Tíminn - 02.11.1945, Blaðsíða 3

83. bla»
TfmrW. föstwdagiim 3. nov. 1945

3
TOGARAKAUP RÍKISINS
IVefndarálit minnihluta fjárhagsnefndar neðrideildar, Skúla Guðmundssonar,
um frtunvarp ríkisstj úrnarinnar.
Meindýr í húsum og gróðri
Frumvarp þetta um togara-
kaup ríkisins er flutt af ríkis-
stjórninni og er samhljóða
bráðabirgðalögum, sem út voru
gefin 23. ágúst sl.
Samningagcrðin
við Breta.
Samkvæmt upplýsingum, sem
fjárhagsnefnd hefir fengið, hef-
ir ríkisstjórnin nýlega gert
samninga um kaup á 28 botn-
vörpuskipum frá Englandi.
Fjárhagsnefndin hefir ekki séð
samningana, en í viðtali við
nefndina hefir forsætisráðherra
skýrt frá því, að í ágústmánuði
í sumar hafi stjórnin gert bráða
birgðasamning um smiði á tog-
urum í Englandi. Samningur sá
var gerður fyrir hönd ríkis-
stjórnarinnar af þriggja manna
nefnd, sem stjórnin sendi utan
þeirra erinda. Var umsamið verð
72 þúsund sterlingspund fyrir
hvern togara allt að 170' fetum
á lengd, og skyldu skipin vera
svo vel úr ga.rði gerð sem bezt
gerist þar í landi.
Eftir að þessi samningur var
gerður og leyfi stjórnarvalda í
Englandi til smíðanna fengið,
skipaði ríkisstjórnin aðra nefnd,
fimm manna, til þess að líta
yfir verk hftnna fyrri sendi-
manna. Var síðari nefndin skip-
uð þrem mönnum frá Félagi ís-
lenzkra botnvörpuskipaeigenda,
formanni Sjómannafél. Reykja-
víkur og einum verkfræðingi.
Þessi nefnd lagði til, að gerðar
yrðu allmiklar breytingar á
togurunum frá því, sem áður
var um samið, t. d. að þeir yrðu
175 fet á lengd, vélarafl aukið,
olía notuð til gufuvélanna í
stað kola og mannaíbúðum
breytt. Sendi svo ríkisstjórnin
enn þrjá menn utan til þess að
semja um þessar breytingar, og
hækkaði þá verð skipanna um
rúmiega 36%, upp í 98 þúsund
sterlingspund. , Verða það um
2570000.00 ísl. krónur fyrir hvert
skip. Nú í októbermánuði var
síðan endanlega gengið frá
*að tryggja sér kaupendur að
skipunum, áður en lokið var
samningum um smíði þeirra, en
það mun hafa verið um miðj-
an þennan mánuð, enda hefði
þá fjöldi skipanna verið ákveð-
inn eftir því, hvað kaupendur
fengust að mörgum skipum.
Þetta hefði vafalaust verið
framkvæmanlegt.
