Tíminn - 30.01.1945, Blaðsíða 3

8. blað
TtHlKfN, brigjndagiiui 30. jan. 1945
3
Gudfón F. Teitssons
Skipaútgerð ríkísins 15 ára
Skipaútgerð ríkisins tók til
starfa. milli jóla og nýárs árið
1929, og átti því stofnunin 15
ára starfsafmæli á sama tlma í
vetur.
Við stofnun fyrirtækisins átti
ríkið þessi skip: Strandferða-
skipið gömlu Esju, vitaflutn-
ingaskipið Hermóð og varðskip-
in gamla Óðin og Ægi. Tók
Skipaútgerðin þegar við rekstri
þessara skipa, en á árinu 1930
bættust henni tvö skip, Súðin
og nýi Þór. Ægir hafði hins veg-
ar komið til landsins nýsmíð-
aður um sumarið 1929, og var
það ekki hvað sízt vegna
nefndrar aukningar skipastóls-
ins, sem ráðuneyti Tryggva heit-
ins Þórhallssonar afréð að sam-
eina rekstur allra ríkisskipanna
undir einni yfirstjórn. Áður sá
Eimskipafélagið um rekstur
Esju, og reikningshald varð-
skipanna var um eitt skeið hjá
skipaskoðunarstjóra ríkisins og
síðar í sérstakri skrifstofu í
ráðuneytinu, en dómsmálaráðu-
neytið annaðist útgerðarstjórn
varðskipanna. Vitamálaskrif-
stofan sá um reikningshald og
útgerðarstjórn Hermóðs.
Strandferðaskipin þurftu vit-
anlega frá upphafi vöru-
geymsluhús og vinnustöð í
Reykjavík og afgreiðslumenn á
öllum helztu höfnum landsins,
en þessa þurftu varðskipin
raunar líka, og bötnuðu því
mjög skilyrðin fyrir haganleg-
um rekstri hinna síðarnefndu
skipa við þá sameiningu, sem
átti sér stað víð stofnun Skipa-
útgerðar ríkisins.
Strandferðirnar.
Svo sem kunnugt er héldu
Sameinaða og Bergenska gufu-
skipafélagið um langt skeið
uppi siglingum til nokkurra
helztu hafna á íslandi, og gerðu
enn, þegar Skipaútgerð ríkisins
tók til starfa. Millilandaskip
Eimskipafélagsins sigldu þá
einnig til sömu hafna og ann-
arra, minni, en fjölda lands-
manna þótti samt ferðir þessar
ekki nógu reglubundnar fyrir
flutning á farþegum, pósti og
vörusendingum innan lands, og
íbúar hinna smærri staða töldu
sig stöðugt verða mjög út und-
an.
Þegar ríkið hafði eignazt Súð-
ina og rak hana í strandferðum
ásamt Esju og ýmsum flóabát-
um, var hægt að gera strand-
ferðirnar reglubundnari en áð-
ur, og láta hina smærri staði fá
fleiri skipaviðkomur.
Sett var frystirúm í Súðina
og byggt á hana farþegarúm
fyrir 42 farþega, til þes's að gera
hana betur hæfa til að rækja
hlutverk sitt. Annars var þetta
skip í upphafi keypt sem bráða-
birgðaskip, en gjaldeyrisástæð-
ur voru þá svo slæmar, að ekki
þótti fært að kaupa eða láta
byggja eins fullkomið skip og
óskir stóðu til.
Haustið 1938 var gamla Esja
seld og samið um byggingu nýju
Esju, sem kom hingað í sept.
1939, rétt eftir að styrjöldin
hófst. Hefir skip þetta orðið
landsmönnum að ómetanlegu
gagni á styrjaldartímanum, eft-
ir að siglingar hinna erlendu
skipa lögðust niður og skipum
Eimskipafélagsins var nær ein-
göngu ráðstafað til millilanda-
ferða.
