Tíminn - 05.10.1945, Blaðsíða 3

75. Mað
TÍMINIV, föstndagiim 5. okt. 1945
3
Hjálmar Vilhjálmsson:
Sérstakt stjdrnla
i.
Raddir hafa heyrzt um það,
að bezt muni henta að stofna
til þjóðfundar eða sérstaks
stjórnlagaþings til þess að setja
stjórnarskrá fyrir íslenzka lýð-
veldið. Tilætlunin er, að þessi
þjó$fundur eða stjórnlagaþing
hafi engin önnur mál til með-
ferðar en stjórnarskrána. Starfi
þess er þá lokið, þegar það hefir
samið stjórnarskrána en hún
öðlist þó fyrst gildi eftir að
meiri hluti kjósenda við almenn-
ar kosriingar hefir samþykkt
hana. Hér verður leitast við að
gera nokkra grein fyrir þeim
rökum og ástæðum, sem virðast
mæla með þessari uppástungu.
II.
Hinn 17. júní í fyrrá var lýð-
veldið endurreist á íslandi. Um
nokkur hundruð ár hafði ís-
land verið konungsríki. Þær
einar breytingar voru við þetta
tækifæri gerðar á stjórnarskrá
konungsríkisins, sem teljast
máttu alveg óhjákvæmilegar til
þess, að hægt væri að fram-
kvæma þessa nafnbreytingu á
stjórnskipun landsins. Má því
segja, að hér á landi sé nú lýð-
veldi, en svo líkt er það venju-
legri konungsstjórn, að í raun
og veru er munurinn aðallega
fólginn í nafni þjóðhöfðingjans.
Áður nefndum við hann konung,
sem, að vísu erfði völd sín, en
nú heitir hann forseti, og enda
þótt ætlun Alþingis muni lengi
vel hafa verið sú að ráðstafa
sjálft þjóðhöfðingjanum, varð
þó sú niðurstaðan að lokum, að
þjóðin kysi hann.
í eðli sínu og uppruna er
mikill mismunur á konungsríki
og lýðveldi. Nafnbreyting ein á
stjórnarforminu nægir auðvitað
engan veginn,tilþessaðþjóð,sem
verið hefir konungsríki árhundr
uðum saman, verði í raun og
veru lýðveldi. Sjálf nöfnin á
stjórnarforminu lýsa þess-
um reginmun full ljóst.
í konungsríki er þungamiðjan
konungurinn, sem af guðs náð
hlýtur konungdóm sinn og ríki
fyrir erfðir. Hann er mátturinn
og valdið. Þegnarnir í ríkinu
eru nánast hans vegna en hann
ekki vegna þeirra. Uppruni
þessa stjórnarforms mun a.' m.
k. hafa verið hugsaður á þessum
grundvelli, þó þróunin hafi víð-
ast orðið í ^þá átt, að minnka
hin raunverulegu völd, h'inna
arfgengu konunga. í lýðveldun-
um er því hins vegar slegið föstu,
að valdið sé hjá lýðnum þ. e.
þjóðinni sjálfri. Þjóðhöfðingi
lýðveldis er þannig hafður að
eins sem eitt tæki af mörgum
til þess að fara með vald þjóð-
arinnar. Af framanrituðu má
það sýnist ljóst að gera verffur
gagngera breytingu á stjórn-
skipun íslands ef hér á aff rísa
upp raunverulegt lýðveldi. Það
má einnig teljast vafasamt að
núverandi stjórnarform, sem
hvorki er fugl né fiskur, ef svo
mætti segja, verði þess um kom-
ið að varðveita tilveru íslenzka
lýðveldisins til lengdar. Sú stað-
reynd að nú verður að gera
óvenjulega og róttæka breytingu
á stjórnskipun ríkisins þykir
ótvírætt benda til þess, aff ekki
henti vel sú Ieiff til stjórnar-
skrárbreytinga, sem sjálf stjórn
arskráin leyfir og affeins er mið-
uff viff venjulegar minni háttar
lagfæringar.
m.
