Fréttablaðið - 02.10.2015, Blaðsíða 4

Hvernig
slítur
maður
löngu
sambandi?
Hvernig
biðst
maður
afsökunar?
Hvernig biður maður
um launahækkun?
10. sæti
Metsölul
isti Eymu
ndsson
Almennt
efni
23.-29. s
eptembe
r
mannréttindi Fólk með þroska-
hömlun býr við verulega skert sjálf-
ræði þar sem forræðishyggja nær til
flestra þátta daglegs lífs, fjármála
og persónulegra sambanda. Ófrjó-
semisaðgerðir eru framkvæmdar
á konum með þroskahömlun án
þess að þær geri sér grein fyrir að
aðgerðin er varanleg.
Ný rannsókn Kristínar Björns-
dóttur, Ástríðar Stefánsdóttur og
Guðrúnar V. Stefánsdóttur, dósenta
við menntavísindasvið Háskóla
Íslands, dregur þetta m.a. fram, en
Kristín heldur erindi um rannsókn-
ina um sjálfræði fólks með þroska-
hömlun á ráðstefnunni Menntak-
viku í Háskóla Íslands í dag.
Rannsóknin var framkvæmd á
árunum 2011 til 2015 og er byggð
á viðtölum við um 50 einstaklinga
með þroskahömlun á aldrinum 26
til 66 ára – bæði einstaklings- og
hópviðtölum.
Eldri konurnar í hópnum höfðu
undirgengist ófrjósemisaðgerð
ungar; þegar þær voru á stofnunum
og aðgerðin einfaldlega hluti af
veruleika þroskahamlaðra kvenna.
Hins vegar voru dæmi um yngri
konur í hópnum sem höfðu undir-
gengist ófrjósemisaðgerð, og þá
vegna þrýstings frá fjölskyldu sinni.
Dæmi eru um að aðgerðir höfðu
farið fram áður en stúlkurnar náðu
25 ára aldri, sem er ólöglegt. Ljóst
er einnig að vegna skorts á upplýs-
ingagjöf gerðu þær sér ekki grein
fyrir hvað aðgerðin þýddi fyrir þær
í raun og veru.
„Við höfum áhyggjur af því að
upplýsingar um aðgerðirnar, eða
aðra kosti eins og t.d. getnaðar-
varnir, séu ekki aðgengilegar þess-
um hópi fólks. Það er alveg ljóst að
þær gerðu sér ekki grein fyrir hvað
felst í þessum aðgerðum. Enginn
getur tekið upplýsta ákvörðun ef
hann hefur ekki upplýsingarnar,“
segir Kristín. Eins er ekki um kyn-
fræðslu að ræða fyrir þennan hóp
fólks og vegna afskipta annars fólks
þá útilokar það oft og tíðum aðgang
þeirra að ástar- eða vinasambönd-
um. Vegna þessa leiddu viðtöl í ljós
að hluti hópsins var ekki meðvit-
aður um að fólk með þroskahömlun
gæti verið samkynhneigt.
„Já, eða að ástarsambönd séu í
boði fyrir fatlað fólk yfirleitt,“ segir
Kristín.
Á sama tíma og þessar stað-
reyndir liggja fyrir eru ófrjósemis-
aðgerðir á körlum með þroska-
hömlun nær óþekktar og enginn
af þeim 16 körlum sem talað var
við vegna rannsóknarinnar hafði
undirgengist slíka aðgerð. Spurð um
þetta tiltekna atriði segir Kristín það
athyglisvert hvað aðgerðirnar eru
kynbundnar, en í fræðunum hefur
því verið haldið fram að þessi aðgerð
hafi verið gerð til að halda konunum
frá kynferðislegu ofbeldi.
„Margar af konunum sem við
töluðum við höfðu orðið fyrir kyn-
ferðislegu ofbeldi eða áreiti, og það
er okkar niðurstaða að eitt af því
sem varð til þess að þessar konur
voru beittar kynferðislegu ofbeldi
var að sá sem braut á þeim vissi
af því að þær höfðu undirgengist
aðgerðirnar,“ segir Kristín.
En rannsókn Kristínar sýnir margt
fleira. Allir sem rannsóknin náði til
höfðu, í meiri eða minni mæli, verið
í þeirri aðstöðu að sjálfræði þeirra
var skert. „Það nær til allra daglegra
athafna, fjármála, hvar þú býrð, með
hverjum þú býrð, hvað þú borðar.
Það eru alls konar ákvarðanir
teknar, þegar þú býrð með hópi af
fólki, á forsendum hópsins en ekki
einstaklinganna. Þú þarft að gefa
upp þínar tómstundir af því að það
hentar öðrum en þér,“ segir Kristín.
Af ofansögðu er ljóst að mann-
réttindabrot gegn fólki með þroska-
hömlun eru daglegt brauð. Eitt grund-
vallaratriða samnings Sameinuðu
þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks er
að það fái að taka ákvarðanir um sitt
daglega líf og lifa sjálfstæðu lífi.
„Þetta er eiginlega sá réttur sem þú
hefur af því að þú ert manneskja, og
ef við virðum manngildi þessa hóps
þá verðum við líka að viðurkenna
þennan rétt þeirra,“ segir Kristín
en það er flestum kunnugt að þetta
atriði snýr að velferðarkerfinu í
landinu – félagsþjónustu sveitar-
félaganna ekki síst. Kristín telur