Á fyrstu árum Skipaútgerðar
rikisins sá hún árlega um flutn-
ing á 7000—9000 farþegum og
8000—9000 smál. af vörum á
milli innlendra hafna. Nokkru
fyrir stríð voru þó flutningarn-
ir farnir að aukast, en síðan
hafa þeir vaxið enn meir. End-
anlegt uppgjör hefir enn ekki
farið fram á flutningamagninu
árið 1944, en næsta ár þar á
undan (1943) sá Skipaútgerðin
um flutning á 55000 smál. af
vörum og 38000 farþegum, þar
af 18000 farþegum á milli Akra-
ness og Reykjavikur. Á 15 ára
starfstíma hefir Skipaútgerðin
annazt flutning á'hér um bil
200 þús. farþegum og 325 þús.
smál. af vörum.
Á styrjaldartímanum hefir
Skipaútgerðin jafnan orðið að
hafa leiguskip, stundum mörg í
einu, í þjónustu sinni, til þess
að geta leyst úr flutningaþörf-
inni. Auk þess hefir stofnunin
afgreitt fjölda skipa, sem feng-
izt hafa til strandflutninga án
fastrar leigu.
Það hefir torveldað mjög lausfi
flutningavandræðanna innan
lands nú á styrjaldartímanum,
að mest af hinum erlenda varn-
ingi hefir verið lagt á land í
Reykjavík og orðið að flytjast
þaðan út um allt land. En það
mundi hafa auðveldað mjög
strandflutningana og gert þá
ódýrari, ef aðalþungavörurnar
hefðu verið losaðar úr milli-
landaskipunum í hæfilega stór-
um skömmtum á 4—5 helztu
höfnum landsins.
Hin minni skip, eigin skip og
leiguskip, sem Skipaútgerðin
hefir haft í þjónustu sinni til
strandflutninga nú á styrjald-
artímanum hafa hentað illa til
langsiglinga, og hefir þeim því
aðallega verið beitt til siglinga
á stuttleiðum, en Esja og Súðin
verið látnar fara hinar lengri
ferðir, svo sem frá Reykjavík
til Austur- og Norðurlandsins.
Mikill munur er á því að reka
nýju Esju og önnur þau skip,
sem Sklpaútgerðin hefir að und-
anförnu haft til umráða við
strandflutninga. Sést það bezt á
því, að á síðastliðnu ári mun
verða nokkur hagnaður á rekstri
hennar, en hér um bil 2.5 millj.
kr. á tap á hinum strandferða-
skipunum. Flytur þó Esja í
kringum % allra farþega og
kringum l/3 allra vara, sem þessi
skip flytja samtals. Hér við bæt-
ist svo það, að Esju er beitt í
mestu langsiglingarnar, en vöru-
flutningsgjöld hjá Skipaútgerð-
inni eru reiknuð án tillits til
vegalengdar. Sýnir þetta glögg-
lega, hversu brýn þörf er á betri
og hentugri skipum til .strand-
ferðanna en nú er völ á.
Er nú nefnd starfandi að því
að rannsaka og gera tillögur til
Alþingis um heppilegan skipa-
kost og skipulag strandferð-
anna á komandi árunv, En þetta
atriði er óneitanlega mjög þýð-
ingarmikið fyrir þjóðarbúskap-
inn.
Landhclgisgæzlan.
Fyrr á árum, meðan eldri Þór
var einn skipa við landhelgis-
gæzluna og sumpart eftir að
eldri Óðinn kom, voru land-
helgisbrot svo tíð og sekta-
tekjur svo miklar, að landhelg-
issjóður græddi allmikið fé,
sem lagt var til hliðar til kaupa
á nýjum skipum. En eftir að
Ægir kom og skipin (Þór, Óð-
inn og Ægir) urðu þrjú við
gæzluna, tók að draga mjög úr
nefndum tekjum, þannig að
þær urðu aðeins dálítið brot á
móti tilkostnaðinum.
Þótti hinu opinbera þá ekki
fært, kostnaðarins vegna, að
halda nefndum skipum ávallt úti
við gæzluna, og var því á
kreppuárunum frá 1932 til árs-
byrjunar 1936, að gamli Óðinn
var seldur, gripið til þess neyð-
arúrræðis að spara með því að
láta skipin lj.ggja í höfn til
skiptist, 4—6 mánuði á ári, og
stundum lengur.
