Lesbók Morgunblaðsins - 20.09.2008, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. SEPTEMBER 2008 3
Eftir Steinunni Jóhannesdóttur
steinjoh@akademia.is
Þ
að mega kallast tíð-
indi að höfundur
sem hóf ritun verks
síns harmþrunginn
og „hugsjúkur“ í
rústum þorpsins í
Vestmannaeyjum þegar ár var lið-
ið frá Tyrkjaráninu skuli nú vera
metinn verðugur þess að lesast á
tungu stórþjóða. Textinn og sögu-
efnið sem hefur heillað íslenska
lesendur í bráðum fjórar aldir tek-
ur nú fyrstu skrefin til móts við
nýjan og óþekktan lesendahóp.
Útgáfunni fylgja einnig frásögn
Kláusar Eyjólfssonar af ráninu og
bréf Jóns Jónssonar frá Grindavík
og Guttorms Hallssonar frá
Djúpavogi skrifuð úr herleiðing-
unni í Alsír. Þar er fylgt fordæmi
Almenna bókafélagsins sem gaf út
Reisubók séra Ólafs 1969. Að auki
er í ensku útgáfunni fyrri hluti
bréfs Guðríðar Símonardóttur, en
það hálfa bréf er hið eina ritað af
konu úr hópi hinna herteknu sem
varðveist hefur. Þetta er ekki vís-
indaleg útgáfa, segja þýðendur í
stuttum formála, markmið þeirra
er fyrst og fremst að koma inni-
haldinu til skila á læsilegu máli og
ná til erlendra áhugamanna um ís-
lenskar bókmenntir og sögu.
Bókin er prýdd fjölda mynda
frá tíma sögunnar, sem auðveldar
lesturinn.
Frumkvöðull í
bókmenntasögunni
Reisubók séra Ólafs Egilssonar
hefur mikla sérstöðu í íslenskum
bókmenntum. Hún er undanfari
Reisubókar Jóns Ólafssonar Ind-
íafara og fyrsta rit eftir norrænan
höfund sem lýsir „lífi og háttum
fólks í ríki sjóræningja í Alsír,
Barbaríinu, svo sem það var kall-
að á Evrópumálum,“ eins og
Sverrir Kristjánsson komst að
orði í formála fyrir útgáfu AB.
Bókin segir frá tilefnislausri inn-
rás lítt þekkts óvinar um hásumar
á fólk í strandbyggðum Íslands,
morðum, húsbrennum og herleið-
ingu tæplega fjögur hundruð
karla, kvenna og barna í fjarlæga
heimsálfu og sölu þeirra á
þrælamarkaði eftir fastmótuðum
viðskiptareglum. Bókin veitir inn-
sýn í atburðinn frá fyrstu hendi
sem og persónulegar raunir höf-
undar. En hún einkennist jafn-
framt af viðleitni hans til að lýsa
því sem gerðist og fyrir augu bar
af hlutlægni. Hún er saga þess
sem fyrstur losnaði úr fangavist-
inni því séra Ólafur var fljótlega
skipaður í stöðu sendimanns
mannræningjanna og gerður út
með „diplómatapassa“ á konungs-
fund í Danmörku að leita lausn-
argjalds. Hann varð þó að bjarga
sér þangað auralaus og illa klædd-
ur um ókunn lönd, en væntanlega
kunnandi hrafl í dönsku, þýsku og
latínu. Í bókarlok hafði hann skil-
að af sér erindinu án þess að útlit
væri fyrir að hann hefði haft er-
indi sem erfiði. Það fór þó svo tíu
árum frá ráninu að nokkrir fang-
anna náðu aftur til Íslands, þar á
meðal Ásta Þorsteinsdóttir, kona
Ólafs. Börn þeirra þrjú og tvö
fósturbörn sá hann hins vegar
ekki framar.
Áhugamaður um
tækni og vísindi
Stíll séra Ólafs er knappur og lát-
laus og einkennist af umtalsverðri
nákvæmni. Hann er t.d. skemmti-
lega glöggskyggn á vígbúnað og
tækninýjungar samtíma síns. Í
borginni Genúa eru fallbyssurnar
á varnarvirkjunum svo stórar, „að
maður mátti smjúga inn í þeirra
kjaft“. „Og þar sá eg og svo fyrst
vindmýlurnar, á hvað mér varð
starsýnt.“ Hann lýsir víggirtri inn-
siglingunni í Marseille þannig að
hún kemur í einu og öllu heim við
fræga koparstungu frá svipuðum
tíma og hann sigldi þar í gegn. Og
hann lýsir smíði hafskips og
steypu akkera í sömu borg, þar
sem orka frá vindmyllum knýr
stóra slaghamra við verkið. En
hvergi gegna vindmyllurnar stór-
fenglegra hlutverki en í Hollandi,
þar sem segja má að landið sjálft
og líf landsmanna sé undir þeim
komið. Hann lýsir því hvernig
Hollendingar vinna land úr sjó
með varnargörðum og að baki
þeim landfyllingum úr leir og
grjóti en vindmyllurnar „draga
aftur vatnið af landinu, sem inn
sígur úr sjónum, og það gengur
nótt og dag“. Og hann bætir við
að þar sé það mál manna, „að ef
vindurinn kæmi ekki í mánuð, þá
væri landið í kafi.“
Listrýnir í Livorno
Sé Reisubók Ólafs borin saman
við verk evrópskra samtímamanna
hans um skylt efni þá stenst hún
fyllilega samanburð um áreið-
anleika. Það sýna jafnt bækur sem
fornar minjar og myndverk. Nú í
sumar rakst ég á lifandi dæmi
þessa þegar ég heimsótti ítölsku
hafnarborgina Livorno.
