Tíminn - 25.10.1949, Blaðsíða 3

228. blað
TÓIIXN, þriðjudaghin 25 október 1949
3
í siendingajpættir

Dánarminning: Jónas Benidiktsson,
bóndi í Kotmúla
Jónas Benediktsson var
fæddur á Kollsstöðum á Völl-
um í Fljótsdalshéraði 10.
marz 1878. Foreldrar hans
voru Benedikl Rafnsson, er
um það leyti flutti að Höfða
í sömu sveit og gerðist þá
póstafgreiðslumaður, en þá
var þar sett miðstöð póstaf-
greiðslu fyrir Austur- og
Norðurland, og Málfríður
Jónsöóttir bónda og hrepp-
stjóra á Keldhólum. Bene-
dikt var fóstraður upp af afa
sínum Benedikt Rafnssyni á
Kollsstöðum. Drukknaði fað-
ir hans Rafn Benediktsson í
kil í Vallanesi er hann var
enn ófæddur.
í beinan karllegg var ætt
hans komin frá Galdra-Rafni
á Ketilsstöðum i Hlíð og Hús-
ey, Jónssonar í Syðrivík, er
var tengdafaðir Jóhanns
þýzka á Egilsstöðum í Vopna
firði, Rafnssonar í Skörðum
í Reykjahverfi í Suður-Þing-
eyjarsýslu Oddssonar. En
Rafn í Skörðum ætla ætt-
fræðingar að hafi verið kom
inn af hinum fyrri Röfnum,
er þá hétu Hrafnar, og voru
lögmenn flestir, en komnir af
Hrafni á Eyri í Arnarfirði
(Sturlunga).
Mcðir Benedikts Rafnsson-
ar yngra var Þóra Árnadótt-
ir Stefánssonar frá Litla-,
Sandfelli í Skriðdal, en frá,
Stefáni er komin svokölluð
Litla Sandfellsætt og er marg j
menn og merk ætt, og er móð ,
urætt Páls Ólafssonar skálds. j
Af henni var og kominn síra;
Jón Bjarnason í Winnipeg. í
Skáld-Guðný var systir Þóru,
en Halldór á Högnastöðum
(Gríma 1949) bróðir.
Móðir Þóru Árnadóttur var
Hallgerður Grímsdóttir á!
Seljalandi í Fljótshverfi!
Ormssonar prests í Keldna-!
þingum, og var Grímur bróð
ir Vigfúsar prests Ormssonar
á Valbjófsstað, en frá honum
er komið margt af hinu
merkasta fólki á Austurlandi.
Langamma Hallgerðar var
Ingibjörg, er átti Sæmund
prest Jónsson í Miðdal, d. i,
stórubólu 1707, en hún var ■
dóttir Erlings lögréttumanns,
Eyjólfssonar í Blönduholti i
Kjós, 56 ára 1703. Frá Er-
lingi er komið margt af hinu
merkasta fólki á Suðurlandi
og víðar, svo sem Fjallsætt og
Reykjaætt á Skeiðum, og
ætt frá Magnúsi Andréssyni
alþm. í Langholti.
Erlingur Eyjólfsson var
kominn af Þórdísi dóttur
Eyjólfs Mókolls í Haga á
Barðaströnd, systur Kristín-
ar, er átti Gísli biskup Jóns-
son, en þær systur áttu báð-
ar barn með Gísla bróður sín
um, en björguðust af sak-
ferli sínu, og eru nú hinar
mestu ættmæður í landinu-
Kona Benedikts eldra
Rafnssonar var Herborg
Rustíkusdóttir frá Fossvöll-
um, ein af nafnkenndum
dætrum hans og Guðrúnar
Jónsdóttur, hannyrðakon-
unnar frægu. Voru þau hjón
bæði af Njarðvikurætt, sem
komin var af Hákarla-Bjarna
sýslumanni, er átti dóttur
Þorvarðar Loftssonar ríka á
UM VIÐA VEROLD:
Þinghald hjá Löppunum
Grein sú, sem bér fer á eftir, birtist í sumar í danska lengri og viðari. Henni er
blaðmu „Information." Er þar lyst lifshattum h3a Loppum belti8 er ekki um mittið) eins
í Norður-Noregi og hinu árlega þinghaldi þeirra, sem fiáð ■ og við eigum að venjast, held
. , . . ¥.,„ ur um mjaðmirnar. Afleiðing
er i Alta. Hofundur greinannnar er Ulf Ekmon.
Möðruvöllum. Rustíkus á Foss
völlum átti og kyn að rekja
til Ólafs Guðmundssonar
sálmaskálds á Sauðanesi.
