Peningamál - 01.05.2010, Blaðsíða 45

ÞRÓUN OG HORFUR
Í EFNAHAGS- OG PENINGAMÁLUM
P
E
N
I
N
G
A
M
Á
L

2
0
1
0
•
2
45
ari og erfiðara að dreifa áhættu en í stærri ríkjum sem geta dreift
áhættu meðal stærri hóps einstaklinga. Heimili eiga því erfiðara með
að jafna sveiflur í einkaneyslu.
Atvinnuuppbygging Íslands gerir það líklega að verkum að
efnahagssveiflur vegna ytri áfalla og búhnykkja verða að jafnaði meiri
hér en í öðrum OECD-ríkjum. Vægi auðlinda- og hrávöruvinnslu er
meira hér en víðast hvar í ríkjum OECD. Vægi hrávöru og matvæla í
vöruútflutningi Íslendinga nam t.d. um 80% árið 2006 á meðan hlut-
fallið var 27% að meðaltali í OECD-ríkjunum. Að sama skapi var vægi
iðnaðarvöruútflutnings einungis um 19% en um 69% hjá OECD-
ríkjum, sem gerir Ísland háð innflutningi á slíkum vörum. Íslenskt
atvinnulíf er því berskjaldað fyrir sveiflum í verði hrávöru, sem hefur
tilhneigingu til að sveiflast mikið. Þetta kemur fram í sveiflukenndari
viðskiptakjörum en einnig í sveiflum sem rekja má til aflabragða.6
Sveiflukennt umhverfi íslenskra fyrirtækja segir þó ekki alla
söguna því að í þessu samhengi skiptir einnig máli hversu mikil áhrif
efnahagssveiflur hafa á afkomu heimila og hversu auðvelt það er
fyrir þau að takast á við slíkar sveiflur (sjá t.d. Loayza o.fl., 2007).
Sveiflur í raunlaunum mælast þær mestu hér á landi meðal OECD-
ríkja á sama tíma og sparnaður íslenskra heimila hefur jafnan verið
lítill. Á móti kemur reyndar öflugt lífeyrissjóðakerfi en það nýtist hins
vegar einungis að takmörkuðu leyti til sveiflujöfnunar í einkaneyslu,
því að sá lífeyrissparnaður er bundinn til langs tíma og því ekki nema
að mjög takmörkuðu leyti aðgengilegur til ráðstöfunar á hverjum
tíma. Til viðbótar hefur skatta- og bótakerfið á Íslandi tilhneigingu til
að hvetja til skuldsetningar og að heimili ráðstafi tiltölulega stórum
hluta sparnaðar í húsnæði sem gerir sveiflujöfnun einkaneyslu enn
erfiðari. Tiltölulega vanþróað innlent fjármálakerfi dregur einnig úr
möguleikum íslenskra heimila til sveiflujöfnunar, eins og áður segir,
og því er líklega nokkuð stór hluti íslenskra heimila bundinn af nú-
verandi tekjum við neysluákvarðanir á hverjum tíma.
Önnur mikilvæg skýring mikilla sveiflna á Íslandi er líklega sú
að sveiflujöfnun innlendrar hagstjórnar hafi ekki tekist nægilega vel.
Þannig hafa opinber fjármál yfirleitt lagst með hagsveiflunum fremur
en að vinna á móti þeim til að jafna þær. Innlendri stjórn peninga-
mála hefur heldur ekki tekist að skapa nægilega trausta kjölfestu
fyrir verðbólgu og verðbólguvæntingar og því ekki tekist að tryggja
verðstöðugleika sem jafnan er grunnforsenda efnahagslegs stöð-
ugleika til langs tíma.
Að lokum er spurning hvort rekja megi sveiflukennda einka-
neyslu til mikilla og tíðra breytinga á gengi krónunnar. Eins og áður
hefur komið fram er innlend framleiðsla á iðnaðarvöru lítil og því er
stærstur hluti iðnaðarvöru og varanlegrar og óvaranlegrar neyslu-
vöru fluttur inn. Miklar gengissveiflur geta því haft töluverð áhrif á
einkaneyslu með því að breyta hlutfallslegu verði innlendra og inn-
fluttra afurða. Áhrifin geta einnig verið óbein í gegnum sveiflur í
verðbólgu og launatekjum. Ætla má að þessi áhrif séu veigameiri
eftir því sem gengi gjaldmiðilsins sveiflast meira með hagsveiflunni,
en íslenska krónan hefur meiri tilhneigingu til að sveiflast með hag-
sveiflunni en gjaldmiðlar flestra annarra ríkja (Þórarinn G. Pétursson,
2010). Þetta sést einnig á mynd 5 og töflu 3 sem sýna að einkaneysla
sveiflast náið með gengi krónunnar og kaupmætti ráðstöfunartekna.
Á hinn bóginn virðast sveiflur í einkaneyslu ekki fylgja náið sveiflum í
auðsáhrifum vegna breytinga á hlutabréfaverði, a.m.k. ekki umfram
það sem kemur fram í ráðstöfunartekjum heimila. Sveiflurnar eru
hins vegar tengdari sveiflum í fasteignaverði, sem er í samræmi við
reynslu annarra ríkja, og virðast sveiflur í húsnæðisverði leiða sveiflu
einkaneyslu.
6. Sjá t.d. grein Más Guðmundssonar, Arnórs Sighvatssonar og Þórarins G. Péturssonar
(2000), þar sem sýnt er fram á að mikinn hluta hagsveiflna á Íslandi má rekja til sveiflna
í viðskiptakjörum og aflabrögðum.
1. Gögn eru árstíðarleiðrétt og síuð með Baxter-King tíðnisíu.
Heimildir: Hagstofa Íslands, Seðlabanki Íslands.
Mynd 5
Sveiflur í einkaneyslu, ráðstöfunartekjum
og gengi1
Einkaneysla (v. ás)
Gengi (h. ás, öfugur skali)
Ráðstöfunartekjur (v. ás)
-0,15
-0,12
-0,09
-0,06
-0,03
0,00
0,03
0,06
0,09
0,12
0,15
0,25
0,20
0,15
0,10
0,05
0,00
-0,05
-0,10
-0,15
-0,20
-0,25
‘72 ‘75 ‘80 ‘85 ‘90 ‘95 ‘00 ‘05