Tíminn - 22.07.1951, Qupperneq 3

( >T
162. blað.
TÍMINN, sunnudaginn 22. júlí 1951.
Viðreisn Skálholtsstaða
í dag verður mikil hátíð
haldin í Skálholti. Hvorki
meira né minna en allir bisk- j
upar þjóðkirkjunnar munu
flytja þar messu. Þar verður
sungið og leikið á hljóðfærij
kvæði flutt og leikþáttur sýnd!
ur. Margur mun því á þess-l
um degi láta hugann dvelja
við málefni hins forna Skál-
holtsstaðar.
Falinn staður.
Undanfarin ár hefir það —
svo sem kunnugt er — veriö
venja að reyna að fela Skál-
holt fyrir útlendum ferða-
mönnum, ekki slzt þeim, sem
búast mátti við, að bæru hlýj
astan huga til staðarins,
vegna þeirra kirkjulegu og
sögulegu mínninga, sem við
hann eru tengdar. Þessi felu-
leikur er í raun og veru góðs
viti. Hann ber vott um, að við
íslendingar kunnum þó e n-
stöku sinnum að skammast
okkar, að minnsta kosti þegar
útlendingar eru viðstaddir. —
Þó hefir það stundum virzt
nokkrum vafa undirorpið,
hvort það eru útlendingarn-
ír eða Skálholt sjálft, sem við
érum feimnir við. Eða er tóm
læti okkar gagnvart hinu
foma biskupssetri sprottið af
því, aö við höfum misst kjark
inn frammi fyrir dómi minn-
inganna sjálfra, og höfum
ekki einurð á því að horfast í
augu við þá staðreynd, að
framkoma þjóðarinnar við
Skálholt líkist því mest, þeg-
ar sonur lætur móður sina
klæðast lörfum og líta út sem
betiikerlingu? EÖa er Skál- j
holt ekkert annað í augumj
okkar en dautt hræ, gersneitt
öllum lífsmöguleikum — lík,'
sem ekki fær einu sinni for-
svaranlega greftran?
Skálholt og Þingvellir.
Fyrir einum mannsaldri I
vöktu Þingvellir svipaðar til-!
finningar hjá mætum mönn- j
um og Skálholt gerir nú. Flak j
andi í sárum kvað hinn forni1
þingstaður upp nístandi á- j
fellisdóm yfir þjóðinni, — dóm
sem sveið undan. Sem betur j
fór, tók þjóðin þó ekki þann
kost að flýja algerlega undan j
þeim dómi, og forða sér út í
hin yztu myrkur vanræksl-'
unnar. Þá var það þjóðræknis
tilfinningin og sjálfstæðisþrái
in, sem vöktu menn til með- i
vitundar um, að Þingvellir!
væru í állri sinnj nekt and-1
leg auðlind, — sem með til-!
veru sinni einni saman veitti
þjóðinni kraft og orku í bar-
áttu sinni. Hjarta Þingvalla
hafði aldrei hætt að slá, og
þæði 1930 og 1944 fundu allir
sannir íslendingar, að þeim
var lífsnauðsyn að halda á-
fíam að sækja til Þingvalla.
Áð nýju var farið að leggja
rækt við staðinn. Hinn forni
þingstaður fékk nýja helgi í
meðvitund þjóðarinnar, vegna
þess að til var þjóðernis- og
frelsishreyfing, sem svaraði
til hins ytra tákns, — því að
staðurnin út af fyrir sig var
tákn, sem talaði sínu máli,
þegar þjóðin eitt sinn fór að
hiusta.
Þanpig mun því einnig
verða háttað um Skálholt. —
Eins og þjóöernishreyfingin
|
gerðj Þingvelij aftur að virðu
legri stað, þannig mun vax-
andi tilfinning fi'rir gildi kirkj
unnar og nauösyn verða þess
váldandi, að Skálholt fær
sinn forna sóma. í meir en
hálfa öld hefir kirkjan verið
rægð og svívirt, og hið gamla
b skupssetur verið skýrasta
tákn þess, hversu þjóðin taldi
kirkjuna þýðingarlitla. Nú er
að rísa alda, sem fer í aðra
átt, og þá finnur þjóðin aft-
ur þörf fyrir Skálholt. Það
iciðir af sjálfu sér, því að það
var ekki búskapur biskup-
anna, prent Ön, stjórnarat-
hafnir eða annaö slíkt, sem
gerðj Skálholt að Skálholti,
htldur hitt, að þar var kirkja,
scm eitt sinn var kölluð móð-
ir allra kirkna á íslandi.