vandann felast í því að þjónustan er
mjög stofnanavædd, og vegna fjár-
skorts er mannekla viðvarandi vandi
víða þó að mikið af fagfólki leggi sig
mjög fram.
„Ég held að það þurfi að endur-
skoða skipulag sveitarfélaganna
með sambýli og íbúðakjarna, hvort
það er endilega besta leiðin. Það
verða í fyrsta lagi að vera nægilega
margir starfsmenn – en ég held að
notandastýrð persónuleg aðstoð
myndi fleyta okkur mjög langt, eða
ef hægt væri að innleiða hugmynda-
fræði um sjálfstætt líf, sem snýst um
að fatlað fólk stjórni sínu lífi sjálft
og þeirri aðstoð sem það fær,“ segir
Kristín.
Í aðgerð án nauðsynlegra upplýsinga
Mannréttindi fólks með þroskahömlun eru verulega skert þar sem sjálfræði þeirra í daglegu lífi er mjög takmarkað. Nýlegar ófrjósemisað-
gerðir á konum sem gera sér ekki grein fyrir að aðgerðin er varanleg. Kynferðislegt ofbeldi gegn þeim má að hluta rekja til aðgerðarinnar.
Konur með þroskahömlun gangast undir ófrjósemisaðgerðir á Íslandi en fá ekki nægar upplýsingar til að vita að aðgerðin er varanleg og óafturkræf. nordicphotos/getty
 Margar af kon-
unum sem við
töluðum við höfðu orðið
fyrir kynferðislegu ofbeldi
eða áreiti, og það er okkar
niðurstaða að eitt af því sem
varð til þess að þessar konur
voru beittar kynferðislegu
ofbeldi var að sá sem braut á
þeim vissi af því að þær
höfðu undirgengist
aðgerðirnar.
Kristín Björnsdóttir,
dósent við Háskóla
Íslands
Svavar Hávarðsson
svavar@frettabladid.is
StjórnSýSla „Ég vék ekki sæti en tel
mig hafa unnið þetta hárrétt,“ segir
Árni Sigfússon, stjórnarformaður ráð-
gjafanefndar Orkusjóðs. Nýlega veitti
Orkusjóður Nýsköpunarmiðstöð
Íslands styrk sem nam tæplega fimm
milljónum króna.
Fréttablaðið greindi frá því í gær að
stjórnsýslukæra hefði borist atvinnu-
vega- og nýsköpunarráðuneytinu
vegna tengsla Árna og Þorsteins Inga
Sigfússonar, forstjóra Nýsköpunar-
miðstöðvar Íslands, sem styrkinn fékk.
Þeir séu bræður.
„Ef vinur eða venslamaður sækir
um styrk skal nefndarmaður að sjálf-
sögðu víkja. En það var ekki í þessu
tilviki. Þetta er sambærilegt við að
rektor Háskóla Íslands væri þann-
ig beintengdur við allar umsóknir
deilda háskólans og þeir sem vensl-
aðir væru honum, mættu ekki fjalla
um neinar slíkar umsóknir á vegum
skólans, þótt hann kæmi hvergi pers-
ónulega að þeim,“ segir Árni og bætir
við að umsóknir Nýsköpunarmið-
stöðvarinnar hafi hlotið hæstu ein-
kunn utanaðkomandi sérfræðinga
sem fengnir voru til að meta þær.
Valdimar Össurarson, fram-
kvæmdastjóri nýsköpunarfyrirtækis-
ins Valorku og einn umsækjenda í
Orkusjóð, kærði málið til ráðuneytis-
ins. Að sögn hans er ámælisvert að
stofnunin geti yfirhöfuð sótt um styrki
úr samkeppnissjóðum en henni sé að
lögum ætlað að vera frumkvöðlum
til ráðgjafar og meðal annars veita
þeim aðstoð við styrkumsóknir í sam-
keppnissjóði. Stofnunin keppi þannig
um styrki við skjólstæðinga sína.
Í tilkynningu frá ráðuneytinu
vegna málsins segir að það sé yfirlýst
stefna ríkisstjórnarinnar að efla sam-
keppnissjóði. Rétt eins og fyrirtæki
og einstaklingar, sæki hinar ýmsu
rannsókna- og þróunarstofnanir
ríkisins um styrki í sjóðina. Orku-
sjóður sé samkeppnissjóður og sam-
kvæmt lögum séu engin takmörk á
því hverjir megi sækja í sjóðinn,
önnur en þau að Orkustofnun sé það
óheimilt þar sem hún annist rekstur
sjóðsins. – ngy
Árni telur sig hafa unnið starf sitt rétt
Ég vék ekki sæti en
tel mig hafa unnið
þetta hárrétt.
Árni Sigfússon, stjórnarformaður
ráðgjafanefndar Orkusjóðs
2 . o k t ó b e r 2 0 1 5 F Ö S t U d a G U r4 F r é t t i r ∙ F r é t t a b l a ð i ð
0
2
-1
1
-2
0
1
5

1
0
:3
1
F
B
0
6
4
s
_
P
0
6
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
5
2
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
0
4
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
1
3
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
1
6
C
2
-D
4
2
0
1
6
C
2
-D
2
E
4
1
6
C
2
-D
1
A
8
1
6
C
2
-D
0
6
C
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
3
B

F
B
0
6
4
s
_
1
1
0
2
0
1
5
C
M
Y
K