»
„Uiiisækjeiidur um
l»otnv«rpuskip.“
Eftir beiðni fjárhafnnefndar
hefir nýbýggingarráð sent
henni lista yfir „umsækjendur
um botnvörpuskip“. Listi þessi
lítur þannífe út:
Kveldúlfur h.f......... 1 skip
Ó. Jóhannesson ■& Co.,
Patreksfirði ......... 1 —
Geir Thorsteinsson, Rvík 1 —
Einar Þorgilsson & Co.,
h.f., Hafnarfirði .... 1 —
Fylkir h.f., Reykjavík. . 1 —
Bæjarstjórn Vestmanna-
eyja .............. 1—2 —
Bæjarstjórn Seyðisfj. . . 1 —
Oddur Helgason, Rvík 1—2 —
H.f. Venus, Hafnarfirði. . 1 —
H.f. Grímur, Friðrik
Þórðarson ............ 1 —
Axel Ketilsson & Soffía
Jóhannesdóttir, ísaf. . 1 —
Tómas M. Guðjónsson,
Vestmannaeyjum ... 1 —
Alliance h.f., Reykjavík. 1 —
Mjölnir h.f., Reykjavík. 1 —
H.f. Júpíter, Hafnarf. . . 1 —
H.f? Marz, Hafnarfirði . 1 —
H.f. Vífill, Hafnarf...1 —
Bæjarútgerð Hafnarfj. . 2 —
Bæjarstjórn Neskaupst. . 1 —
Forseti bæjarstjórnar og
form. atvinnumála-
nefndar ísafjarðar .. 2 —
Sviði h.f., Hafnarfirði . . 1 —
Árni Ketilbjarnarson,
Stykkishólmi ......... 1 —
H.f. Max Pemberton,
Reykjavík ............ 1 —
Bæjarstjórn Ólafsfjarðar 1 —
H.f. Helgafell ......... 1 —
Ólafur Lárusson, Keflav. 1 —
Keflavík h.f. (Huxley
Ólafsson) ........... 1 —
Hrafnaflóki h.f. (Ásg. G.
Stefánsson) ......... 1 —
Bæjarstjórnin á Akran. . 1 —
Hreppsnefnd Eskifjarðar 1 —
Stefán S. Franklín,
Keflavík ............ 1 —
H.f. Sæfell, Vestmanna-
eyjum ............. 1—2 —
Bæjarstjórn Akureyrar-
bæjar ............... 2 —
Lúðvík Jósefsson, v. Vig-
fúsar Guttormssonar
o. fl.‘, Norðfirðl .. 1 —
Bæjarstjórn Siglufj. ... 1 —
Pétur Ottesen, v. Víðis,
Akranesi ............ 1 —
Hreppsnefnd Stykkis-
hólms ............... 1 —
Flestar þessar umsóknir eru
frá því snemma í júlímánuði
þ. á. og þá upphaflega sendar
til ríkisstjórnarinnar í tilefni
af tilkynningu hennar um, að
leyfi mundi fást til smíða á
nokkrum togurum í Bretlandi
handa íslendingum. í umsókn-
unum felast engar skuldbinding-
ar um að kaupa þá togara, sem.
ríkisstjórnin hefir samið um að
kaupa, og engar upplýsingar eru
þar heldur um fjárhagslega
möguleika viðkomandi aðila til
1 skipakaupa.
Ætlar Reykjavíkur-
bær að kaupa tvo
þriðju togaranua?
Þess má geta varðandi þetta
mál, að með bréfi til atvinnu-
málaráðuneytisins, dags. 10.
júli s.l., bar borgarstjórinn 1
Reykjavík fram þá kröfu bæj-
arstjórnarinnar, að úthlutað
yrði til útgerðarfyrirtækja í
bænum % af þeim smíðaleyf-
um fyrir 13—16 togurum, sem
þá var talið, að mundu fást
frá Englandi og Svíþjóð. í
bréfi borgarstjórans var enn
fremur tilkynnt, að ef ekki
kæmu svo margar umsól^nir um
togara frá útgerðarfyrirtækjum
í Reykjavík, að þetta .hlutfall
fengist, þá hefði bæjarráð og
bæjarstjórn samþykkt á fundum
9. og 10. júlí, „að bærinn kaupi
sjálfur þann togarafjölda, sem
þarf, til þess að umrætt hlutfall
náist, og í því falli verði skipa-
smiðastöðvar, teikningar og
annað varðandli smifðina háð
samþykki bæjarins." ^
Með öðru bréfi borgarstjórans
i Reykjavík til atvinnumála-
ráðuneytisins, dags. 25. sept. s.þ,
er ítrekuð krafa um, að %
hlutum smíðaleyfanna fyrir 30
togurum verði úthlutað til út-
