Tíminn - 14.09.1945, Blaðsíða 3

I
69. blað
TÍMEYiy, föstndagiim 14. sept. 1945
Úr sögu Siglufjarðarmálsins:
Þannig stjórnuðu kommúnistar
Kaupfélagi Siglufjarðar
Nú nýlega er úrskurður fall-
inn í málum þeim, er átt hafa
sér stað á Siglufirði út af fram-
komu kommúnista þar í Kaup-
félagi Siglfirðinga. Lauk þeim
svo, að setufógeti sá, er dóms-
málaráðherra skipaði hinn 18.
júlí í sumar til þess að rann-
saka málið„ Gunnar A. Pálsson,
dæmdi atferli gömlu kommún-
istastjórnarinnar í félaginu ó-
löglegt og henni gert skylt að fá
öll umráð yfir félaginu og eign-
um þess og rekstri í hendur
hinnar nýju kaupfélagsstjórnar,
er kosin var 21. júní í sumar og
greiða auk þess 5000 krónur í
málskostnað.
Flútti Ólafur Jóhannesson
málið fyrlr hönd nýju stjórnar-
innar, en Ragnar Ólafsson
þeirrar gömlu.
Þessi málsrannsókn hefir farið
fram samkvæmt beiðni kaup-
félagsstjórnar, er taldi sig lög-
lega kosna í sumar — og setu-
fógeti hefir nú úrskurðað að
hafi lögleg verið — eftir að
gamla stjórnin hafði neitað að
víkja og haft í frammi marg-
víslegt ofbeldi. Eru í nýju
stjórninni Jóhann Þorvaldsson
kennari, Hjörleifur Magnússon
fulltrúi, Haraldur Gunnlaugs-
son skipasmiður, Jónas Jónas-
son verkstjóri, Halldór Kristins-
son læknir, Kristján Sigurðsson
verkstjóri og Skafti Stefánsson
útgerðarmaður, og eru þeir í
þeirri greinargerð, sem hér fer
á eftir nefndir gjörðarbeiðend-
ur. í gömlu stjórninni voru Ottó
Jörgensen símstjóri, Þóroddur
Guðmundsson alþingismaður,
Kristján Sigtryggsson hús-
gagnasmiður, Guðbrandur
Magnússon kennari og Óskar
Garibaldason skrifstofumaður,
og eru hér nefndir gjörðarþolar.
Kröfur gjörðarbeiðenda voru
þær, að þeim væri með inn-
setningargjörð fengin öll umráð
bóka og eign Kaupfélags Sigl-
firðiiiga eins og lögmætri stjórn
þess ber. En kröfur gjörðarþola
voru þær, að þeim yrði synjað
um þessa innsetningargjörð.
Fór nú fram mjög rækileg
rannsókn þeirra átaka, er orðið
hafa í kaupfélaginu og aðdrag-
anda þeirra og kom þar í ljós
margt merkilegt, sem ekki er
rétt að falli í gleymsku, bæði
varðandi rekstur félagsins undir
stjórn kommúnista og meðferð
þeirra á fjármunum þess og að-
ferðir þær, er þeir hafa beitt
til þess að halda þar völdum.
Munu fá dæmi slíkrar ráðs-
mennsku í félagsmálasögu ís-
lendinga.
Verður hér að þessu sinni
birtur kafli úr réttarskjölun-
um, þar sem raktir eru einstak-
ir þættir í kaupfélagsstjórn
kommúnistanna áður en, kom
til þeirra höfuðátaka, er hóf-
ust, þegar sýnt var, að gamla
stjórnin ætlaði að sitja kyrr í
trássi við lög og rétt og hugðist
að tryggja sig í sessi með of-
beldisverkum eftir að aðalfund-
arfulltrúar höfðu kosið félaginu
nýja stjórn með yfirgnæfandi
meiri hluta. Kemur hér glöggt í
Ijós, að þeir Ottó Jörgensen og
Þóroddur Guðmundsson og fé-
lagar þeirra hafa haft meira en
lítið óhreint í pokahorninu. At-
ferli þeirra 1 sumar verður svo
síðar rakið.