Livorno gegndi mikilvægu hlut-
verki í uppgangi Medici-ættar-
innar og borgarinnar Flórens á
tíma endurreisnarinnar. Og Li-
vorno var fyrsti áfangastaður séra
Ólafs frá því hann lét úr höfn í Al-
geirsborg 20. september 1627 rétt-
um mánuði eftir að föngunum ís-
lensku var hrundið þar upp á
þrælatorgið. Hann kom til Livorno
„á þann 11. Octobris“ segir hann
og dvelst nokkra daga í borginni
og reyndar í tvígang. Hann lýsir
því sem fyrir augu ber, virkinu
mikla við höfnina og djúpu síkinu,
kirknafjöld og munka, glæsilegum
klæðaburði fólksins „með silki,
sameth og flugiel“, og telur að
hvergi í heiminum sé fólk betur
búið. Hann sér einnig fjötraða og
klæðlitla menn rekna um strætin,
furðuleg sirkusdýr og dráttardýr
og svo kemur þetta: „Þessu fram-
ar sá eg þar það meistaraverk,
sem eg sá hvergi slíkt, hvað að
voru iiij (4) mannsmyndir steyptar
af eiri, sem að svo sátu við einn
stólpa af hvítum marmarasteini.
Þær myndir voru í fjötrum af eiri.
Stólpinn var ferskeyttur, og sat
sinn við hvern flöt, og sáu því nær
út sem lifandi menn, eftirmynd
eins Tyrkja og þriggja hans sona,
hverir eð kristninni höfðu stóran
skaða gert, þeir er voru að vexti
sem risar, en sá hertogi sem þann
stað byggði, vann þá í stríði, og
lét svo steypa þeirra myndir til
minningar, og hans mynd stendur
upp yfir þeim með stóru sverði í
hendi.“
Quattro Mori
Þetta minnismerki stendur enn
niðri við Medici-höfnina þar sem
séra Ólafur féll í stafi yfir því fyr-
ir um 380 árum. Við fundum það
eftir að hafa spurt til vegar með
Reisubók séra Ólafs í ensku þýð-
ingunni að leiðarljósi. Því þar er
birt gömul teikning af þessu
fræga verki á blaðsíðu 55. Það
stóð ekki á svari. „Quattro Mori!
Það þekkja allir!“ Svo lýsti mað-
urinn leiðinni niður að gömlu
höfninni þar sem Márarnir fjórir
sátu fjötraðir við fótstall hertog-
ans alveg eins og séra Ólafur lýsti.
Á skilti við verkið er saga þess
rakin á ítölsku og ensku í stuttu
máli sem hér segir:
“Fjórir Márar eru elsta og
þekktasta minnismerki í Livorno
og táknmynd fyrir sigur stór-
hertoga Medici-ættarinnar í Tosc-
ana yfir sjóræningjum sem herj-
uðu á Miðjarðarhafinu. Verkið er
samansett úr tveim hlutum, annar
úr marmara, hinn úr bronzi.
Eldri hlutinn er höggvinn í
marmara frá Carrara og sýnir
Ferdinand I af Medici klæddan
einkennisbúningi stórmeistara af
Riddarareglu heilags Stefáns, her-
flota sem stofnaður var til varnar
sjóránum sem ógnuðu frjálsri
verslun og viðskiptum hinnar vax-
andi hafnarborgar Medici-
veldisins.
Höfundur verksins er Giovanni
Brandini myndhöggvari frá Flo-
rens sem lauk við styttuna 1595
meðan Ferdinand var enn á lífi.
En það var ekki fyrr en 1617, þeg-
ar Cosimo II var við völd, sem
styttan var sett á fótstall sinn.
Márarnir fjórir komu seinna til
og lofa meistara sinn, myndhöggv-
arann Pietro Tacca frá Carrara.
Márarnir voru settir við hornin á
stallinum í tveim áföngum á ára-
bilinu 1623–1626 í stjórnartíð
Ferdinands II.“
Á Ólafur fyrstu lýsinguna?
