bandaríkjanna þekktust, en 1972, er
hann var forsætisráðherra, líkti hann
loftárásunum á N-Víetnam við verstu
glæpi sögunnar og nefndi til sögunnar
Guernica, Babi-Jar, Lidice og Tre-
blinka. Kallaði stjórn Bandaríkjanna þá
heim sendiherra sinn í Svíþjóð.
Spænsku fasistaleiðtogana kallaði
hann 1975 „djöfuls morðingja" (satans
mördare) og leppa Sovétríkjanna í
Tékkóslóvakíu, Husak-stjórnina, nefndi
hann „skepnur einræðisins" (diktatur-
ens kreatur). Palme var þannig alls-
endis óhræddur við að taka afstöðu og
fylgja henni eftir, og á alþjóðavettvangi
hélt hann sérstaklega á lofti málstað
smáþjóða og ríkja þriðja heimsins. En
þegar kemur að því að meta þau áhrif
sem þessi alþjóðaafskipti höfðu,
Hugsanlega er skynsamlegt að
greina áhrifin í þessu sambandi í
tvennt. Annars vegar höfum við þá
mælanlegar stærðir, svo sem þróunar-
aðstoð og efnislegan stuðning við ýmis
ríki þriðja heimsins og frelsishreyfingar.
Þannig veitir sænska stjórnin nokkra
aðstoð til þeirra sem eiga um sárt að
binda í Afghanistan og fer sú aðstoð
fram í gegnum sænsku Afghanistan-
nefndina. Hins vegar eru svo áhrif sem
eru síður eða alls ekki mælanleg, en
þurfa þess vegna ekki að vera óraun-
verulegri. Ómælanleg eru til að mynda
þau áhrif sem frumkvæði Palme í af-
vopnunarmálum hefur haft á umræðu
og skoðanamótun, bæði í Svíþjóð og
annars staðar í heiminum. Maður finnur
það vel sem íslendingur hversu jákvætt
það er að hafa fyrir augum og eyrum
Palme sagði í síðasta viðtalinu sem við hann var
tekið, að hann liti á árið 1986 sem ár hinna miklu
möguleika.
vandast málið. Hvernig ber líka að
meta slíkt?
Rétt er að minna á, að þótt Svíar séu
ekki nema um 8 milljónir er landið eitt
hinna ríkustu í heimi. Svíþjóð iðnvædd-
ist tiltölulega seint og þá hratt og færð-
ist á nokkrum árum frá jaðri hins alþjóð-
lega kapítalisma til miðjunnar. Sænsk-
ur kapítalismi er mjög alþjóðlegur og
teygir anga sína víða. Þannig voru um
14 prósent starfsmanna sænsks iðnað-
arkapftalisma búsett utan Svíþjóðar
1965 og um 20 prósent árið 1974.
Þetta atriði vegur eðlilega þungt þegar
hugað er að mikilvægi sænskra al-
þjóðastjórnmála.
Einnig ber að hafa í huga að Svíar
hafa haldið fast við það markmið að
verja einu prósenti þjóðarteknanna til
þróunaraðstoðar. Munu fáar aðrar
þjóðir geta státað af slíku. Það má því
Ijóst vera, að sænsk orð hafa a.m.k.
þann möguleika að á bak við þau búi
ákveðinn þungi. En þetta svarar að
sjálfsögðu ekki þeirri spurningu hvert
mikilvægi þeirra sé.
Mér er aðeins kunnugt um eina rann-
sókn á utanríkispólitískum áhrifum
sænskra orða á síðari tímum. Fjallar
hún um áhrif Svía á bandarísk
stjórnvöld í sambandi við Víetnamstríð-
ið (Jerneck, Magnus: Kritiksom utrik-
espoiitiskt medel. Lund 1983). Höfund-
ur kemst að þeirri niðurstöðu að gagn-
rýni Svía hafi litlu eða engu skipt fyrir
bandarísk stjórnvöld og ákvarðanir
þeirra. En sú spurning hlýturóhjá-
kvæmilega að skjóta upp kollinum
hvort gagnrýnin hafi e.t.v. haft áhrif á
hina alþjóðlegu skoðanamyndun og
þannig ýtt við Bandaríkjastjórn. Eins
má spyrja hvaða áhrif gagnrýnin hafði
á Víetnama, og þá sérstaklega Þjóð-
frelsisfylkinguna.
þjóðarleiðtoga sem ekki fellur inn í hina
stöðluðu kaldastríðsmynd, heldurer
utan og ofar henni. Þjóðarleiðtoga, sem
taldi mikilvægara að opna dyr en loka
þeim, en var jafnframt ófeiminn við að
segja skoðun sína. Þetta er meiri and-
leg endurnæring en þeir fá skilið sem
þekkja aðeins íslenska utanrikispóli-
tíska „umræðu".
