Morgunblaðið - 05.12.1985, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 5. DESEMBER1985
Þjáning mæld
í tímalengd
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
ÉG VIL LIFA
Líf á bláþræði
Guðmundur Árni Stefánsson og
Önundur Björnsson toku saman.
Veröld 1985
Eins og höfundarnir skrifa í
inngangi um Ég vil lifa, segja í
bókinni „nokkrir íslendingar á
ýmsum aldri frá andstreymi og
mótiæti sem þeir hafa orðið fyrir
á lífsleiðinni". Orðin eru að mínu
mati ekki nógu sterk því hér er
fjallað um mun alvarlegra efni.
Það er til dæmis meira en and-
streymi og mótlæti að glíma sífellt
við erfiða sjúkdóma eins og Snorri
Páll Snorrason, Gylfi Hinriksson
og Agnar Kristjánsson hafa þurft
að gera. Og það að vera misþyrmt
á hrottalegan hátt eins og Doris
Sigríður Magnúsdóttir (Dollý)
mátti reyna eða hálsbrotna í bíl-
veltu og lamast upp að brjósti eins
og Ingi Steinn Gunnarsson er
sömuleiðis meira en mótlæti. Hér
er líka á ferð Guðlaugur Frið-
þórsson með ótrúlega reynslusögu
sína þegar hann bjargaðist á
sundi. Ekkert venjulegt and-
streymi getur það heldur talist að
missa eiginmann og son í slysi eins
og kom fyrir Stellu Magneu Karls-
dóttur.
En það er rétt sem þeir félagar
segja að „viðmælendur okkar í
þessari bók munu verða lífsins
börn svo lengi sem þeir draga
andann hérna megin strandar".
Lífsvilji þeirra er mikill og það er
sannarlega ástæða til að lofa
hvern „áfallalausan" dag.
Snorri Páll Snorrason yfirlækn-
ir segir eftirminnileg orð í Ég vil
lifa. Hann minnir á að Sören
Kirkegaard hafi sagt að „þjáning-
una yrði að mæla i tímalengd“. í
framhaldi þessa segir Snorri Páll:
„Þetta er alveg satt. Maður getur
þolað þjáninguna stutta stund, en
ef hún stendur dögum eða mánuð-
um saman, þá er hún óbærileg. Ég
er alls ekki sammála skáldunum
og rithöfundunum, sem tala um
andlega þjáningu sem hina verstu
þjáningu. Mikil líkamleg þjáning
Guðmundur Árni Stefánsson
yfirgnæfir allar aðrar tilfinningar.
Meðan hún varir kemst ekkert
annað að. Það er mín reynsla. Það
er ekki fyrr en hinn líkamlegi sárs-
auki er genginn yfir að hugrenn-
ingar, þunglyndi og sjálfsvorkunn
láta á sér kræla fyrir alvöru. Þá
fyrst kemst hin andlega þjáning
að.“
Viðtöl þeirra Guðmundar Árna
Stefánssonar og Önundar Björns-
sonar eru að mínu viti vel unnin
og prýðilega skrifuð. Þeir eru
misjafnlega nærgöngulir. Mér
Önundur Björnsson
fannst lærdómsríkt að lesa Upp-
gjöf er ekki til í mínum huga, þar
sem spjallað er við Inga Stein
Gunnarsson verkamann og sam-
býliskonu hans, Auði Þórólfsdótt-
ur kennara, svo dæmi sé tekið.
Þetta viðtal sannar okkur mögu-
leikann að lifa með reisn þrátt
fyrir lömun. En það viðtal sem
snerti mig mest var viðtalið við
Dollý og föður hennar, Magnús
Pálsson.
Eftir árásina á Dollý og þá til-
viljun að hún skyldi finnast á lífi
voru saumuð 317 spor í höfuðið á
Fjölskyldulíf á kreppuárum
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Sigurdur G. Magnússon: LÍFS-
HÆTTIR í REYKJAVÍK 1930-
1940. Menningarsjóður. Reykjavfk,
1985.
Sigurður G. Magnússon er ungur
sagnfræðingur. Þetta er hans próf-
ritgerð. Hvaða einkunn hann hefur
fengið fyrir hana veit ég ekki.
Fyrir mína parta gef ég honum
nokkuð hátt. Mikil vinna hlýtur
að liggja á bak við þessa saman-
tekt. Og svona lagað verk er ekki
hægt að vinna nema vel vakandi.
Sjálfur segir höfundur að þetta
liggi á mörkum þriggja fræði-
greina: listasögu, þjóðháttafræði
og almennrar hagsögu.
Athyglisvert er það sem Sigurð-
ur segir almennt um lífskjör á
kreppuárunum hér í Reykjavík.