í réttarskjölunum segir:
„Gjörðarbeiðendur skýra svo
frá málavöxtum, að frá aðal-
fundi Kaupfélags Siglfirðinga,
héreftir skamms,tafað K. F. S.,
sem haldinn var dagana 27.
apríl og 7. maí 1944, hafi stjórn
félagsins verið þannig skipuð:
Ottó Jörgensen, gjörðarþoli, for-
maður, Þóroddur Guðmundsson,
gjörðarþoli, varaformaður, Guð-
brandur Magnússon, gjörðar-
þoli, ritari, Kristján Sigtryggs-
son, gjörðarþoli, meðstjórnandi
og Kristján Sigurðsson, gjörð-
arbeiðandi, meðstjórnandi. Séu
þeir Ottó, Þóroddur og Kristján
Sigtryggsson allir fylgismenn
Sósíalistaflokksins og hafi þeir
því saman myndað meirihluta
í stjórninni. Meirihluta þessum
hafi þeir náð með því að smala
fólki, er þeim fylgdi, í félagið
fyrir aðalfundinn 1944. Eftir að
stj órnarmeirihluti þessi haf i
tekið við völdum í félaginu, hafi
hann brátt farið að gera ýmsar
ráðstafanir, er hafi verið þess
eðlis, að meirihluti félagsmanna
hafi fyllst óánægju og gremju í
hans garð og einnig hafi komið
í Ijós, að rekstur og reksturs-
útkoma félagsins hafi verið
þannig, að ekki hafi verið við
unandi. Ennfremur hafi fram-
koma formanns stjórnarinnar í
ýmsu verið slík, að óhæf verði
að teljast.
Það, sem gjörðarbeiðendur
telja einkum ámælisvert hjá
stjórninni eða meirihluta henn-
ar, og við framkomu formanns
stjórnarinnar fyrir aðalfundinn
1945, verður nú rakið í stuttu
máli. Skýra gjörðarbeiðendur frá
því, svo sem nú greinir:
1. Kaupfélagið eigi 18 þúsund
króna hlutafé í h.f. Gilslaug, en
það félag mun vera stofnað á
árinu 1942. Félag þetta hafi á
sínum tíma tekið á leigu land
og hitaréttindi til starfrækslu
gróðurhúsa í landi jarðarinnar
Gils í Fljótum, en sú jörð er
eign Þórodds Guðmundssonar,
gjörðarþola. Byggð hafa verið
gróðurhús að Gili og hafi ætl-
unin verið að starfrækja þau,
en veturinn 1943—1944 hafi hús-
in fokið. Þau hafi þó verið end-
urbyggð sumarið 1944, en starf-
ræksla þeirra gengið mjög illa.
Þrátt fyrir þetta hafi stjórn K.
F.- S. lagt allmikið fé, umfram
hlutaféð í áhættu fyrir h.f. Gils-
laug og það jafnvel eftir að að-
alfundur K. F. S. 1944 hafi verið
búin að samþykkja, að félagið
skyldi ekki binda sér meiri fjár-
hagslegar byrðar vegna h.f. Giis-
laugar en þá var orðið. Muni
hafa verið svo komið um s. 1.
áramót, að K. F. S. hafi að öllu
samanlögðu átt í áhættu hjá h.f.
Gilslaug um kr. 70.000,00. Meiri-
hluti félagsmanna K. F. S. hafi
því talið áhættu þá, er búið var
að stofna K. F. S. í fyrir h.f.