gerðarfyrirtækja í Reykjavík
eða Reykjavíkurbæjar og þeim
tilmælum beint til ríkisstjórnar-
innar, „að svo verði frá úthlut-
un umræddra togara gengið, að
ekki faerri en 20 þeirra verði
smíðaðir fyrir útgerðarfyrir-
tæki hér í bæ eða Reykjavíkur-
bæ, ef svo ber undir, og eru
ítrekaðar yfirlýsingar um, að
bæjarstjórn ábyrgist gagnvart
ríkisstjórninni kaup þess togara-
fjölda, sem hér er óskað eftir.“
í bréfi þessu segir ennfremur:
„Fyrirvari um, að smíðastöðv-
ar, teikningar og annað várðandi
smíðina verði háð samþykki
bæjaryfirvaldanna er og ítrek-
aður.“
Af þessum yfirlýsingum bæj-
arstjórnar Reykjavíkur lítur út
fyrir, að ríkisstjórnin geti selt í
Reykjavík tvo af hverjum þrem
togurum, sem hún hefir samið
um að' kaupa, ef bæjarstjórnin
hefir fyrir sitt leyti samþykkt
skipasmíðasamningana. En sam-
kvæmt umsóknalistanum frá
nýbýggingaráði, sem birtur er
hér að framan, hafa útgerðar-
fyrirtæki í Reykjavík sent um-
sóknir um 8—9 togara, þó án
nokkurra skuldbindinga um
kaup. Má því búast við, áð það
komi í hlut bæjarsjóðs Reykja-
víkur að kaupa marga togara,
ef ríkisstjórnin tekur kröfur
bæjarstjórnarinnar til greina
við úthlutun skipanna. Engar
upplýsingar liggja fyrir um
(Framhald á 6. síðu)
Geir Glgja er fyrir löngu orð-
inn þjóðkunnur maður fyrir
náttúrufræðirannsóknir sínar og
þá sérstaklega skordýrarann-
sóknir, sem hann hefir stundað
af dæmafárri eiju og dugnaði
í frístundum sinum um margra
ára skeið. Á síðari árum hefir
Geir Gígja lagt mikla stund á
að kynna sér meindýrin, lifnað-
arhætti þeirra og varnir gegn
þeim og er bókin, Meindýr í
húsum og gróðri árangur þeirra
rannsókna.
í bókinni er lýst öllum al-
gengustu meindýrum hér á
landi, hvar og hvernig þau valda
tjóni og bent á ráð til að út-
rýma þeim. Er hér tvimæla-
laust um merkilegt brautryðj-
andastarf að ræða, því að eins
og kunnugt er, er tjónið af
þessum smádýrum ótrúlega
mikið og raunar meira en al-
mennt hefir verið komið auga
á.
Bókin skiptist í 5 aðalþætti:
I. Inngang, II. Skaðleg skordýr
í húsum og gróðri, III. Önnur
meindýr í húsum og gróðri, IV.
Baráttan við meindýrin, V.
Meindýrin flokkuð eftir þvá
hvar þau valda helzt tjóni.
Að síðustu er skrá um heimildar-
rit, latnesk meindýranöfn og
íslenzk meindýranöfn. /
f bókinni er fjöldi mynda, og
er frágangur allur hinn vand-
aðasti. Fer hér á eftir kafli úr
bókinni, þar sem höfundurinn
kemur fram með eftirtektar-
verðar tillögur um varnir gegn
meindýrunum:
„Baráttan við meindýrin er
tvíþætt. í fyrsta lagi eru varnir
gegn dreifingu dýranna, og í
öðru lagi er útrýming þeirra,
þegar þau eru farin að valda
tjóni. Á báða þessa þætti í bar-
áttunni verður að leggja mikla
áherzlu. Þarf að tálma því, svo
sem unnt er, að erlend skað-
semdardýr, svo sem kartöflu-
bjallan o. m. fl. flytjist til lands-
ins og hafa í því skyni eftirlit
með innflutningi þeirra vöru-
tegunda, sem ástæða er til að
ætla, að meindýr flytjist helzt
með, svo sem lifandi plöntum,
ýmsum matvörum, t. d. mjöl-
vörum og mörgu. fleira. Grun-
aðar vörur þarf að setja í sótt-
kví á meðan verið er að rann-
saka þær, og sótthreinsa ef þarf.
