Tíminn - 23.07.1953, Blaðsíða 4

TÍMINN, fimmtudagínn 23. júlí 1953.
163. blað.
Eins og örgum mun kunn-
ugt, er allmikill áhugi vakn-
aöui' víSa um land fyrir því,
ið skrásetja forn örnefni eða
staðaheiti, til þess að forða
þeim frá að falla í gleymsku
)g týnast. Hafa átthagafélög-
:.n hér í Reykjavík einkum
gengist fyrir framkvæmdum í
hessu efni, og er mér t. d.
kunnugt um að Borgfirðinga-
élagið er langt komið með
iöfnun örnefna í Mýra- og
3orgarfjarðarsýslum. Hér er
tm mjög þarfa og þjóðholla
oreyfingu að ræða, því að með
renni er lagður grundvöllur
ið þýðiiigarmiklum söguleg-
tm heimildum fyrir framtið-
aia.
En gildi þessara heimilda er
)ó að sjálfsögðu undir því
comið, að fyllstu vandvirkni
*e gætt um rétta skrásetn-
.ngu örnefnanna, og umfram
illt, rétta staðsetningu þeirra.
3n svo nauðsynleg sem slík
andvirkni er um hin smærri
jrnefni í heimalöndum býl-
xnna, þá er hún engu síður —
)ða kannske öllu fremur nauð
iynleg við kortlagningu stórra
jbyggðra landsvæða á hálend
nu, vegna þess að almennt er
.itið svo á, að landabréf séu
jruggar heimildir um allt sem
ið örnefnum lýtur.
"lláskógaheiði.
En því er vakið máls á þessu
íér, að svo virðist, sem þess-
irar vandvirkni hafi ekki ver-
ð gætt við kortlagningu hinn
ar sögufrægu Bláskógaheiðar,
)g sumra af örnefnum henn-
ar, sbr. kort herforingjaráðs-
.ns danska, mælt 1908 (man
íkki hvaða ár það kom út) og
-mdurskoðuð útgáfa af því
1932, útg. 1948, og loks nýút-
somin _ útgáfa endurskoðuð
1948. Á fyrstu útgáfunni er
íafnið Bláskógaheiði sett nið-
ir í Skjaldbreiðarhrauni þann
'g, að ókunnugir hlutu að taka
pað fyrir nafn á fjallinu. í
síðari útgáfunum hefir nafn-
:ð verið flutt norður fyrir
,Brunna“, og sett þar með
smáletri, sem ekkert bendir til
að það sé nafn stórrar heiðar,
heldur miklu fremur einhvers
minniháttar örnefnis. Og loks
ír það nýja kortið Ferðafé-
lagsins, þar er nafn heiðarinn
ar ekki til.
Ég fæ ekki betur séð, en að
þetta beri vott um furðulegan
skort á vandvirkni, að fella
niður eða staðsetja rangt,
lafn einnar sögufrægustu og
fjölförnustu heiðar landsins,
oví að sögulegar heimildir fyr
:ir hinu rétta í málinu, liggja
öllum opnar. En ef svo var,
að þá menn sem unnið hafa
að kortlagningu heiðarinnar,
skorti staðlega þekkingu á
þeim slóðum, hefði átt að vera
auðvelt að fá aðstoð og leið-
oeiningar kunnugra manna,
íiem strax í byrjun hefðu get-
að frætt þá um, að „Bláskóga
heiði“ er heildarnafn á land-
svæði því, sem aðskilur Þing-
vallasveit og Borgarfjarðar-
hérað, og afmarkast af fjalla-
hringnum: Ok, Fanntófeil,
Skjaldbreið, Lágafell, Ár-
mannsfell, Kvígindisfell og
í?vo Tunguá, sem úr því renn-
ar til Lundarreykj adals. Til
þess að sýna þetta tvímæla-
laust, þurfti að setja nafnið
Bláskógaheiði á kortið á tveim
ur stöðum með stóru dreifðu
letri þannig: í fyrsta lagi
þvert yfir fjallið frá Lágafelli
að Þverfellí, eða Reyðarvatni.
í öðru lagi, frá Brunnum norð
ur til Skurða meðfram Okvegi.
Um nafn heiðarinnar getur
enginn ágreiningur komist að,
vegna þess aö fjölda heimilda
fyrir því er að finna í fornum
ritum, einkum Sturlungu, þar
sem rætt er um hinar fjöl-
Friðrik Björnsson, skipstjóri:
BLÁSKÓGAHEIÐI
mennu þingreiðar og herferð-
ir, sem farnar voru um Blá-;
skógaheiði.
Þegar talað er um Bláskóga
heiði, viröist oft svo, sem
menn hafi aðallega í huga
syðri hluta hennar, bar sem
þjóðvegurinn liggur um nú.
En nafnið á ængu síður við um
norðurhluta heiðarinnar, þar
sem Okvegur liggur um, eins
og sumar lúnna tilvitnuðu
heimilda í Sturiungu sýna ljós
lega fyrir þá, sem kunnugir
eru á þessum slóðum. Einna
ótvír.æðust þessara heimiida,
er.frásagan um herférð þeirra
Hrafns Oddssonar og Eyjólfs
Þorsteinssonar, þar segir með
al annars: .... „Þeir riðu
vestan frá Sauðafelii með sjau
tigu manna......Þeir ætluöu
að Gizuri og drepa hann. Þeir
riðu suður Reykjadal ok it
efra um hálsa ok ofan í Hvit-
ársíðu ok þaðan á Bláskóga-
heiði, ok svá suður hjá Skjald
breið ok ofan að Miðjumdal
Okvegurinn.