Samkvæmt stjórnarskránni
sem nú gildir skal ktjórnarskrár-
breyting öðlast samþykki
tveggja þinga. Þegar fyrra
jingið hefir samþykkt breyting-
una fara fram kosningar til
Alþingis. Ef hið nýkjörna þing
samþykkir breytinguna eins og
hún lá fyrir frá fyrra þingi og
forseti staðfestir hana, fær hún
fullt gildi. Tilgangurinn með
þessari tilhögun er sá, að skjóta
þessu máli sérstaklega undir
íhugun kjósenda og fá beinlín-
is úrskurff þeirra um þaff.
Reynslan hefir nú orðið sú, að
lögákveðinni aðferð hefir verið
fylgt, en tilgangurinn, sem þessi
aðferð átti að tryggja, hefir
ekki náðst. Alþingi hefir jafnan
sælst til að láta stj órnarskrár-
breytingar bera undir venju-
legar kosningar. Jafnvel þótt
það væri nú ekki gert eru það
ævinlega mörg önnur mál, sem
rædd er við kjósendur, um leið
og þeir eru krafðir úrskurðar
um stjórnarskrána. Kjósandinn
verður því í hvert sinn að gera
það upp við sig, hvort hann eigi
að setja hærra viðhorfið til
stjórnarskrárinnar eða viðhorfið
til hinna ýmsu mála annarra,
oft mjög mikilvægra, sem fyrir
hann eru lögð samtímis. Niður-
staðan verður því oft sú, að
stjórnarskráin er látin þoka til
hliðar og það verður að viður-
kenna það, að þetta er oft eðli-
leg afstaða og eftir atvikum
skynsamleg hjá kjósendum.
Sérstaklega má þetta heita svo,
þegar umrædd stjórnarskrár-
breyting er hvorki fugl né fiskur,
eins og flestar þær breytingar
eru, sem fram hafa komið við
þessa stjórnarskrá. Nær allar
eiga þær sammerkt í því að þær
fjalla um kjördæmaskipunina.
Alltaf eru þær kallaðar mál
málanna, réttlætismál. En allar
eru þær bornar fram í því skyni
að auka vald eða áhrif þess
flokks eða þeirrá flokka, sem að
þeim standa. Þeim hefir þá líka
verið mótmælt af sömu ástæð-
um. Þannig líkist þessi barátta
venjulegu landavinningastríði.
Flokkur flytur breytinguna af
því og af því einu, að hann
hyggst að fá með því meiri
völd. Flokkur, sem stendur á
móti, gerir þáð af því og af því
einu, að ef hún gengur fram,
tapar hann völdum og áhrifum.
Réttlætismál er þessi liður
stjórnarskrárinnar að vísu, en
grundvöllur framkvæmdarinnar
er þessi, sem nú var lýst, a. m.
k. í höfuðatriðum. Annars veg-
ar er skírskotað til hagsmuna
flokksins, hins vegar krafizt úr-
skurðar í réttlætismáli. Ekki
verður það með sanni sagt, , að
það sem hentar flokknum bezt,
henti réttlætinu einnig bezt.
Afstaðan til hinna ýmsu mála
þarf alls ekki að fara samari við
afstöðu kjósandans til stjórnar-
skrárinnar. Af þessu sést, að
gildandi aðferð um stjórnar-
skrárbreytingu nær alls ekki
þeim tilgangi, sem til er ætlazt,
að fá úrskurð kjósandans um
hana. Segja má að þetta skipti
minna máli, þégar um er að
ræða minni háttar og venjuleg-
ar lagfæringar. Hins vegar
skiptir þetta mjög miklu máli,
þegar fyrir liggur gagnger
breyting stjórnlaganna eins og
nú. Þá verður að leggja áherzlu
á það, aff þjóffin segi vilja sinn
í þessu máli skýrt og afdráttar-
nauðsynlegt
mitt Alþingi, samkvæmt gild-
Hjálmar Vílhjálmsson
sýslumaður
laust. Leiðin til þess er sú, og
sú ein, aff halda þessu máli aff-
greindu frá öffrum málum og fá
þannig ótruflaffa afstöffu þjóff-
arinnar til þess. Þetta er veiga-
mesta ástæðan til þess, að sér-
stök samkunda verði látin fjalla
um stjórnarskrána og hana
eina.