Það var einnig af nefndum
ástæðum, að nýi Þór var um
tíma settur til fisk- og síldveiða
á árunum 1931 til 1932. En út
af þessu spannst pólitískur ó-
friður, þannig, að Sjálfstæðis-
flokkurinn lét ráðherra þann, er
hann setti í stjórn árið 1932 taka
fyrir nefnd not skipsins og hefja
nokkurs konar sakamálarann-
sókn á Skipaútgerðina fyrir
reksturinn. Var ekki von, að
skipið væri þá farið að hafa
mikinn hagnað af veiðunum,
þar sem útbúnaður þess til
starfsins hafði vitanlega kostað
töluvert. En í stað þess að nota
skipið til fiskveiða var því nú
lagt í höfn, og lá það t. d. þann-
ig í 232 daga af árinu 1933.
Árið 1935 skipaði Alþingi
nefnd til þess að rannsaka og
gera tillögur um heppilegt fyrir-
komulag landhelgisgæzlunnar,
sem samrýmanlegt væri gjald-
þoli þjóðarinnar. Nefndina
skipuðu forseti Slysavarnafélags
íslands, forseti Fiskifélagsins og
forstjóri Skipaútgerðar ríkisins.
Komst nefndin að þeirri nið-
urstöðu, að landhelgisgæzlunni
PALMI LOFTSSON,
er verið hefir forstjóri Skipaútgerðar
ríkisins frá stofnun hennar og átt
meginþátt í vexti hennar og vlðgangi.
og aðstoð við fiskibáta yrði bezt
fyrir komið með því að hafa eitt
stórt varðskip, líkt og Ægi, á-
samt 4 minni mótorskipum, um
eða innan við 100 smál. hvert.
í samræmi við þetta var svo
gamli Óðinn seldur til Svíþjóðar
snemma á árinu 1936 og nýi Óð-
inn byggður árið 1937, kom til
starfs í janúar 1938. Hefir feng-
izt góð reynsla af þessum bát,
en vegna gjaldeyrisvandræða
fyrir styrjöldina komst það ekki
í framkvæmd að byggja fleiri
slíka báta fyrir landhelgisgæzl-
una. Verður þessu vafalaust
skjótlega hrundið i framkvæmd
eftir styrjöldina.
Snemma á styrjaldartímanum
tók Skipaútgerðin björgunar-
skipið Sæbjörgu á lelgu af
Slysavarnafélagi íslands, og
hefir síðan rekið skipið sem
varðskip og hjálparskip. Auk
þessa hefir Skipaútgerðin að
undanförnu árlega . leigt tvo
mótorbáta yfir nokkurn hluta
ársins til landhelgisgæzlu og
hjálparstarfsemi. En gæzlu
vegna erlendra veiðiskipa hefir
varla verið þörf á styrj aldartím-
anum, þar eð mjög fá erlend
skip hafa stundað veiðar hér við
land á þessum tíma. Varðskipin
hafa og á þessum tíma verið
notuð mikið sem hjálparskip við
ýmis konar flutninga með
ströndum fram. Einkum hefir
Ægir verið notaður'mikið til að
flytja olíu fyrir fiskiskipaflota
landsmanna.
Togaranjósnirnar.
Eftir að • varðskipum fjölgaði
fór brátt að leika grunur á þvi,
að landhelgisbrjótar héldu uppi
njósnum um ferðir varðskip-
anna og simuðu eða létu síma
veiðiskipunum út á sjóinn.
Styrkti það mjög þennan grun,
hversu varðskipunum virtist
ganga verr og verr að ná land-
helgisbrjótunum, enda þótt
kunnugtxværi um mikla ágengni
af þeirra hálfu.