Ekki þarf nema nefna þann tíma
— þá kemur manni óðara í hug
atvinnuleysi, skortur, kjallaravist,
allsleysi, vonleysi. Sigurður bregð-
ur sér inn í stofu á fimm heimilum
á þessum frægu árum. Stofu? Það
er nú kannski fulldjúpt í árinni
tekið. Stofa var nefnilega ekki á
hverju heimili þá.
Tvær fjölskyldur Sigurðar stóðu
á efsta lífskjaraþrepi. Þar voru
nógir peningar, rúmt húsnæði, þar
með taldar stofur sem þá máttu
skoðast sem spariandlit heimilis-
ins. Éinungis fólk á þessu þrepi
gat leyft sér að fara í lystireisur
til útlanda sem þá voru bæði dýrar
og tímafrekar. Það gat líka haldið
vinnukonur til að létta húsfreyju
heimilisstörfin. Og það gat auð-
veldlega menntað börn sín — ef
þau höfðu sjálf löngun og hæfi-
leika til slíkra hluta. Með hliðsjón
af lífskjörum stóð þrep þetta hátt
yfir meðallagið. Það er læknir og
stórkaupmaður sem Sigurður vel-
ur fyrir þetta lífskjaramark.
Þar næst beinir hann kastljós-
inu að iðnaðarmanni og verk-
stjóra. Heimili þeirra voru fátæk-
leg í samanburði við tvö hin fyrr-
töldu. En þarna voru menn sem
höfðu fasta vinnu og bjuggu í eigin
húsnæði; en hvort tveggja taldist
til forréttinda nánast á þessum
fátæktar- og eymdarárum. Þetta
fólk hafði nóg að bíta og brenna,
leið engan skort og gat borið höf-
uðið hátt á almannafæri. Það gat
lifað farsælu heimilislífi og látið
örlítið eftir sér — þó ekki þætti
mikið né merkilegt á nútíma-
kvarða mælt. Það hafði ráð á að
mennta börn sín að því marki sem
hugur þeirra stóð til og nauðsyn
krafði til að búa þau sómasamlega
undir lífið.
Síðast heimsækir Sigurður
mæðgin sem lifðu við þess háttar
aðstæður sem við — nú á dögum
að minnsta kosti — álítum gjarnan
að verið hafi dæmigerðar fyrir
lífskjör allrar alþýðu á kreppuár-
unum. Konan vann myrkranna á
milli við þvotta. Húsakynnin voru
þröng og óvistleg x og iðulega verið
að flytja — viðurværi líkast til
skorið við nögl í samræmi við rýrar
og óvissar tekjur og afgangur til
munaðar í allra naumasta lagi.
Eitt er þó ótalið sem margur
mundi hafa talið versta kostinn á
þessum árum og fólk reyndi að
Sigurður G. Magnússon
fela eins og það mögulega gat, en
það var niöurlægingin sem því
fylgdi að verða að þiggja opin-
beran styrk til framfærslu. Sveit-
arómagar voru hiklaust taldir
annars flokks þegnar og þeir, sem
töldu sig betur megandi, stóðu t.d.
á varðbergi gagnvart því að mægj-
ast við þess háttar fólk. Þennan
hóp lék kreppan sérlega illa. Á
honum bitnaði atvinnuleysið af
fullum þunga. Leiðir til mennta
stóðu þessu fólki í flestum tilfell-
um slálokaðar. Og draumurinn að
komast í eigið húsnæði var sem í
ljósára fjarlægð.
Furðu kann að vekja að áratug
þann, sem Sigurður tekur fyrir,
fjölgaði Reykvíkingum um tíu þús-
und, úr 28 þúsundum í 38 þúsund.
Húsnæðisvandræðin voru því gíf-
urleg og húsaleiga þar af leiðandi
svimandi há. Sigurður telur að hún
hafi verið hér helmingi hærri en
t.d. í Kaupmannahöfn. Það hefði
því átt að vera arðbært að byggja
til að leigja út. Eigi að síður,
samkvæmt því sem Sigurður bend-
ir á, hafa peningamenn skirrst við
að leggja fé sitt í þess háttar fjár-
festingu.
Það sem olli kreppunni hér var
að sjálfsögðu hið mikla verðfall
erlendis og sölutregða á íslenskum
afurðum. Haftastefna var tekin
upp. Hins vegar var gengi krón-
unnar haldið föstu. Það olli í^-
lenskum útflutningsfyrirtækjum
gífurlegum erfiðleikum og átti
sinn þátt í að auka atvinnuleysið.
henni. Árásarmaðurinn hefur svo
sannarlega ætlað að ganga frá
henni í eitt skipti fyrir öll. Dollý
er fimmtán ára þegar henni er
misþyrmt. Frásögn Magnúsar er
mjög mannleg, hann sveiflast milli
þess að vera í hefndarhug og sýna
umburðarlyndi þroskaðs manns.