Þeirri skoðun var hreyft í blaðinu
Dagens nyheterí minningargrein um
Palme, að ein ástæða hins ótrúlega
hatursáróðurs sem hann varð fyrir hafi
einmitt verið sú, að hann féll ekki inn í
hina tvískiptu mynd af heiminum sem
kaldastríðsmenn draga upp. Við höfum
einnig á íslandi séð hvernig reynt var
að gera að athlægi og draga í svaðið
stjórnmálamann, sem ekki fellur inn í
þessa mynd en hefur á alþjóðavett-
vangi viljað leggja lið baráttu smáþjóða
og stuðla að afvopnun og friði. Og það
eru ekki einvörðungu pólitískir and-
stæðingar hans sem að þessu hafa
staðið. Þeir sem áttu að vera samherjar
hans hafa einnig tekið þátt í leiknum -
af ótta við að frumkvæðið gæti hugsan-
lega raskað valdastöðu þeirra og
þvingað fram nýjar hugmyndir?
Sveitamennskan og útúrboruhátturinn
blómstruðu. Hérátti Palme þó hægar
um vik; sænski jafnaðarmannaflokkur-
inn stóð með honum í alþjóðlegu starfi
hans.
Líklegt þykir mér einnig að það sé
rétt sem ýmsir þeirra leitoga þriðja
heimsins, sem voru við útför Palme,
létu hafa eftir sér. Þeir sögðu sem svo,
að þeim hefði verið styrkur að því að
vita af þessum stuðningi, að vestrið
væri ekki einungis heimsvalda- og ný-
lendustefna, að einhver þar héldi uppi
vörnum fyrir rétt smáþjóða í hinu al-
þjóðlega samfélagi. Þessi stuðningur
Palme við fátækar þjóðir og barátta
hans fyrir réttlátari skiptingu heimsins
gæða mun ekki hvað síst eiga rætur að
rekja til þess er hann ferðaðist um Asíu
á yngri árum. Þá sá hann fátæktina og
eymdina með eigin augum - og því
gleymdi hann aldrei.
í stuttu máli er það álit mitt, að þótt
erfitt sé að benda á skýr dæmi, hafi
utanríkispólitísk áhrif Olofs Palme held-
ur fært heiminn til betri vegar eða
a.m.k. hægt á hrunadansinum. Sjálfur
sagði hann í síðasta viðtalinu sem við
hann var tekið að hann liti á árið 1986
sem árhinna miklu möguleika (Dagens
nyheter, 3.mars 1986). Svo virtist sem
sambúð risaveldanna færi heldur skán-
andi og friðar- og afvopnunarvilji al-
mennings vaxandi. Dauði Palme varp-
ar vissulega stórum skugga yfir árið, en
þó er ekki annað hægt en að vona að
mönnum takist að nýta einhverja af
þeim stóru möguleikum sem Palme sá
fyrir sér. Og það er vissulega ekki lítil
framför sem felst í því, að tveir af ógeð-
felldari einræðisherrum heimsins skuli
hafa verið hraktir frá völdum snemma
þessa árs.
Ólíklegt er að morðið á Palme hafi
nokkrar verulegar pólitískar breytingar í
för með sér. Höfuðatriði sænskrar jafn-
aðarstefnu eru rótfest í hreyfingunni og
við stefnumótun er reynt að sjá til þess
með umræðu að breið eining ríki í
flokknum og verkalýðshreyfingunni.
Hreyfingin öll er slíkt bákn að snöggar
stefnubreytingareru lítt hugsanlegar.
Slíkt myndi strax leiða til óánægju ein-
hvers staðar og þar eð fremsta hlutverk
flokksformannsins er að halda hreyf-
ingunni saman er víst að þaðan er ekki
von stefnubreytinga sem á einhvern
hátt kynnu að ýta undir óánægju.
Hinn nýi flokksformaður og forsætis-
ráðherra, IngvarCarlsson, er, líkt og
Palme var, einn af „drengjum“ Tage
Erlanders og hefur í áratugi verið í
valdastöðu innan hreyfingarinnar.
Hann gjörþekkir því hreyfinguna og er
vafalítið fullfær um að halda fram
stefnu jafnaðarmanna og tryggja ein-
ingu hreyfingarinnar. Hið eina, sem
hugsanlega gæti breyst eru hin alþjóð-
legu afskipti. IngvarCarlsson hefurað
vísu sagt, að hann vilji halda áfram
starfi Palme á alþjóðavettvangi, en
óvíst er hvort hann hefur til að bera þá
snerpu og tilfinningahita sem gerðu
Palme að alþjóðlegum leiðtoga. Það á
eftir að koma í Ijós. Ef til vill munu
pólitísk áhrif ódæðisins í Stokkhólmi
fyrst og fremst felast í því að mátt dreg-
ur úr þeim röddum sem tala máli friðar
og samvinnu og andæfa glæpaverkum
risaveldanna. Vonandi fer svo ekki, en
víst er að meðan einhverjir verða til að
halda á lofti fána afvopnunar og
friðsamlegrar sambúðar verður Olofs
Palme minnst með virðingu.
Ingólfur V. Gíslason stundar doktorsnám í
stjórnmálafræði við háskólann í Lundi í
Svíþjóð.
12 ÞJÓÐLlF