Mlnning fortíðar
og starf framtíðar.
Auðvitað væri rangt að
halda því fram, að engri
kirkjulegri minningu heföi
verið haldið uppi í Skálholti.
Þar er að vísu komin fátæk-
ieg annexia í stað dómkirkju,
— en kirkja engu að síður.
Og sú guðsþjónusta, sem fram
fer í gisinni og hrörlegri smá-
kirkju er engu þýðingarminni
í guðs augum en hátíðlegasta
messugjörð í miklu musteri, al
veg eins og ástríki milli for-
eldra og barna getur verið
eins mikið í niðurníddum
bragga og í skrautlegri höll.
Samt mundi eitthvaö þykja
bogið við þann mann, sem
teldi braggann hæfilegustu
húsakynnin til uppeldis börn
um sínum, svo framarlega
sem völ væri á hlýju og björtu
húsi. Og eitthvað er líka bog-
ið við þá þjóð, sem telur ekk-
ert of gott eða réttara sagt
of dýrt, ef um eigin lífsþæg-
iridi er að ræða, en sættir sig
við að kenna það lélegasta og
versta við nafn guðs síns og
írelsara. Guðs orð hefir ver-
ið lesið og lært og ritað í fjós-
um, — en það þýðir ekki, að
það sé sjálfsagt að bjóða
hreppstjóranum inn í stáss-
stofu en frelsara sínum hjall-
inn. Og jafnvel þó að útkirkj-
an í Skálholti væri forsvaran-
legur staður fyrir helgiþjón-
ustu þeirra í Biskupstungun-
um, — þá heíir staöurinn
samt ekki fengið það gildi fyr
ir þjóðina alla eða hið forna
Skólholtsstifti sem vera ber.
Það heföi ekki verið nein end
urreisn Þingvalla, þó að þar
væri t.d. ákveöiö að hafa
hreppsnefndarfundi eða
hreppaskilaþing fyrir Þing-
vallasveit. Þess vegna hafa
þeir, sem bera Skálholtsstað
fyrir brjósti, hugsað sér þar
starf og stofrianir. sem varöa
íleiri en íbúa Skáiholtssókn-
ar. —
Kn hvað ber þá að gera?
Um þetta hefir verið nokk-
uð rætt og ritað, og margir
mætir menn hafa lýst yfir
fylgi sínu við endurreisn Skál-
holtsstaðar. Kirkjuleg yfir-
völd iandsins með biskup og
háskólakennara í broddi fylk
ingar og öll alþýða manna er
málinu hlynt. Þrátt fyrir það
eru hugmyndir margra enn á
reiki um einstök atriði. Eitt
(Framhald á 7. siðu.)
Jón Stefánsson á Litluströnd
Erindi flutt á aldarafmæli hans 2. júní síðastl.
Mér hefir skiiizt það, að út-
varpið vildi minnast aldaraf-
mælis rithöfundarins Þorgils
gjailanda í kvöld. En það er
vinnumaðurinn og bóndinn
Jón Stefánsson, fæddur á
Skútustöðum í Mývatnssveit,
lengst bóndi á Litluströnd,
sem á aldarafmæli í dag. Rit-
höfundurinn Þorgils gjallandi
er 40 árum yngri.
Af því að málið er svona
vaxið, ætla ég að leyfa mér að
minnast hér í kvöld bóndans
Jóns Steíánssonar. En til þess
að bregðast ekki að fullu þeim
trúnaði, er mér var sýndur
með því að fela mér að minn-
ast hér Þorgils gjallanda, ætla
ég að lokum máls míns að
víkja að því fáum orðum,
hvers vegna Jón Stefánsson
lék þann leik, rígfullorðinn og
alvörumikill bóndi, að bregða
sér í dularklæðum undir gervi
nafni inn á skáldaþing og fara
svo vel með það hlutverk, að
tæpum sextíu árum síöar er
aldarafmælis þess skálds há-
tíölega minnzt hér í útvarpi
íslendinga.
Ég hygg, að ég brjóti ekki
gegn hinu sextuga dulbúna
skáldi, þó ég kjósi heidur að
tala um hinn aldargamla
bónda, er gekk í eigin klæð-
um. Sjálft hefir skáidið lízt
viðhorfi sínu til lífs og listar
þessum orðum: „Fyrst er mað
urinn, óháður, öruggur og
kappsamur til lífsbaráttunn-
ar, svo er fagnaðarefni og gott
og blessað að hann sé skáld.“
Við þessi orð hefir skáldið því
að bæta, að Arnór jarlaskáld
hafi tjargað skip sitt sjálfur
og þó ort í bezta lagi.