Sjálfsásökunin kemur vel fram í
viðtalinu. Hann segir að lokum:
„Ég vil reyna að gleyma því sem
búið er og taka upp þráðinn og
spinna hann áfram. Og umfram
allt vera jákvæður."
Svar Dollýjar að lokum segir
ansi mikið, ekki síst í lokasetning-
unni:
„Stundum hugsa ég, að það hefði
verið gaman að vita hvernig ég
liti ú í dag, ef þetta hefði ekki
komið fyrir. En ég reyni að verjast
slíkum hugsunum, enda þýðir
ekkert að vera ævinlega að velta
sér upp úr fortíðinni. Hins vegar
veit ég ekki hvort ég get nokkurn
tíma gleymt þessu öllu. Það líða
þó dagar og stgundum vikur án
þess að ég leiði hugann að þessu.“
Dagar og stundum vikur.
Stella Magnea Karlsdóttir talar
um styrk bænarinnar og trúarinn-
ar. Hún telur bæn og trú bestu
lausnina fyrir það fólk sem orðið
hefur fyrir „mikilli og sárri sorg“.
Viðtalið við hana er óvenju
bjartsýnt þrátt fyrir allt. Það sem
löngu er sannað er niðurstaða
þessarar bókar: Ég vil lifa. Mann-
inum er gefið mikið þor og kjarkur
hans virðist ódrepandi.
Ef til vill hefðu fleiri fengið vinnu
ef kaupið hefði verið lækkað. Þess
háttar kalla menn dulið atvinnu-
leysi nú á dögum. Sigurður heldur
fram —vafalaust með réttu—, að
þeir, sem höfðu fulla vinnu á
kreppuárunum, hafi ekki lifað
verra lífi en áratugina á undan;
hagur þeirra hafi hvorki batnað
né versnað. Reynt var að efla
innlendan iðnað til að takmarka
innflutning en gekk báglega. »Fyr-
ir bragðið,« segir Sigurður, »hélst
atvinnuleysið allan áratuginn.«
Það er rétt að kreppan hélst hér
lengur en í öðrum löndum og bitn-
aði svo illa á þjóðarbúinu undir lok
áratugarins að lá við ríkisgjald-
þroti. En þar var um að ræða sérís-
lenskt fyrirbæri sem stafaði meðal
annars af borgarastyrjöldinni á
Spáni. Þá lokaðist hvorki meira
né minna en aðalfiskmarkaður
Islendinga erlendis. Það munaði
um minna!
Sigurður segir að mynd sú, sem
hann hefur dregið upp af fjölskyld-
unum fimm, sé »mjög jákvæð«.
Og það er hverju orði sannara.
Þetta er sagnfræði sem tíundar
ekki tár og svita, andvökunætur
og örvæntingu. Eigi að síður hygg
ég að þessir greinagóðu þættir
gefi tiltölulega rétta mynd af
ástandi mála hér á kreppuárunum.
»Fljótt á litið,« segir Sigurður,
»kann að virðast sem þessar fjöl-
skyldur hafi átt fátt sameiginlegt.
Þegar betur er skyggnst um bekki
kemur í ljós að árvekni, vinnusemi
og nýtni hefur verið þeim öllum í
blóð borið.«
Þetta var heimakært fólk,
vinnusamt og reglusamt. Tóm-
stundir voru mikið notaðar til bók-
lestrar. Og blöð keyptu allir, eftir
efnum og ástæðum. Unglingar
stunduðu íþróttir eftir því sem
tími gafst til. Félagslíf var með
talsverðum þrótti. Og gestagangur
var mikill á heimilum. Fólk heim-
sótti hvert annað í tilbreytinga-
skyni, auk þess sem vinir og
venslamenn utan af landi komu
Oggistu.
Margar fjölskyldumyndir eru
birtar í bókinni, einnig uppdrættir
af húsum og íbúðum og sýnt hvern-
ig húsgögnum var komið fyrir. Þá
eru þarna margar töflur sem sýna
tekjur og gjöld á umræddu tíma-
bili. Einnig heimilda og nafnaskrá.
Sigurður hefur bæði aflað sér
heimilda úr prentuðum ritum og
einnig með viðtölum við fólk. Tel
ég að hann hafi unnið þarft verk
og gott með samantekt þessari og
að rit þetta geti orðið öðrum fyrir-
mynd sem eiga eftir að kanna efni
af svipuðu tagi.