Átti því Skipaútgerðin þátt í
: því, að Hermann Jónasson, þá-
: verandi dómsmálaráðherra, fyr-
irskipaði rannsókn út af þessu
máli um haustið 1935, og var
málið opinberlega tekið fyrir
um áramótin. Kom þá í ljós, að
stórkostlegar njósnir höfðu ver-
BÓKMENNTIR OG LISTIR
Tímaritið Stígaadi
Tvö síðastliðin ár hafa tveir
ungir kennarar á Akureyri,
Bragi Sigurjónsson og Jón Sig-
urgeirsson, haldið úti myndar-
legu tímariti, er þeir nefna
„Stíganda“. Kemúr það út'fjór-
um sinnum á ári, hvert hefti
fimm arkir, og er Bragi ritstjóri
þess, en Jón afgreiðslumaður.
Rit þetta hefir legið að mestu
leyti í þagnargildi hér í höfuð-
staðnum. Er það þó fyllilega
þess vert, að á það sé minnzt.
Það er snoturt að hinum ytra
búningi og fjölbreytt efni —
flytur greinar um innlend og
erlend mál, frásagnir ýmsar,
sögur frumsamdar og þýddar,
kvæði, kafla og útdrætti úr
frægum erlendum bókum, bóka-
dóma og ýmislegt fleira. Eink-
um hefir þó verið lögð rækt
við margvísleg menningarmál
og íslenzka tungu. Hafa margir
prýðisvel ritfærir menn, fyrst
og fremst Norðlendingar, lagzt
á eitt um að gera ritið sem
bezt úr garði. Má meðal þelrra,
sem skrifað hafa i ritið, nefna
Sigurð Guðmundsson skóla-
meistara, menntaskólakennar-
ana Steindór Steindórsson, Sig-
urð L. Pálsson og Halldór Hall-
dórsson, Kristínu Slgfúsdótt-
ur, Arnór Sigurjónsson, Kristj-
án Eldjárn, Björn Sigfússon
Guðmund Friðjónsson, Guð-
finnu frá Hömrum, Jóhann Fri-
mann, Guðmund Frímann, Frið-
geir H. Berg, Sigurjón Friðjóns-
Nýja Esjan — eftirlcetisskip fólksins við hinar dreifðu hafnir.
ið reknar, til þess að láta er-
lendum og innlendum veiðiskip-
um í té upplýsingar um ferðir
varðskipanna. Voru margir
menn dæmdir 1 háar fjársektir
fyrir þessi brot, en hinir munu
þó hafa verið fleiri, sem sluppu,
vegna skorts á fullum sönnun-
um. Voru að þessu tilefni settar
reglur um það, að enginn mætti
síma veiðiskipi á dulmáli, án
þess að leggja dulmálslykil sinn
fram á ritsímanum, og verður að
vænta þess, að síðan hafi að
mestu tekið fyrir umræddan ó-
sóma.
t
Sektatekjur
eg bjarganlr.
Á þeim 15 árum, sem Sklpaút-
gerðin hefir starfað, hafa Inn-
borgazt í landhelgissjóð fyrir
landhelgisbrot samtals krónur
1.509.138,72, en eins og áður.
greinir minnkuðu þessar tekjur
eftir þvi sem vörnin' varð full-
komnari, og er það í samræmi
við tilgang allrar löggæziu að
hindra brotin.
Árið 1931 fóru varðskipin að
(Framháld á 6. siðu)
son, Þórodd Guðmundsson, Kára
Tryggvason og marga fleiri,
sem of langt yrði upp að telja.
En þessi nöfn sýna, að "Stígandi
hefir mannvali á að skipa. Auk
þess er ritstjórinn hinn ritfær-
asti maður, eins og frændur
hans margir, sjálfstæður í skoð-
unum og ómyrkur í máli. Skrlf-
ar hann forustugrein í hvert
hefti, þar sem hann ræðir um
mál þau, sem mest eru á döf-
inni heima og erlendis, elns og
þau horfa við frá hans bæjar-
dyrum. Er í ‘þeim greinum jafn-
an margt vel sagt og rösklega
á málum haldið, þótt menn
geti vitaskuld greint á um ýmis
atriði 1 þeim, eins og gengur og
gerist, ekki sízt ef fram eru
settar djarflegar eða nýstárleg-
ar skoðanlr. Vekjandi greinar
úm þjóðfélagsmál og menning-
armál eru gagnlegrl en þorri
manna gerir sér ljóst í fljótu
bragði. Því ber' vel að þakka
hverjum mannl, sem gengur
fram fyrir skjöldu um slikt.