Hitt veit ég, að er djarfræði
af mér að ætla að segja ykkur
frá hinum aldargamla bónda
eins og kunnugur maður. Ég
sá hann aðeins tvisvar, í ann-
að skiptið í ræðustóli á fjöl-
mennri samkomu, í hitt skipt-
ið, er hann var á heimleið ný-
staðinn upp af sjúkrabeði, og
svo kom ég í Litluströnd og
baðstofuna hans sumarið, er
hann dó. En ég kynntist hon-
um í æsku minni af því, að þá
var hann einn þeirra þriggja
manna, er mestan hlut áttu í
, því að móta hugsunarhátt, fé-
i lagslif og framkomu manna í
i því héraði, sem ég óx upp í.
i Og sem fullorðinn maöur
! kynntist ég honum af margra
manna umsögnum, hreppsbók
um Mývatnssveitar og bréfum
hans til vina sinna.
Saga Jóns Stefánssonar er
fátækleg og hversdagsleg á
ytra borði. Hann er fæddur á
Skútustöðum 2. júní 1851 af
, fátæku en þó sjálfstæðu for-
,eldri. Fjögurra vetra fluttist
i hann með foreldrum sínum að
Geirastöðum, og þar missti
i hann móður sína 9 vetra gam-
| all. Þá fluttist hann með föð-
ur sínum frá Geirastöðum
fyrst að Gautlöndum en það-
an árið eftir að Arnarvatni, er
faðir hans kvæntist aftur og
fór að búa þar. Seytján vetra
gamall missti hann föður
sinn, var eitt ár fyrirvinna hjá
'stjúpu sinni, en þar á eftir
vinnumaður í 9 ár, í Vogum,
[ á Gautlöndum og Skútustöð-
, um. Vorið 1877, 26 ára gamall,
, kvæntist hann frændkonu
| sinni, Jakobínu Pétursdóttur
■ frá Reykjahlíð. Fyrsta hjú-
Jskaparárið voru þau í hús-
. mennsku á Skútustöðum, ann
I að árið búandi þar á V4 jarð-
arinnar, þriðja árið bjuggu
þau á y3 hluta Hofstaða, þar
á eftir bjuggu þau 4 ár á hálf-
um Syðri-Neslönöum, þá í 5'
ár á V4 Arnarvatns, en 1889
fluttu þau að Litluströnd,
voru þar til öauðadags og
gerðu þann garð frægan. Litla
strönd var og er smábýli, hálf
meðaljörð að stærð, rúm 10
hundruð að fornu mati, en
eigi bjuggu þau Jón og Jak-
ohína á þeirri jörð allri, fyrstu
árin að vísu ein á miklum
hluta hennar, en lengst 20 ár,
1895—1915 í sambýli við Stein
þór Björnsson, er kvæntur var
Sigrúnu systurdóttur Jóns.
Aldrei bjó Jón meðalstóru búi,
eins og það geröist í sveitinni
hans, og voru bú þar þó yfir-
leitt smá. Hreppstjóri varð
hann í sveit sinni, er Jón al-
þingismaður á Gautlöndum
dó, en var ekkert hreykinn af.
„Hreppstjórinn er mesta
korka,“ skrifar hann Þorsteini
Erlingssyni skáldi og biður
hann að titla sig ekki því
nafni.
En bak við þessa hversdags-
legu fátækt á ytra borði fólst
furðu mikill lífsauður. Þess er
fyrst að geta, að Jón var á-
gætlega æ.ttaður, af báðum
| höfuðættum Mývatnssveitar.
I Faöir hans, Stefán Helgason,
j var úr hópi 16 barna Helga
Asmundssonar á Skútustöð-
um, þeirra er upp komust, elzti
J sonur þriðju konu hans Helgu
| Sigmundsdóttur frá Vindbelg.
jNiðjar Helga nefnast Skútu-
sfaðamenn, og er að vonum
| fjölmenn ætt, er svo vel var til
stofnað, og átti Jón Stefáns-
j son föðurbróður eða föður-
: systur nær þvi á öðrum hverj -
! um bæ í Mývatnssveit. Móðir
I Jóns, Guðrún Ólafsdóttir, var
( ein af hinum fjölmörgu börn-
um sr. Jóns Þcrsteinssonar í
Reykjahlíð. Sr. Jón kallaði
hana Jónsdóttur, er hann
fermdi hana, því að hann vildi
ekki Ijúga fyrir altarinu að
því er hann sagði. Hann kall-
aði hana einnig sína dóttur,
er hann lýsti með henni og
fj'rra manni hennar, og gaf
henni í brúðargjöf kistu góða
merkta G. J. D. Á„ er lesast
skyldi: Guðrún Jónsdóttir á.