Á hinn bóginn þarf að stemma
stigu fyrir frekari útbreiðslu
meindýra innanlands, t. a. m.
kálflugunnar, kakalaka, veggja-
lúsa o. s. frv. Þyrfti að setja lög
um varnir gegn meindýrum. Og
það ætti að varða sektum að
flytja sýktar vörur frá kaup-
stöðum til sveita og bæ frá bæ,
eða að vanrækja að útrýma
veggjalúsum eða kakalökum úr
íbúðum sínum o. s. frv.
Plöntufiutningur á milli hér-
aða og landshluta eru alltaf
mjög varhugaverðir, nema að
sérstakrar varúðar sé gætt,
hvort sem um er að ræða gróð-
urhúsa- eða garðplöntur. Og
með slíkum flutningum hafa
ýms meindýr breiðzt víðsvegar
um landið á undahförnum ár-
um. Athugavert er í sambandi
við kaup plantna, að hinar ýmsu
plöntutegundir, afbrigði og kyn,
eru mjög misnæm fyrir sjúk-
dómum. Og það er alltaf mikr-
ilsvert að vita, hvort þeir staðir,
sem plönturnar eru fengnar frá,
eru lausir við jurtasjúkdóma.
Það. er oft hyggilegt að setja
nýkeyptar plöntur í sóttkví um
tíma, á meðan verið er að ganga
úr skugga um heilbrigði þeirra
— engu síður þegar um flutn-
inga á milli staða innanlands
er að ræða en flutninga vöru-
tegunda, sem fluttar eru til
landsins.
Allt, sem miðar að því að gera
plöntur hraustar, svo sem út-
rýming illgresis, hæfilegur á-
burður og vökvun, er vörn gegn
meindýrum. Hfeingerning á
húsum, bæði gróðurhúsum og
öðrum, er einnig spor í sömu átt.
Þá má geta þess, að málun,
(Framhald á 6. síðu)
samningum um kaup á 28 tog-
urum fyrir þetta verð, þó þann-
ig, að verðið getur tekið breyt-
ingum í samræmi við kaup-
gjaldsbreytingar og verðbreyt-
ingar á smíðaefni í Englandi.
Af 'þessum 28 skipum eiga 8
—10 að vera fullsmíðuð á árinu
1946, en hin fyrir 1. okt. 1947.
Greiðsluskilmálar eru . þannig,
að 20% af kaupverðinu á að
greiða nú þegar, en eftirstöðv-
arnar smám saman, eftir því
sem smíðinni miðar áfram.
Eins og áður segir, hefir fjár-
hagsnefndin ekki séð samning-
ana um togarakaupin. Nefnd-
armönnum er því ekki kunn-
ugt um það, hvað kann að vanta
af nauðsynle^um tækjum og
útbúnaði til skipanna, þegar
seljendur hafa uppfyllt saming-
ana. Skal hér engu spáð um
það, hvað skipin muni kosta
fullbúin til veiða.
Ilverjir kaupa þessa
togara?
í 1. gr. frv. er gert ráð fyrir,
að togararnir verði seldir ein-
staklingum, félögum eða bæjar-
og sveitarfélögum. Þó að tveir
mánuðir séu liðnir frá útgáfu
bráðabirgðalaganna, hefir ríkis-
stjórnin ekki enn gert neina
samninga um sölu á skipunum.
Minni hluti fjárhagsnefndar
telur, að ríkisstjórnin hefði átt
Halldór Kristjánsson:
Tvær systur
Hér birtist fyrri hluti greinar eftir Halldór Kristjánsson á
Kirkjubóli um tvær jurtir, sem byrjuðu að leggja undir sig heim-
inn fyrir fjórum öldum, og eru dagleg neyzluvara meðal flestra
þjóða heimsins — önnur algengasta munaðarvaran í heiminum,
en hin ein hinna þýðingarmeiri neyzluvara. Er hér rakin saga
þessara jurta í sigurför þeirra um heiminn, og sérstaklega dvalið
við þær viðtökur, sem þær fengu hér á landi.