Sú mótbára hefir heyrzt, að
ekkert vinnist með sérstöku
stjórnlagaþingi vegna þess að
með kjör þess fari eins og með
kjör Alþingis. Flokkarnir ráði
þar öllu og því verði niðurstað-
an sú sama og hún yrði með því
að láta Alþingi fjalla að öllu
leyti um málið. Þessu er því að
svara, að hversu fráleitar regl-
ur, sem yrðu settar um kjör
til stjórnlagaþingsins, gerum
jafnvel ráð fyrir svo fráleitum
og grautarlegum reglum eins og
gildandi kosningalögum, verra
verður það naumast, þá er
samt höfuðkostur við stjórn-
lagaþingið. Engin önnur mál
koma þar til umræffu og úrslita
en stjórnarskráin. Rétt er það
að vísu, að vald flokkanna er
mikið, en ekki verður því trúað
að óreyndu, að menn séu yfir-
leitt svo blindir flokksmenn, að
þeir styðji flokk til áhrifa á
stjórnlagaþingi sem þessu, er
hefði algerlega fráleitt sjónar-
mið til stjórnarskrárinnar að
þeirra dómi. Ennfremur er þess
áð gæta, að ef horfið yrði að
sérstöku stjórnlagaþingi, má á-
reiðanlega gera ráð fyrir að
flokkarnir legðu stund á að
vanda^ afstöðu sína til þessa
máls betur en raun hefir á orð-
ið til þessa.
IV.'
Eins og drepið var á, er það í
raun og veru Alþingi sjálft, sem
nú setur stjóirnarskrána. Það,
að' málinu er með sérstökum
kosningum skotið til kjósenda,
reynist áhrifalítið eins bg bent
var á. Aðalþættir stjórnskipun-
arinnar eru taldir þessir: Lög-
gjafarvald, framkvæmdavald
og dómsvald. Stjórnarskráin
gerir nánar grein fyrir þessum
þáttum • ríkisvaldsins) hver j ir
skuli vera handhafar þeirra og
hvernig takmörkin skuli sett
milli hinná einstöku þátta. Eins
og nú er og allir verða sammála
um að verða skuli, er löggjafar-
valdið hjá Alþingi, að mestu.
Meir munu skoðanir skiptar um
framkvæmdavaldið. í fram-
kvæmd er það nú einnig hjá
Alþingi a. m. k. að verulegu
leyti. Eðlilegt mætti það teljast,
þar sem stj órnarskráin ákveð-
ur meðal annars vald Alþingis
og verksvið, að Alþingi hefði
tilhneigingu til þess að draga
sem mest til sín, ef það ætti að
ráða stjórnarskrárákvæðunum
um þetta, en þessu ræður ein-
andi stjórnarskrá. Miklu við-
felldnara væri að stofnun óháð
Alþingi ákvæði þessi takmörk
og segði fyrir um það meðal
annars til hvers þjóðin ætlast
af Alþingi. Engum er til þess
treystandi að fella dóm i eigin
sök. En það yrði einmitt hlut-
verk Alþingis, ef sá háttur yrði
látinn ráða um setningu hinnar
nýju lýðveldisstjórnarskrár, sem
nú er í gildi. Er mönnum vor-
kunnarlaust að skilja það,
hversu slík skipan er ákaflega
fjarstæð og í raun og veru al-
veg einstæð. Þessi ástæða er
þung á metunum og bendir til
þess að núgildandi ákvæði um
breytingar á stjórnarskránni
eigi ekki við um þá stjórnar-
skrá, sem nú skal setja.
Einhver kann að vilja segja,
að þar sem Alþingi er rétt mynd
af þjóðinni, sé stjórnarskrá,
sem Alþingi setji, í raun og veru
gefin af þjóðinni sjálfri. Segj-
um að Alþingi það, sem nú set-
ur, sé mynd af þjóðinni. En
gerum okkur nánari grein fyrir
því, hvað það er, sem einkum
hefir mótað þessa mynd.
Alþingi það, sem nú situr, er
valið til ýmsra starfa. Það átti
að sjá úm stjórnarmyndun og
gat það lengi vel ekki, en tókst
það þó um síðir sem og frægt er
orðið. Verðbólgan var mál mál-
anna við síðustu kosningar, öll-
um kom saman um það, en einn
vildi þetta til úrbóta, annar hitt,
og svo urðu kjósendur að velja.