Það vakti athygli mína að þetta
verk sem er unnið af tveim lista-
mönnum á nokkrum áratugum er
fullgert og komið á sinn stað að-
eins einu ári áður en séra Ólafur
Egilsson átti leið um þessa mik-
ilvægu hafnarborg. Þannig að í ís-
lenskum bókmenntum verður til
lýsing á þessu þá spánnýja verki,
skráð af manni sem einmitt hafði
orðið fórnarlamb þeirra átaka sem
það er tákn um. Hugsanlega er
lýsing séra Ólafs elsta lýsing á
Márunum fjórum í evrópskum
bókmenntum og listasögu.
Íslensk-alsírsk samræða
Ég tel þá þýðingu sem nú er kom-
in út á Reisubók séra Ólafs og
fleiri frásögnum um Tyrkjaránið
bæði merkilega og löngu tíma-
bæra. Ríkulegar heimildir okkar
um þennan atburð og eftirmál
hans hafa verið óþýddar á alþjóða-
mál og því lítt þekktar meðal er-
lendra sérfræðinga á sviði mann-
rána og þrælaverslunar fyrr á
öldum. Þýðingin er að mínu mati
prýðilega af hendi leyst og læsileg
og myndirnar gera bókina að-
gengilegri en ella, jafnvel nothæfa
sem leiðarvísi fyrir nútíma ferða-
langa eins og að framan er lýst.
Nokkrar neðanmálsgreinar auð-
velda einnig skilning á því sem
átti sér stað.
Helsti galli útgáfunnar er þó
skortur á sagnfræðilegri ritstjórn
og nákvæmari yfirlestri og sam-
anburði við frumtextann og þær
góðu heimildir sem safnritið um
Tyrkjaránið geymir. Ónákvæmni
eða misskilnings gætir á stöku
stað. Og þar sem erlendir fræði-
menn munu væntanlega taka bók-
inni sem happafeng er slíkt til
baga. Þess er reyndar skammt að
bíða að bókin komist í hendur sér-
fræðinga á sviðinu, því 17.–19.
október n.k. verður í Vestmanna-
eyjum haldin ráðstefna um
Tyrkjaránið þar sem nokkrir
þekktir erlendir fræðimenn verða
meðal þátttakenda. M.a. er von á
rithöfundi frá Alsír, Mohamed
Magani, og verður það í fyrsta
skipti hér á landi sem íslenskir og
alsírskir fræðimenn skiptast á
upplýsingum um Tyrkjaránið og
eftirmál þess. The Travels of Re-
verend Ólafur Egilsson mun
gegna stóru hlutverki á umræddri
ráðstefnu. Og ég spái því að með
útgáfunni á ensku muni séra Ólaf-
ur hefja síðbúna sigurgöngu til
móts við fróðleiksfúsa lesendur í
mörgum löndum.
 D́Aranda, Emanuel. Relation de la Capti-
vité & Liberté du sieur Emanuel D́Aranda
jadis Esclave a Alger, Bruxelles 1662. Édi-
tion Jean-Paul Rocher, Paris 1997.
Davis, Robert C. Christan Slaves, Muslim
Masters. White Slavery in the Mediterr-
anean, the Barbary Coast, and Italy, 1500-
1800. Early Modern History. Palgrave Mac-
millan 2003.
Milton, Giles. White Gold. The Extraordin-
ary Story of Thomas Pellow and Islam’s One
Million White Slaves. Hodder & Stoughton
2004.
Ólafur Egilsson. Reisubók séra Ólafs Egils-
sonar. Sverrir Kristjánsson sá um útgáfuna.
Almenna bókafélagið, Rvík 1969.
Tyrkjaránið á Íslandi 1627. Ritstj. Jón Þor-
kelsson. Sögurit IV, Rvík 1906-1909.
Þorsteinn Helgason. Historical Narratives as
Collective Therapy: the Case of the Turkish
Raid in Iceland, Scandinavian Journal of
History 1997. (Greinar Þorsteins er getið í
bók Davis, Christian Slaves, Muslim Mast-
ers).
Séra Ólafur á sigurgöngu
Séra Ólafur á ensku „Textinn og
söguefnið sem hefur heillað ís-
lenska lesendur í bráðum fjórar
aldir tekur nú fyrstu skrefin til
móts við nýjan og óþekktan les-
endahóp.“
REISUBÓK séra Ólafs Egilssonar
er komin út í enskri þýðingu hjá
bókaútgáfunni Fjölva. The Travels
of Reverend Ólafur Egilsson –
Captuerd by Pirates in 1627. Þýð-
endur eru Karl Smári Hreinsson og
Adam Nichols. Hér er fjallað um
verkið og höggmyndaverkið sem
Ólafur sá í Livorno á Ítalíu og skrif-
aði sennilega fyrstur manna lýs-
ingu á. 17.–19. október n.k. verður í
Vestmannaeyjum haldin ráðstefna
um Tyrkjaránið þar sem nokkrir
þekktir erlendir fræðimenn verða
meðal þátttakenda.
Höfundur er rithöfundur.
Fjórir márar Minnismerkið sem séra Ólafur sá í Livorno. Myndin er gerð nokkrum árum eftir að hann kom þar.