Margar myndir pttrýða ritið,
þar á meðal prýðisfallegar
myndir, er Edvard Sigurgeirsson
ljósmyndara á Akureyri héfir
tekið..
Þetta rlt býr fyrst og fremst,
og raunar einvörðungu, að
þeim starfskröftum, sem til
eru í höfuðstað Norðurlands
og nágrennl haiis. Hefir þó
hvergi öllu verið tjaldað, að
minnsta kosti enn sem komlð
er. En eigi að síður ber Stíg-
andi höfundum og- heimkynnl
ánægjulegan vitnisburð, og væri
stærri bær og fjölmennari full-
sæmdur af slíku riti. Væri vel,
að jafn fjölbreytt rit, vlðsýnt og
frjálslegt hlyti útbreiðslu víðar
á landinu en í norðursýslunum.
Þvi fer alls fjarri, að það sé
æskilegt, að öll blaða- og bóka-
útgáfa sé rígskorðuð við elnn
stað á landinu, og gildir þar í
einu, þótt höfuðstaðurinn eigi
hlut ^að máli. Þar hlýtur að
sjálfsögðu að vera mest og fjöl-
breyttust útgáfustarfsemi, sak-
ir fjölmennis og aðstöðu. En
eigi að síður er það hið mesta
nauðsyn, að þess háttar starf-
semi nái að dafna annars stað-
ar. Góður vísir slíks er nú á
ísafirðl og Akranesi og jafnvel
Siglufirði og einnig von á frjálsri
prentsmiðju til Vestmannaeyja.
En bezt á vegi staddir eru þó
Akureyringar, enda bezt þeirra
aðstaða, með mörg myndarleg
bókaútgáfufyrirtæki, tvö tíma-
rit — Nýjar kvöldvökur og Stlg-
anda, sem hér hefir verið get-
ið — og blaðaútgáfu, þar á
meðal Dag, sem nú er eitthvert
snotrasta og læsiiegasta blað
landsins og hefir verið um skeið.
Hvcr vepðnr eftlr-
maðnr Hltlers?
Aldrei hefir horft jafn ískyggilega fyrir Þjóðverjum og
nú, nema ef vera skyldi í haust, er sókn Breta og Banda-
ríkjamanna að vestan stóð sem hæst. Og þótt líklegrt sé, að
hin mikla sókn Rússa stöðvist um sinn, áður en herjum
þeirra tekst að brjótast vestur yfir Oderfljót, að mijnnsta
kosti norðan til, þá er þó sýnt, að senn hljóti að draga til
úrslita. Það er því gkki að undra, þótt talsvert sé um það
rabbað, hvað gerast muni í Þýzkalandi, þegar stjórn naz-
ista hefir verið brotin á bak aftur og hver taka muni við
af Hitler. — Grein þessi birtist í „Svenska Dagbladet“ og
er eftir þýzkan íhaldsmann.
Þj óðernisj afnaðarmennirnir
þýzku telja sig vera byltingar-
menn. Hleypidómalaus sagnfræð
ingur getur sjálfsagt fallizt á
þetta. Hin gagngerðu afskipti af
lífi og lífsbaráttu fólks, og sú
kollvörpun réttarhugmynda,
sem átt hefir sér stað, ber óum-
deilanlega svip byltingarinnar,
svo fremi sem með því orði er
átt við niðurrif, gerbreytingu
alls, sem áður var.
Hin ævarandi bylting þjóð-
ernisjafnaðarstefnunnar er nú
að þrotum komin — eftir tólf ár.
Því veldur vígsgengi annara
þjóða. En hvernig er ástandið
í sjálfu Þýzkalandi? Hvað tekur
við, þegar Hitler veltur úr valda-
stólnum? Sennilega gagnbylt-
ing. En hvers konar gagnbylt-
ing verður það?
Á hinum gömlu og góðu tím-
um — áður en Hitler hófst til
valda — vissu menn ávallt, hvað
á seiði var, ef dyrabjöllunni var
hringt klukkan sex á morgnana.