En hún skóf J-iö út, þvi að
hún vildi ekki kenna sig við
þann föður, er svo seint hefði
hreinlega við henni gengizt,
og var þó hlýlega að henni vik
ið bæði af föður hennar og
systkinum. Hún kaus að
standa í þeirri sveit, er hún
taldi að henni hefði verið í
skipað, meðal alþýðufólksins í
sveitinni, og þar skipaði hún
rilm sitt með prýði. Jón sonur
hennar valdi sér hinn sama
hátt. Það var erfðagull hans
frá móðurinni, hvort sem það
hefir verið kynfylgja eða
hann hefir farið aö dæmi
hennar að hugsuðu ráði. Gáf-
ur og skap mun hann þó ekki.
síður hafa sótt til fööur síns.
Víst er, að þegar St. G. St. yrk-
ir eftir hálíbróður hans sam-
feðra Helgaerfi, þá er eins og
ekki þuríi annað en skipta um
nafn, til þess að kvæðið sé um
Jón Stefánsson:
Þegar leyndan ly.gastaf
leysti úr villurúnmn,
þá stóð heimátt uggur af
augum hans og brúnum.
Næst er að geta þess, aö Jón
var ágætiega menntur og
menntaður. Um gáfur hans
hirði ég ekki að vitna, en hitt
þykir mér rétt að taka fram,
af því að það er síður kunnugt,
að hann var vel að sér ger að
líkamsatgerfi. Skólamenntun-
ar naut hann ekki. Foreldrar
hans kenndu honum að lesa
og eitthvað að reikna, og hann
lærði að skrifa eftir forskrift.
Jóns Ólafssonar skrifara, eins
og aðrir jafnaldrar hans í
Þingeyjarsýslu, er bezt lærðu
að skrifa. Á fermingaraldri.
naut hann litilsháttar tilsagn
ar einn vetrarpart hjá séra.
Þorláki frænda sínum Jóns-
syni, er þá var að búa þá Björn
son sinn, síðar prest á Dverga,
steini og Kristján Jónsson á
Gautlöndum, siöar dómstjóra.
og ráðherra, undir skóla. Er
hann var um tvitugt, var hann.
vetrarpart hjá sr. Benedikt
Kristjánssyni á Skinnastað til
þess að læra íslenzku og
dönsku. Annarrar kennslu.
naut hann ekki. Eigi sótti.
hann sér heldur mikla mennt
un með langdvölum utan sveit
ar. Auk tveggja dvalar á,
Skinnastað hjá sr. Benedikt,
var hann nokkrar vikur kaupa.
maður vestur í Húnavatns-
sýslu, og eru þá upp taldar
langdvalir hans utan Mývatns
sveitar. En kaupstaðarferðir
og fjallferðir fór hann sem
aðrir bændur sveitar sinnar,
og þegar hann var þrítugúr
bóndi, fór hann hálfsmánaöar
könnunarferð um öræfin upp
írá Þingeyjarsýslu ásamt
þremur vöskum bændum öðr-
um, ritaði glögga skýrslu um
þá ferð, enda varð hún hon-
um mjög minnisstæð. En það
er ekki skólavist og ferðalög,
sem gera menn að menntuö-
um mönnum, heidur það, að
menn vandi verk sín og leggi
alúð við þroska sinn. Fyrir þá,
sem slikt vilja og kunna, geta
skólar og langferðir komið að
góðu haldi, en það er líka
hægt að komast af án hvors
tveggja og það gerði Jón Stef-
ánsson. Honum varð því vinnu
mennskan í Vogum, á Gáut-
löndum og Skútustöðum ekki
lakari háskóli en Reykjavík-
urháskóli eða Kaupmanna-
hafnarháskóli hafa orðið
mörgum öðrum. Um menntun
hans er þess fyrst að geta, að'
sem bóndi kunni hann öll sín
störf með ágætum. Ungur
vinnumaöur keppti hann við
Sigfús Jónsson frænda sinn og
Baldurheimsbræður við fjár-
hirðingu og þótti þeirra jafn-
ingi, að vísu tæpast að snilli-
gáfu, en vann það upp með
alúð og fegurðarskyggni í dag
legum störfum og úrlausnum.
Eigi kunni hann síður með
(Framhald á 4. síðu.)
J