Síðari hluti greinarinnar birtist í næsta föstudagsblaði.
Þessi grein á að segja frá
tveimur systrum frá Vestur-
heimi. Þær höfðu víst átt þar
heima frá sköpun heimsins, og
þegar hvíti maðurinn kom
þangað fyrst, fann hann þær og
flutti þær með sér heim aftur.
Síðan hafa þær fylgt honum
hVar sem hann fer. Þær hafa
orðið honum samferða alla leið
út á heimsenda. Þær eru því
orðnar þekktar í öllum löndum
heimsins. Alls staðar hafa þær
bundið örlög sín við örlög
mannsins. Maðurinn hefir tek-
ið þær í þjónustu sína og geng-
ið þeim á hönd. Þessar systur
eru tvær jurtir af náttskugga-
ættinni. Það eru jarðeplin og
tóbakið.
II.
Ekki verður nú með vissu um
það sagt, hverjir fyrstir fluttu
jarðepli vestan um haf til gamla
heimsins. Það vissu svo fáir
hver merkisatburður þá var að
gerast, að því var ekki veitt nein
athygli né á loft haldið. Það
voru ýmsir, sem fluttu jarðepli
heim til Evrópu á séinni helm-
ingi 16. aldar. Það skiptir þá
ekki heldur miklu, hvort John
Hawkins, John Gerard aða Wal-
ter Raleigh hefir verið fyrstur.
Ýmsir áhugamenn byrju#5u jarð-
eplaræktun í gamla heiminum
upp úr því, en þeirri nýbreytni
var illa tekið. Almenningur var
tregur til að rækta þessa nýju
jurt og hafa hana til matar. Og
vísindamennirnir voru ekki öllu
betri. Jafnvel Carl Linné, faðir
grasafræðinnar og lærðasti
jurtafræðingur sinnar tíðar,
varaði menn við jarðeplunum.
Hann vissi, að þau voru af hinni
eitruðu náttskuggaætt og þótti
það því engin furða, þó að hvorki
svínin né vinnufólkið á Skáni
vildi éta þau. Lærdómsmenn-
irnir sjálfir voru haldnir slíkri
hjátrú, og alþýðan hélt sig hafa
ýmiskonar tjón og ógæfu af,að
rækta þessa jurt, svo að ekki
var von á góðu.
Jarðeplin náðu samt meiri og
meiri útbreiðslu. Neyðin kenndi
Englendingum að meta þau og
rækta. Cromvellsstyrjöldin um
miðja 17. öld olli miklu tjóni og
skemmdum, eins og allar aðrar
styrjaldir. Akrar voru víða eydd-
ir og brenndir, en jarðeplin,
sem voru hulin moldu, þoldu
meira og urðu víða til þess að
bjarga fjölda fólks frá hungur-
dauða og sultarsjúkdómum
þegar annað brást. Þannig unnu
þau sér varanlegt rúm í ræktun
Englendinga.
Hins vegar var það tízkan,
sem mestu orkaði til þess að
útbreiða jarðeplarækt í Frakk-
landi. Þar var vísindamaður
einn ágætur, Augustin Par-
mentier (Parmangti) að nafni.
Hann hafði lengi strítt við það,
að fá landa sina til að rækta
jarðepli en orðið litið ágengt,
þrátt fyrir mikinn áhuga og vit-
urlegar fortölur. Þá hug-
kvæmdist 'honum að leita til
konungshjónanna, Loðvíks 16.
og Maríu Antonettu. Hann bað
þau að gera jarðeplin að kon-
unglegum hirðrétti, ef verða
mætti, að fávís almenningur
léti þá skipast. I)rottningin tók
þessu vel og skipaði svo fyrir, að
daglega 'skyldu borin á hið kon-
unglega borð „jarðepli i morgun-
kjól“, þ. e. a. s. óflysjuð jarð-
epli. Svo var það við hirðveizlu
eina um sumarið, þegar jarð-
eplagrasið í garðinum hjá Par-
mentier gamla hafði borið blóm,
að drottningin skreytti sitt göf-
uga höfuð með sveig úr jarð-
eplablómum og konungurinn
var prýddur gulum jarðepla-
blómvendi. Þar með voru þessi
nýju blóm orðin dýrindis tízku-
skraut um gervallt Frakkland.