Mjólkurpósturinn var kominn.
Það er langt síðan mjólkurpóst-
urinn hvarf úr sögunni 1 stríðs-
Þýzkalandi. En það hefir verið
haldið áfram að hringja dyra-
bjöllunni klukkan sex. Það er
hinn venjulegi heimsóknartími
Gestapomanna. En þetta eru dá-
lítið þreytandi morgungestir.
Þess vegna er það draumur
Berlínarbúans um fjórða þýzka
ríkið, að vakna á morgnana við
hringingu — og vita fyrir vist,
að það er bara mjólkurpóstur-
inn. Mjólkurpósturinn hefir
þannig orðið stórpólitískt atriði
og tákn gagnbyltingarinnar 1
vitund þýzkra borgarbúa.
Og I leynum er mikið um það
bollalagt, hvernig Þýzkaland
framtíðarinnar eigi að vera.
Innilegasta ósk þorra manna er
öryggi lifs og eigna. Það verður
að binda endi á öryggisleyslð,
sem ríkt heflr á valdatíma
Hítlers. Það verður að hætta að
stefna mönnum fyrir hina svo-
kölluðu þjóðdómstóla og halda
mönnum í „verndarfangelsi“
um óákveðinn tíma, njósna um
þá, ógna þeim og hræða þá.
Hver, sem sekur gerist um of-
brot eða er grunaður um slíkt,
verður að dæmast af venjuleg-
um dómstóli samkvæmt lög-
um og rétti. Frelsi einstakling-
anna verður ekki lengur skert
að vilja^inhverrar harðdrægrar
klíku. Ríkið verður að ábyrgjast
þegnunum vinnu og sæmilega
afkomu. Það er með öðrum orð-
um afturhvarf til almennra
mannréttinda, sem þýzka þjóð-
in krefst og væntir, þegar
valdadagar Hitlers eru taldir.
Getur ríki framtíðarinnar
uppfyllt vonir hinnar þýzku al-
þýðu? Nei, — að minnsta kosti
ekki án hjálpar sigurvegaranna.
Menn verða að reyna að gera
sér það ljóst, hvaða vanda ný
þýzk ríkisstjórn mun mæta.
Efnum þjóðarinnar hefir verið
sóað í stríðsrekstur. 0—10 mil-
jónir manna hafa orðið hús-
næðislausir i loftárásum Banda-
manna. Ekkert húsnæði verður
hægt að reisa, nema stórkostleg
utanríkislán komi til, engan at-
vinnurekstur verður hægt að
hefja né starfssvið að skapa
handa hinum heimkomnu her-
mönnum. Tíu miljónir her-
manna verður að afvopna.
Margir þeirra' hafa aldrei lært
neina iðn, aldrei þekkt frið-
semdarlíf, og þessa menn verð-
ur að sameina venjulegu þjóð-
lifi og skipulegum starfsháttum.
Jafnframt verður að mæta
þeim þungu og miklu kröfum,
sem sigurvegararnir munu
sennilega reisa á hendur þýzk-
um verkalýð og þýzkum iðnaðl.
Hvað svo sem víð t.ekur, þegar
Hitler er allur, þá verða stjórn-
endurnir ekkl öfundsverðir af
sínu hlutskipti. Þar verður ekki
um neina venjulega landsstjórn
að ræða — heldur skuldheimtu
á hendur gjaldþrota þjóðarbúi.
Hvaða aðilar eru það þá, sem
líklegastir eru til þess að taka
sæti nazistanna? Það er ekki
um marga að ræða. Bklpulagð-
ur jafnaðarmannaflokkur er
ekki lengur til I landinu, og ekkl
heldur neinir frjálslyndir borg-
araflokkar. Hitler hefir verið
fyrlrhyggjusamur um það að
svipta lífinu þá andstæðinga
sína, er helzt gátu komið til
greina sem eftlrmenn hans.
Þessi tilhreinsun hófst fyrir tíu
árum með aftöku Gregors
Strassers og Schleichers hers-
höfðingja — og síðan hafa