Gilslaug, allt of mikla og stjórn-
inni með öllu óheimilt að auka
hana, a. m. k. án samþykkis
fulltrúafundar, en þess muni
ekki hafa verið leitað. Loks
telja gjörðarbeiðendur stjórnar-
meirihlutann í K. F. S. hafa
ivilnað h.f. Gilslaug á órétt-
mætan hátt, bæði með því að
gefa félaginu um helming alls
afsláttar, er K. F. S. gaf við-
skiptavinum sínum 1944 éða um
kr. 5000,00 og.einnig með því að
láta það hafa ýmsar vörur fyrir
um kr. 15.000,00 fyrir s. I. ára-
mót, sem þó ekki hefðu verið
færðar félaginu til reiknings a.
m. k. þá samtímis.
2. Seint á árinu 1944 hafi
stjórn K. F. S. keypt vörubirgðir ' breyt?, samþykktum K. F. S.;
verziunarinnar Anna og Gunna, þess að þær væru heimilar.
til
en aðaleigandi þeirrar verzlun-
ar hafi verið systir Þórodds Guð-
mundssonar, gjörðarþola. Enn-
fremur hafi stjórnin um sama
leyti keypt vörubirgðir verzlun-
arinnar Geislinn, er mágur Þór-
odds hafi átt í félagi við annan
mann. Kaupverð varanna hafi
verið nálægt kr. 150.000,00, en
útsöluverð þeirra nálægt kr.
2000.000,00. Meirihluti þessara
vara muni hafa verið tilbúinn
fatnaður og vefnaðarvara, gaml-
ar vörur og lítt útgengilegar,
svo að tvímælalaust sé, að kaup-
in hafi verið óhagstæð K. F. S.,
enda ástæðulaus með öllu. Hafi
því meirihluti félagsmanna ver-
ið þeim andvígur og gagnrýnt
þau mjög harðlega.
3. Seint á s. 1. ári hafi stjórn-
in keypt síldarsöltunarstöð dán-
arbús Ingvars Guðjónssonar á
Siglufirði fyrir kr. 355.000.00, án
þess að leita áður álits full-
4. Vegna framkomu meiri-
hluta stjórnarinnar hafi sumir
beztu starfsmenn K. F. S. ekki
viljað vinna hjá félaginu og af
því hafi leitt, að þeir hafi farið
og þafi þá í stað þeirra verið
teknir hreinræktaðir flokks-
menn stjórnarmeirihlutans.
5. Ekki hafi stjórnarmeiri-
hlutinn þolað neina gagnrýni og
hafi hann t. d. rekið ábyrgðar-
mann blaðsins Neista úr félag-
inu, er það blað hafi hafið
gagnrýni útaf starfsemi og
rekstri K. F. S. Svo ástæðulaus
hafi brottrekstur Ólafs verið, að
á aðalfundi K. F. S. 7. júní 1945
hafi verið samþykkt tillaga með
yfirgnæfandi meirihluta at-
kvæða, er ógilti brottreksturinn
og taldi hann jafnframt ofbeld-
isráðstöfun, er enga stoð ætti
sér í samþykktum og reglum K.
F. S.
6. Rekstursútkoma K. F. S.
Nýtt ársrit
vestan
íslendinga
hafs
Hið sameinaða kirkjufélag ís- íslenzk skáld, þar á meðal Ja-
lendinga í Norður-Ameríku hóf kobínu Johnson, Pál S. Pálsson
í fyrra útgáfu ársrits, er nefnt og Vigfús G. Guttormsson, bróð-
var „Brautin“. Var fyrsta heft- , ur Guttorms J. Guttormssonar,
ið að miklu leyti helgað séra hins ramíslenzka skáldkonungs
Guðmundi Árnasyni, hinum við íslendingafljót.
látna forseta þessarar kirkju-1 Er sýnilegt, að um ritið er
deildar, sem var eftirmaður drJfjallað af alúð og alvöru.
Auk þeirra, sem nefndir hafa
verið, skrifa í ritið undir nafni
Rögnvalds Péturssonar í því
sæti.