Áreiðanlega var afstaða flokk-
anna til verðbólgunnar eitt mik-
ilvægasta málið, sem um var
kosið. Alþingi hefir ætíð reynt
og reynir enn að leysa þessi
vandræði af þjóðinni, en til
þessa hefir það ekki tekizt, þvert
á móti. Eftir þriggja ára stríð
við þenna erkióvin allra þegna
þjóðfélagsins, veitir honum nú
betur en nokkru sinni fyrr. Vísi-
talan er nú komin á stað, ekki
niður, heldur upp, og hagsmunir
þegnanna lúta i lægra haldi.
Ljóðmæli Bjarna Thorarensen
Ijósprentuð
Ljósprentun hefir mjög færzt
í aukana hér á landi á seinni
árum, siðan Lithoprent tók til
starfa. Sjálf hefir prentstofan
gefið út ýms merkisrit ljós-
prentuð, svo sem Fjölni og Ár-
bækur Espólíns, sem að vísu er
ekki nema lítið eitt komið út
af, en von á framhaldi innan
skamms. En auk þess hefir
prentstofan unnið ýmist fyrir
aðra, og má þar á meðal nefna
útgáfu Ragnars Jónssonar á
frumútgáfunni af ljóðum Jón-
asar Hallgrímssonar.
Nú fyrir fáum dögum kom út
enn ein ljósprentuð bók, sem
er hliðstæð þeirri síðastnefndu.
Er það frumútgáfa Bókmennta-
félagsins á ljóðmælum Bjarna
Thorarensens. Er það Bókfells-
útgáfan, sem kostar þessa ljós-
prentun. að fengnu leyfi Bók-
menntafélagsins.
Þessi ljóðabók Bjarna Thor-
arensen kom fyrst út árið
1847, og hefir frumútgáfan lengi
verið ófáanleg með öllu eins og
að líkum lætur, eftir hér um bil
heila öld, þegar í hlut á eitt af
höfuðskáldum þjóðarinnar.
Hins vegar hafa þeir verið ær-
ið margir, sem langað hefir til
þess að eignast frumútgáfuna.
Nú er þess kostur fyrir framtak
Bókfellsútgáfunnar og tækni
Lithoprents. Er það vissulega
vel farið.
Hér var drepið á tvö mikilvæg-
ustu málin, sem lögð voru undir
dóm kjósenda 1942 um haust-
ið. Við þær kosningar var ekkert
rætt við kjósendur um stjórn-
skipun væntanlegs lýðveldis.
Úrskurður þeirra um það mál,
verður á engan hátt fundinn i
þeim kosningum. Hversu góð
mynd, sem núverandi Alþingi
kann anars að vera af þesari
þjóð, er það víst, að það eru ekki
víðhorfin til stjórnskipunar-
innar, sem mótað hafa hana.
í viðbót aðeins þetta: Finnst
mönnum líklegt, að Alþi'ngi,
sem kosið var til þess að gera
vissa hluti og gat það ýmist
alls ekki eða þá með eindæma
harmkvælum, að það sama þing
sé líklegt til þess að gera hluti
svo vel fari, sem það var alls
ekki beðið að gera? Tæplega.
Yrði horfið að því ráði að
stofna til sérstaks stjórnlaga-
þings, mundi sú ein breyting
vera æskileg á stjórnarskránni
að svo stöddu, sem gerir ráð
fyrir því. Slíka breytingu mætti
samþykkja á Alþingi hæfilegum
tíma fyrir næstu kosningar, sem
fram eiga að fara á sumri kom-
anda. Alþingi það, sem saman
kemur eftir kosningar, gengi þá
endanlega frá þessari breytingu
og setti lög um skipun og kjör
til stjórnlagaþingsins. Ein-
hverntíma á árinu 1947 ætti þá
stjórnlagaþingið að geta tekið
til starfa. Á þennan hátt frest-
ast að vísu setning lýðveldis-
stjórnarskrárinnar um ein tvö
ár, en ekki ætti það að vera svo
mjög hættulegt. Þvert á móti
verður ekki betur séð, en að
slíkur frestur sé bæði æskilegur
og jafnvel nauðsynlegur. Af-
staða núverandi stjórnmála-
flokka til stjórnskipunar ríkis-
ins, er vægast sagt mjög óljós,
a. m. k. virðist þetta svo í aug-
(Framhald á 6. slðu)
Helgi frá Þórustöbum:
V : , . ! - • ‘
Tveir íshafsleiðangrar
Einn dýrmætasti eiginleiki mannsins er löngun hans til þess
aff glíma viff erfiðleikana og sigra þá. Þetta birtist í mörgum
myndum og er mismunandi mikil eftirtekt veitt. Baráttu samra
manna er veitt alheimsathygli, og í hópi þeirra eru hinir miklu
landkönnuffir, er ýmist hafa háff baráttu á láffi, legi effa jafn-
vel í lofti. Barátta þeirra hefir löngum veriff hættuleg, og þeir
eru ótaldir, sem látiff hafa lífiff í svaffilförum landkönnuffanna.