Málfríður móðir Jónasar í
Kolmúla var dóttir Jóns1
Marteinssonar hreppstjóra á'
Keldhólum og Ragnhildar
Finnbogadóttur, af ætt Ólafs
prests hins gamla á Refstað
Sigíússonar prests í Hofteigi
— Barna Fúsa — hins kyn-
sæla. Marteinn faðir Jóns var
vopnfirzkur að ætt, Bjarna-
son Arngrímssonar Jónsson-
ar frá Skógum, en framætt
lítt kunn. Þeir íeðgar komust
allir nokkuð á tíræðisaldur,
voru annáluð hraustmenni
og afburða skapstillingar-
menn.
Kona Marteins Bjarnason-
ar siðast á Keldhólum og
móðir Jóns hreppstjóra var
Málfríður Sigurðardóttir
bónda í Vatnsdalsgerði í
Vopnafirði, f. 1727. Er Sigurð
ur nú einn hinn kynsælasti
maður, þeirra er á því skeiði
fæddmst. Af honum voru
komnir mjög margir af hrepp
stjórum og öðrum fyrirsvars-
mönnum sveita á Austur-
landi á 19. öld og fram á þenn
an dag. Sigurður var sonur
Þorgríms bónda í Krossavík
Oddssonar lögréttumanns í
Syðrivík Jónssonar prests á
Hofi í VopAafirði Ögmunds-
sonar.
Móðir Jóns prests var Þor-
björg dóttir Torfa sýslu-
manns Þorsteinssonar sýslu-
manns í Hafrafellstungu
Finnbogasonar lögmanns
Jónssonar, en kona Jóns
prests var Málfríður dóttir
Björns á Laxamýri Magnús-
sonar, en móðir Björns á
Laxamýri var Þuríður dóttir
séra Sigurðar á Grenjaðar-
stað Jónssonar biskups Ara-
sonar. Kona Odds lögréttu-
manns var Guðrún Þorvalds-
dóttir Skúlasonar á Eiríks-
stöðum í Svartárdal, en Skúli
átti Steinunni laundóttur
Guðbrands biskups á Hólum.
Jónas gekk ungur í Eiða-
skóla, er Jónas Eiríksson var
þar skólastjóri. Hét hann eft-
ir honum og var hann hálf-
bróðir bróðir Benedikts föður
hans Sóttist honum nám í
betra lagi. Næstu ár var hann
kennari í sveitum og einkum
í Eiða- og Hjaltastaðaþing-
há, og Egilsstöðum í Vopna-
firði hjá Jónínu systur sinni,
þar sem hann dvaldi að
mestu árið 1903.
Haustið 1909 gekk Jónas að
eiga Guðnýju Guðmundsdótt
ur frá Heiðarseli í Tungu-
Voru þau nokkuð skyld að
frændsemi, því Guðmundur
i Heiðarseli var dóttursonur
Benedikts Rafnssonar eldra,
en kona Guðmundar og móð-
ir Guðnýjar, Ragnhildur Þor-
steihsdóttir frá Sigmundar-
húsum, var dóttir Guðrúnar
Marteinsdóttur systur Jóns
hreppstjóra á Keldhólum.
Lifir Guðný mann sinn. Er
hún hin mikilhæfasta kona
og ein af þeim íslenzku kon-
um, sem reyndist því betur,
sem meira lá við. Þurftu þau
hjón oft á því að halda, á
(Framhald á 5. siðu)
.Eitt það fyrsta, sem maður dýrahjarðir sinar, en að sumr
lærir í Lappiandi er það, að inu flytja þeir sig niður til
það má ekki kalla íbúana strandarinnar. Mælikvarðinn
„Lappa“. Sömu söguna er að . á auðæfi þeirra er sá, hve
segja frá Grænlandi, þar sem • mörg hreindýr þeir eigi. Það
ekki má kalla íbúana ,,Eski- J er þess vegna talin vera lítil
móa“. Og þaö er í raun réttri. kurteisi að spyrja Lappa, hve
lærdómsríkt um efnahagsigea; mörg hreindýr hann éigi. En
og þjcðfélagsstöðu þessara
þjöða, að það hefðbundna
nafn á þeim, sem forfeður
vorir notuðu og við höfum
notað fram á þennan dag,
sumir þeirra eiga allt að 3000
hreindýr. Og eins og nú
standa sakir eru tekjurnar af
hverju hreindýri nær 150
krónur, svo að sá, sem á 3000
skuli hafa fengið niðrandi j hreindýr, á 500.000 krónur og
aukamerkingu. Það má sem
sagt ekki kalla fólkið í Lapp-
landi „Lappa“, heldur Sáma
— og af þei meru til marg-
ar tegundir.