Ritstjórarnir eru fjórir, allt Stefanía Sigurðsson, Gerður J.
kunnir menn, bæði austan hafs ‘ Steinþórsson (dóttir ■ Jónasar
og vestan. Aðalritstjórinn er j Jónssonar), Andrea Johnson,
sérá Halldór E. Johnson, ritstjóri
kvennadeildar Guðrún H. Finns-
dóttir, rithöfyndur, kona Gísla
Jónssonar prentsmiðjustjóra og
skálds. Meðritstjórar' eru séra
Eyjólfur J. Melan og séra Philip
M. Pétursson.
Nú er annað hefti þessa rits
komið hingað til* lands, fjöl-
breytt að efni og með mörgum
Anna Kristjánsson og G. J. Ole-
son.
Sennilega á „Brautin“‘ fremur
fáa kaupendur og lesendur hér
á landi. Er það miður farið. Ber
hvort tveggja til, að ritið er vel
úr garði gert og fjallar um mál,
sem menn ættu ekki að leiða
hjá sér, og svo hitt, að við meg-
um vera þakklát fyrir hverj a við
trúafundar eða félagsfundar um hafi verið með fádæmum léleg góðum og vekjandi greinum. Að, leitni af hálfu Vestur-íslend-
kaupin, en til þess telja gjörðar- ;s. 1. ár og það svo, að þess muni sjálfsögðu skipa kirkjumál þar |inga til þess að bregða á loft
beiðendur stjórninni tvímæla- | engin dæmi finnast 1 neinu J fremsta sess, en einnig er mjög kyndli íslenzkrar menningar og
manndóms handan Átlantshafs-
ekki! ins. Það er bein skylda heima-
j.
laust hafa borið skyldu, því að kaupfélagi hér á landi. Reikn- J rætt um ýmsa þætti menning
vísu j armála
með kaupum þessum, og fyrir- : ingar félagsins sýni að
hugaðri starfsemi í sambandi tekjuafgang kr. 12.724.91, en það
við þau, hafi verið farið út fyrir sé mjög villandi. f raun réttri sé
verksvið K. F. S. samkvæmt 2. mikill tekjuhalli hjá félaginu.
gr. samþykktar félagsins. Kaup Meðalálagning s. 1. ár muni
þessi hafi og verið of stórfeng- hafa verið rúmlega 21%.Afskrift
leg til þess, að rétt væri fyrir vörubirgða hafi hins vegar
K. F. S. að ráðast í þau eins og verið aðeins rúmlega 19% eða
fjárhag þess sé og hafi verið 2% neðan við meðalálagningu.
háttað. Seinna hafi stjórnar- Samkvæmt afskriftareglum fyr-
meirihlutinn svo stofnað h.f. ir félög í S. í. S. beri þeim að af-
Söltunarfélag kaupfélagsins, er skrifa vörubirgðir sínar um
hafi þann tilgang að annast meðalálagningu að viðbættum
síldarsöltun og hafi K. F. S. fyrir a. m. k. 5%, en samkvæmt því
atbeina stjórnarmeirihlutans hefði K. F. S. átt að afskrifa
verið látið leggja til helming vörubirgðir sínar um rúmlega
hlutáfjár þess eða kr. 125.000,00. 26%. Ef þeim reglum hefði verið
Með þessu hafi og verið farið fylgt, hefði afskriftin átt að
út fyrir verksvið K. F. S. Telja aukast um ca. 70 þúsund krón-
gjörðarbeiðendur félagsstjórn- ur, en við það hefði tekjuhalli
ina hafa brotið samþykktir fé- K. F. S. árið 1944 orðið um kr.