í þessari grein Helga frá Þórustöffum er sagt frá tveimur
ferffum frægra manna, er fóru meff miklu föruneyti norffur til
heimskautalandanna, en áttu hvorugir afturkvæmt og fæstir
þeirra manna.
Þeir eru ekki fáír, sem sótt
hafa frama sinn ofe hróður 1
skaut íshafanna í fífldjörf-
um svaðilförum. Nöfn eins og
Vilhjálmur Stefánsson og A-
mundsen, eru flestum kunn og
þá það um leið, sem gert hefir
þau nafnkennd. Mannsandinn
hefir alla tíð verið að þreifa sig
æ lengra og lengra áfram,
kanna nýjar leiðir og sigla ó-
kunn höf. Og fjöldi manna hafa
lagt líf sitt í hættu til þess að
öðlast ráðningu á því, sem gáta
var. Menn hafa ekki einungis
viljað finna og kanna hin „sí-
grænu sólarlönd“, heldur hafa
þeir líka lagt út í mestu auðnir
veraldarinnar, íshöfin. Margir
komu heilir og hraustir úr
þessum ferðum, en margir komu
ekki, og fátt eitt vitað um ævi-
lok sumra þeirra. Hér verður
sagt frá tveimur íshafsleið-
angrum. Annar var frá Eng-
landi, og týndist fyrir norðan
Ameríkustrendur. Hinn var frá
Bandaríkjunum, og var gerður
út til að finna norður-heims-
skautið, en flestir af mönnun-
um, sem í honum ’voru, týndust
eða dóu úr hungri. Sir John
Franklin stýrði enska leiðangr-
inum, en G. V. de Long var for-
ingi hins.
II.
John Franklín var fvædd-
ur í Englandi 1876. í fyrstu
var ákveðið, að hann skyldi
verða’ prestur, en hann kaus
heldur að ganga í sjóherinn, og
gat hann sér þar góðan orðstír
í stríðinu við Dani í byrjun 19.
aldar. Nokkru seinna var hann
undirforingi í för, sem gerð var
til Spitzbergen, og vann sér þar
einnig gott orð.
Árið 1819 lagði hann af stað í
landkönnunarferð til íshafs-
stranda Norður-Ameríku og
lenti þar í hinum mestu mann-
raunum. Svarf hungur svo fast
að þeim félögum, að þeir urðu
að leggja sér til munns skinn-
snepla og annað því líkt. Marg-
ir menn dóu í för þessari úr
hungri og harðrétti, en foringj-
arnir og nokkrir með þeim
komust þó heim aftur til Eng-
lands. Síðan lagði John Frank-
lin í annan leiðangur á sömu
slóðir, og gekk sú för að óskum.
Eftir það hætti hann íshafsferð-
um um stund og gerðist land-
stjóri á Tasmaniu og dvaldi þar
í tólf ár. Þegar hann kom aftur
til Englands, var þar mikill á-
hugi fyrir íshafsferðum, og þá
var ennþá ófundin leiðin milli
hafa fyrir Norður-Ameríku. Var
hafizt handa að efna til leið-
angurs til að finna þá leið, og
var John Franklín ráðinn for-
ingi fararinnar þó aldraður væri
hann þá orðinn, fimmtíu og níu
ára gamall. Tvö skip fékk hann
til umráða. Hét annað Evelus
en hitt Terror.
Hinn 10. maí 1845 lögðu skip-
in úr höfn, og voru á þeim til
samans 134 menn. 4. júlí voru
þau komin á Diskoflóa við
vestur-strönd Grænlands og þar
sneri fylgdarskip þeirra aftur.
Með því sendu þeir Franklín og
félagar hans bréf sín og kveðj-
ur heim. Voru það að kalla síð-
ustu fréttirnar, sem komu af
þeim í lifanda lífi. Síðan spurð-