„Sjó-Sámarnir“.
Það eru m. a. „Sjó-Sám-
arnir“, sem einnig eru kall-
aðir ' „Fiski-Sámar.“ Þeir
búa niður við strendur Finn-
merkur og lifa á fiskiveiðum.
Þeir hafa, af ýmsum orsök-
um, snúið baki við hinum
gömlu atvinnuvegum lands-
ins, og einnig hinum fornu
lífsvenjum. Þeir eru mjög fá-
tækir og hafa ekki sem bezt
orð á sér. í gamalli lýsingu á
héruðum Noregs segir um þá,
að þeir séu: „lýgnir, latir, ó-
er því ekki á flæðiskeri stadd
ur. Hann getur látið slátra
750 dýrum á ári og það eru
112.000 kr- árstekjur fyrir
hann,. í beinhörðum pening-
um.
Það gæti verið verra. Það
eru því til Sámar, sem bæði
eiga glæsileg hús og iúxus-
bíla. Maður nokkur, sem ég
veit að fer ekki með fleipur,
sagði mér, að hann hefði einu
sinni séð stóra hreindýra-
hjörð koma yfir fjall, og á
undan henni og til beggja
hliða hlupu geltandi hundar
og hóandi smaladrengir, en
eigandinn ók með, niðri á
veginum, í sínum splunku-
nýja lúxusbíl.
Þannig á hj arðmannalíf á
áreiðanlegir og mjög ósiðleg- i tuttugustu öldinni líklega að
vera. Hinsvegar verður þetta
vitanlega að teljast til und-
antekninga. Flestir „Fjalla-
Sámanna" eiga aðeins 100—
200 hreindýr og lifa sama lífi
og forfeður þeirra hafa gert
frá aldaöðli.
ír .
Þessar fullyrðingar eru
jafn óréttmætar og skaðlegar
og þær eru villandi- Og þær
eru einkum skaðlegar vegna
þess, að vanmáttarkennd
þessa fólks eykst og erfiðleik
arnir á því að laga sig eftir
hinum nýju aðstæðum marg
faldast, er það fær vitneskju
um það, að svona álit hafi
„menn“ á því. Það er nefni-
lega enginn vafi á því, að
fólk þetta er á lægra menn-
ingarstigi en íbúar nokkurs
annars Jandshluta í Norgei.
Það hefir snúið baki við
hinni fornu menningu hjarð-
mennskunnar, en hinsvegar
hefir því ekki tekizt að til-
einka sér norsk-skandínav-
iska menningu í staðinn.
„Skégar-Sániar“.
Svo eru það „Skógar-Sám-
arnir“, sem einnig hafa snú-
ið baki við lífi hjarðmanns-
ins. í stað þess að setjast að
niðri við strendurnar, hafa
þeir orðið kyrrir inni i skóg-
unum, þar sem þeir hafa
hver örlítinn jarðarskika.
Flestir þeirra eiga fáein
hreindýr. Þeir lifa því á kvik
fjárrækt og akuryrkju, og
stunda einnig fiskiveiðar í
vötnunum. Þeir hafa ekki
komizt í eins náin kynni við
Norðmennina og kynbræður
þeirra, er fluttu niður til
strandarinnar, og þess vegna
hefir þeim tekizt að varð-
veita flefri af hinum fornu
siðum.
Lappa-milljónamæringar.
Loks eru það „Fjalla-Sám-
arnir“ eða „Hreindýra-Sám-
arnir“, og þeir flytja sig stað
úr stað og lifa hj?vrðmanna-
lífi því, sem við höfum les-
ið um í landafræðibókum
okkar. Að Vterinum halda þeir
sig inni í landinu með hrein-
Ráðstefna í Alta.
í byrjun júlímánaðar héldu
þessir ,,Fjalla-Sámar“ ráð-
stefnu í bænum Alta, sem er
fyrir sunnan Hammerfest. Á
meðan á ráðstefnunni stóð
var bærinn fullur af Löppum.
Þeir eru yfirleitt lágvaxnir
og þéttvaxnir, en ekki feitir.
Þeir virðast mjög blandaðir
bæði Finnum og Norðmönn-
um, svo að vart er um að
ræða nokkur sérstök kyn-
þáttareinkenni hjá þeim.