lagsins með báðum þessum ráð- 160.000.00. Flest kaupfélög hafi á
stöfunum, enda hefði þurft að, árinu 1944 afskrifað vörubirgð-
og uppeldismála,
sízt í kvennadeild ritsins. Einn-
ig eru í því merkar greinar
sagnfræðilegs efnis og ýmislegt,
er varpar ljósi yfir og skerpir
skilning lesandans á menning-
ar- og framfarabaráttu íslenzka
kynstofnsins vestan á hinum
erfiðu frumbýlingsárum. Meðal
greina, Sem sérstaklega er vert
að geta, er löng ritgerð um Ása-
trú, höfundar ekki getið, og fyrir
lestur dr. Stefáns Einarssonar
um afleiðingar siðaskiptanna á
íslandi. Loks eru I ritinu fáein
kvæði eftir nokkur vestur-
þjóðarinnar, bæði við sjálfa sig
og þjóðarbrotið vestra, sýna það
í verki, að hún metur þá við-
leitni einhvers. Það yrði þá jafn-
framt hvatning um að gera enn
betur. Daufingjaháttur er aldrei
gæfuvegur, og sízt af öllu er
hann afsakanlegur, þegar þjóð-
legar menningarerfðir eru ann-
ars vegar.
En vonandi verður „Braut-
inni“ brautin greið inn á nógu
mörg íslenzk heimili til þess, að
hún geti lifað og dafnað og innt
hlutverk sitt vel af höndum.
ir sínar um 30% af útsöluverði
og hefði K. F. S. gert það, myndi
tekjuhalli félagsins hafa numið
um kr. 95.000.00. Þetta telja
gjörðarbeiðendur gerast í K. F.
S. á sama tíma og önnur sam-
bandsfélög greiði félagsmönnum
sínum arð að meðtöldu stofn-
sjóðsgjaldi, er nemi frá 7%—
13% af ágóðaskyldri úttekt
þeirra.
(Framhald á 6. síðu)
H á ko n L ie:
Fyrsta hernámssumarið
Þessi grein er kafli úr ritlingi, er Hákon Lie skrifaði og gefinn
var út af Verklýðssambandinu norska og sjómannasambandinu.
Heitir ritlingur þessi á frummálinu „Nazi i Norge“. Er þar lýst
skiptum Norðmanna við Þjóðverja frá fyrstu hernámsdögun-
um þar til yfir lauk.
f þessum kafla kemur vel í Ijós, hve dapurlega horfði fyrir
írjálshuga NorðmönWum sumarið 1940 og hversu mikla örðug-
leika var við að stríða. Þjóðverjar unnu hvern sigurinn af öðr-
um, norska þjóðin var ekki enn búin að jafna sig eftir reiðar-
slagið og sameinast til baráttu og liðsmenn Quislings, kom-
múnistar og ýmiskonar undanvillingar voru alls staðar reiðu-
búnir með rýtinginn í erminni.
Þeir, sem sneru aftur inn á
hernumdu svæðin eftir bardag-
ana í norsku dölunum og Norð-
ur-Noregi, urðu mjög undrandi,
er þeir kynntust viðhorfi manna
þar. Þeir voru sjálfir í uppnámi
eftir öll þau ofbeldisverk, sem
þeir höfðu verið vitni að. En
fólkið í hinum hernumdu hlut-
um landsins virtist hafa sætt
sig við yfirráð útlendinganna.
En þegar þessum mönnum
gafst aukið tækifæri til þess að
kynnast viðhorfi manna, sann-
færðust þeir þó um það, að und-
ir niðri var þeim heitt í skapi.
En þrekið og viljinn til raun-
hæfrar mótspyrnu var úr sög-
unni. Vonbrigðin, sem ósigurinn
olli, og þróttleysið í hjálp
Bandamanna, framsókn Þjóð-
verja 1 Hollandi, Belgíu og
Frakklandi — allt hafði þetta
lámandi áhrif á fólkið. Hvað
stoðaði mótspyrna vopnlausra
Norðmanna nú, þegar jafnvel
hin#m voldugustu herjum var
sundrað á örfáum yikum?
Fagurgali Þjóðverja.