Þeirri tízku fylgdi einn fágæt'-
ur kostur, sem síðari menn
kunnu vel að meta. Þegar
skrautblómin visnuðu mátti éta
jarðeplin. Nú voru þau orðin
bæði fínn og góður matur, —
konungleg fæða.
í Þýzkalandi var það kon-
unglegt valdboð, sem flýtti fyrir
útbreiðslu jarðeplanna. Friðrik
mikli allra mildilegast bauð og
skipaði, að í hverri sveit skyldi
rækta jarðepli. Væri því ekki
hlýtt, var sendur her til að
fylgja fram konungsboði. Bænd-
ur yoru boðaðir saman á til-
tekná staði til þess að læra át-
ið, því að Prússar höfðu, eins
og aðrar þjóðir almennt, talið
jarðeplin fyrirlitlegt svínafóð-
ur en ekki mannamat.
Nú kom konunglegt valdboð,
og það var stutt með fulltingi
blikandi byssustingja, og þá
lærðu þeir að meta þessa fæðu.
Árin 1770—72 voru harðindi
mikil um alla Mið-Evrópu, svo
að korn þreifst illa. Þau ár
hjálpuðu vel til að koma mörg-
um fátækum bóndanum til að
líta á jarðeplin sem himneska
náðargjöf.
Jarðeplin höfðu flutzt til Sví-
þjóðar 100 árum áður, en náðu
lítilli útbreiðslu. Það er í frá-
sögur fært, að aðalsmaðui* nokk-
ur, Jónas Alström, sem mjög
hafði forgöngu um þessa rækt-
un, varð að kippa að sér hend-
inni í ræktuninni, þvi 'að fólk
vildi ekki vistast hjá honum
meðan hann lét borða þessa
nýju óhollu jurt. En svo kom
loksins sjö ára stríðið prúss-
neska. Sviar tóku þátt i því, en
höfðu litla sæmd eða gleði af
vopnaviðskiptum við hermenn
Friðriks mikla. Stríðið kostaði
Svíþjóð sjö tunnur gulls. Fræði-
rúenn telja þó, að sú fjársóun
hafi borgað sig vel, því að her-
mennirnir lærðu að nota jarð-
eplin meðan þeir dvöldu í Vind-
landi, og eftir heimkomu þeirra
breiddist jarðeplaræktun óðum
út í Svíþjóð.
Um 1720 fengu nokkrir fransk-
ir Húgenottar leyfi danskra
stjórnarvalda til að setjast að
í Fredericiu. Þeir ræktuðu jarð-
epli, en fáir 4óku það eftir þeim.
Það var fyrst á síðari helmingi
aldarinnar, sem skriður komst
á þau mál meðal Dana. Stjórn
Friðriks V. hafði hug á því, að
láta byggja óræktarheiðar á
Jótlandi, þ^r sem Danir sjálfir
gátu ekki lifað. Fékk stjórnin
loks nokkra þýzka bændur í til-
raunaskyni til að setjast að á
þessum heiðaflákum. Sú tilraun
að nema land á heiðunum mis-
tókst. En þó bar hún góðan ár-
angur, því að þessir innflytjend-
ur voru „jarðépla-Þjóðverjarnir“
eins og Danir kalla þá. Það voru
þeir, sem kenndu Dönum að
rækta jarðepli.
Kvöld eitt í apríl 1759 fékk
bóndi nokkur, sem hét Káus
Pétursson næturgesti úr þessum
hópi. En þýzka fjölskyldan var
að flytja norður eftir Jótlandi.
Fremstur reið húsbóndinn á