Nokkrir þeirra eru ljósir á hár
og rauðleitir, eins og norskar
stúlkur, en flestir þeirra eru
dökkir á hörund og svarthærð
ir. Þeir eru kringluleitir, aug-
un lítil og dálítið skásett,
nefið stutt og oft uppbrett að
framan, fæturnir stuttir, og
allmargir eru hjólbeinóttir.
Þeir lyfta sér margir hverjir
upp á tærnar, þegar þeir
ganga, og stafar það göngu-
lag sennilega af því, að þeir
eru vanir að ganga á ósléttu
landi. Þeir bera auðæfi sín
utan á sér, eins og hinir fornu
höfðingjar. Konurnar skrýð-
ast skarlatsrauðum og himin
bláum silkisjölum og dýrind-
is skartgripum. Ein þeirra bar
svo marga þunga gullhringa
á fingrum sér, að hún gat
varla lyft höndunum-
Klæðnaður karlmannanna.
Karlmennirnir berast einn-
ig mikið á í klæðaburði. Þeir
klæðast flestir í úlpu úr gróf
gerðu vaðmáli, og er hún ekki
ósvipuð úlpu þeirri, er rússn-
eskir bændur klæðast í, að
öðru leyti en því, að hún er
in er sú, að efri hluti líkam-
ans virðist óeðlilega stór, bor
ið saman við fæturna. Úlpan
er skreytt með litfögrum
böndum, á ermunum, krag-
anum og niður eftir bakinu.
Það er hægt að þekkja Lapp-
ana frá Karasjok á því, hve
böndin á úlpum þeirra eru
breið og hárauð. Búningur
þeirra er fallegur og einfald-
ur. Þeir, sem eru frá Kauto-
keino, eru miklu skrautlegar
búnir. Þeir hengja svo mikið
af litskrúðugum böndum ut-
an á úlpur sínar, að það sér
vart i þær. Þeir, sem til
þekkja, segja, að búningur
þeirra beri vott um úrkynj-
un. Hinsvegar búa þeir á
stað, þar sem áhrifa norskrar
menningar gætir meir. Sum-
ir láta undan og tileinka sér
hina norsku menningu, aðr-
ir reyna að berjast á móti,
t. d. með því að klæðast of-
angreindum búningum.
Miðdegisverðurinn
við hendina.
Utan yfir úlpunni bera Lapp
arnir skinntösku, og í henni
geymá þeir þurrkað hrein-
dýrakjöt. Miðdegisverður
þeirra er þvi ætíð við hend-
ina og í belti þeirra hangir
þungur, beittur hnífur, til
þess að borða með- Peninga
sina geyma þeir venjuleg'a í
litlum poka, sem hangir fram
an á brjóstinu. Til þess að
verjast mýflugunum á sumr
in og kuldanum á vetrum,
vefja þeir fætur sína með
sútuðum hreindýraskinnum.
Þeir reyna yfirleitt að hylja
eins mikið af líkamanum og
mögulegt er. Kraginn á úlp-
unni er mjög hár og skýlir
hnakkanum að mestu. Og
höfuðbúnaður Koutokoime-
Sámanna er mjög undarleg-
ur og minnir á höfuðföt þau,
er hirðfífl notuðu á miðöld-
unum. Það vantar auðvitað
aðeins bjöllurnar tvær. —
Lappar frá öðrum héruðum
virðast ekki berast eins mik-
ið á í klæðaburði, og hafa
margir þeirra alls engin höf-
uðföt.
Fara sér hægt.
Lapparnir virðast yfirleitt
ekki fara sér að neinu óðs-
lega. Þeir athuga vel sinn
gang, og virðast ófáanlegir
til þess að flýta sér. Fund-
irnir byrja í fyrsta lagi ein-
um klukkutíma á eftir áætl-
un. Þeir eru haldnir í kvik-
myndahúsinu, sem er geysi-
stór „bragga“-bygging og
virðist geta rúmað íbúa heils
kaupstaðar. En það er aðsins
setið á fremstu bekkjunum
— hinn stóri salur er að
mestu auður. Sannleikurinn
er sá, að aðeins nokkur
hundruð Lappar hafa haft
tíma til eða efni á að koma
til ráðstefnunnar í Alta. Og
ekki nærri allir,. sem komu
til bæjarins, sækja fundina.
Margir þeirra eldri sitja í smá
hópum á jörðinni, rétt fýrir
utsn innganginn 1 kvik-
myndahúsið. Það hsfir rsnni
lega fcosSað þá iag'sgan skild
ing að koma hingaö og þslr
hafa áreiðanlega orðið að
(Frar.ihald á 5. siðu)