Jafnframt reyndu Þjóðverjar
eftir megni að vinna norsku
þjóðina til fylgis við sig. Þýzku
hermennirnir höfðu meðferðis
skrifleg fyrirmæli um það,
hvernig koma skyldi fram við
vingjarnlega Norðmenn, og svo
traustur var aginn í her Þjóð-
verja, að þorri hermannanna
hlýddi skipunum herstjórnar-
innar, einnig á þessu sviði. Það
hafði aftur þau áhrif, að mörg-
um virtust Þjóðverjarnir ekki
sem verstir viðskiptis, þrátt
fyrir allt. Þessir Norðmenn
höfðu ekki kynnzt loftárásum á
sjúkrahús og varnarlausa bæi.
Um þetta leyti voru Þjóðverj-^
ar líka svo vissir um sigur sinn,
að þeim fannst þeir hafa ráð
á því að vera ekki svo sérstak-
lega nákvæmir í skiptum sínum
við Norðmenn. Við yfirheyrslur
og annað slíkt á þessum mán-
uðum fór varla hjá því, að menn
fyndu, að j,yfirþjóðin“ þýzka
leit á Norðmennina eins og
barnalega skynskiptinga, sem
ekki var vert að taka allt of há-
tíðlega.
Það, sem bak viff bjó.
En þrátt fyrir þessa yfirborðs-
góðmennsku og mildi unnu áróð-
ursmenn nazista markvisst að
því að veikja þjóðerniskennd og
mðtstöðuþrótt þjóðarinnar.
Meðan vopnaviðskiptin voru
ekki útkljáð, reið mest á því að
koma í veg fyrir, að ándúð fólks-
ins næði að brjótast fram í fullri
nekt. Þjóðverjar vildu umfram
allt, að ró og^ friður gæti ríkt í
viðskiptum og atvinnulífi og
engin skemmdarverk væru
unnin á þýðingarmiklum fram-
leiðslú- eða samgöngutækjum.
Þegar bardögum var lokið í Nor-
egi, var það næsta verkefnið að
koma fólkinu í skilning um, að
Þjóðverjar og Norðmenn væru
ekki lengur óvinir. Öll þjóðin
áttji að taka þátt í því starfi,
sem stríðsvél Þjóðverja var
nauðsynlegt. En það þurfti líka
að láta það. líta þannig út, að
það væru Norðmenn sjálfir, sem
hefðu tekið sér fram um þetta
eða gengið af frjálsum vilja inn
í „nýskipanina". Þjóðverjar urðu
að fá norska ríkisstjórn, sem
orðið gat verkfæri í höndum
þeirra í skiptunum við norsku
þjóðina. Fyrsta skilyrði þess, að
þessi ráðagerð gætl orðið að
véruleika, var að bola konung-
inum og hinni löglegu ríkis-
stjórn frá völdum.
Kröfur Þjóffverja.
Þetta var orsök þeirra krafna,
sem Þjóðverjar báru fram 13.
júní, sem sé viku eftir- að bar-
dögum í Norður-Noregi lauk.
Kröfurnar voru stílaðar til for-
seta Stórþingsins, sem hófu
samningaumleitanir, ásamt full-
trúum frá stjórnmálaflokkun-
um fjórum, Verklýðssamband-
inu og embættismannaráðinu.
Kröfur Þjóðverja voru þær, að
Stórþingið skyldi kvatt saman
til þess að gera eftirtaldar
ályktanir: 1) Vald það, sem
stjórn Nygaardsvolds var veitt
á þingfundinum 9. apríl, skyldi
úr gildi fellt. 2) Stjórn Ny-
gaardsvolds skyldi ekki lengur
teljast stjórn landsins. 3) Þar
eð konungurinn dvelur utan
landamæra Noregs, getur hann
ekki lengur rækt konungsskyld-
ur sínar. 4) Ríkisráðið tekur til
bráðabirgða við öllum störfum
ríkisatjórnarinnar og konungs-
ins. 4) Þeir Stórþingsmenn, sem
erlendis eru, verða ekki kvaddir
til þingfunda, það sem eftir er
kjörtímabilsins. 6) Þar til nýjar
kosningar hafa fram farið, fær
ríkisráðið vald samkvæmt 4. lið
til þess að taka þær ákvarðanir,
sem velferð landsins krefst.
I