Af þessu sést, að þeir koma
alls ekki á syðri hiuta heiðar-
innar, þar sem núverandi að-
alleið er milli byggða. En engu
að síður fara þeir um Blá-
skógaheiði, samkvæmt sög-
unni, og getur því ekki verið
um aðra leið að ræöa úr Hvít-
ársíöunni en Okveginn.
Þeim er að sjálfsögðu um-
hugað urn, að njósnir berist
ekki um ferð þeirra suður yfir
heiðina á undan þeim, og fara
þess vegna ekki alfaraleið,
heldur beygja út af Okvegin-
um austan Brunna, og fara
suður hjá Skjaldbreið, að aust
an, til Laugardals. Þeir gátu
þannig ekki hafa farið um
Kaldadal því þá hefðu þeir
ekki farið um Bláskógaheiði,
heldur framhjá henni, því
Kaldidalur er ekki hluti af
Bláskógaheiði.
Hér er því örugg heimild
fyrir því, að norður hluti heið
arinnar, hefir einnig borið
þetta nafn til forna og ber það
því að sjálfsögðu ennþá, enda
hefir aldrei heyrst getið um
neitt annað nafn á þessu
svæði. Hins vegar er það með
öllu óhugsandi, að svo fjölfar-
ið landsvæði hafi nokkurn
tíma verið nafnlaust eftir aö
það var orðið alfaravegur, og
gildir sú staðreynd auðvitað
einnig um heiðina alla. Það
er þvi ekki ljóst hvao legið
getur til grundvallar þeirri vio
leitni, sem uppi virðist vera
um að dylja hið rétta nafn
heiðarinnar.
Það hefir þegar komið í Ijós,
að þrátt fyrir allar sögulegar
sannanir um nafn heiðarinn-
ar, og sem eru í fyllsta sam-
ræmi við frásagnir kunnug-
ustu manna þar um, sem ég
minnist frá æsku minni, er nú
svo komið, að hinn síendur-
tekni feluleikur með nafn
heiðarinnar hefir orðið þess
valdandi, aö öllum þorra
yngra fólks er gjörsamlega ó-
kunnugt um hið rét.ta nafn
hennar. En eins og áður seg-
ir, getur fjölfarið landsvæði
ekki haldist nafnlaust til
lengdar, enda fór svo, að jafn-
framt því, sem bílferðir hóf-
ust um heiðina, var farið að
gefa henni nýtt nafn, og kalla
hana Kaldadal.
Kaldidalur.
Eins og flestum ætti að vera
kunnugt, er Kaldidalur aðeins
skarðið, eða svæðið, milii suð-
urenda Oks og Þórisjökuls, og
þvi með öllu óviðkomandi Blá
skógaheiði, getur í hæsta iagi
; talist liggja að henni, og er
' því augijóst hve fráleitt bað
er, að fara aö uppneína Blá-
; skógaheiði, eða einhvern
hiuta hennar með þessu
nafni. Uppruna bessarar nafn
gj afar mun mega rekja til
þess tíma, er fyrst tókst að
brjutast meS bíi á miili byggða
um 3Iáskógaheiði og Kalda-
dai — (iíklega um 1927 eða
1928). Þetta þóttu á sínum
tíma mikil tíðindi og góð, því
að hverri nýrri ieið, sein opn-
aðist fyrir betta nýja sam-
göngutæki, var, að vonum,
fagnao. Nafnið Kaldidaiur
varð því um tíma á hvers
manns vörum, og vanaist fólk
smám saman á, að nota það
nafn fyrir alla leiðina, þar
sem enginn varð til þess að
andmæla því eða leiðrétta, og
er algengt að heyra fólk telja
. sig hafa íarið „norður á Kalda
dal“, ef það hefir komist eitt-
hvað norður fyrir Sandkluftir.
Síðast í fyrra sumar heyrði ég
fólk segja frá því, að það hefði
farið á berjamó norður á
Kaidadal, en hafði reyndar að
eins komist norður í Trðilnáls
brekkur.
En jafnframt því, sem fund
ið er að þessu fáránlega upp-
nefni á Biáskógaheiði, veröur
einnig aö taka það fram, að
almenningur; sem ekki bekkir
hið réfcta nafn heiðarinnar, af
ástæðum, sem áður eru nefnd
ar, hefir óneitanlega nokkra
afsökun fyrir uppnefninu, þvi
að sjálf vegamálastjórnin
virðist hafa lagt blessun sína
yfir það, með því að merkja
leiðina að heiðinni og yfir
hana með nafninu „Kaldidal-
ur“.
Á vegamótum austan Þing-
valla er vegamerki, sem bend-
ir á leiðina inn að heiðinni. Á
merkinu stendur naínið
„Kaldidalur“, ekki að það sé
leiðin til Kaldadals með til-
greindri vegalengd eins og
víða má sjá annars staðar við
þjóðvegi landsins, heldur að-
eins nafnið eitt án nokkurra
skýringa. Vegamerki eru auö-
vitað fyrst og fremst sett til
leiðbeiningar fyrir ókunnuga
vegfarendur, en af þeim verð-
ur þess naumast vænst, að
þeir skilj i þetta merki á ann- i
an hátt en þann, að hér byrji
Kaldidalur. Það mun heldur
ekki vera óalgengt í farbega-;
bílum, sem fara þarna um á 1
noröurleið, að heyra raddir,
um, að nú sé verið að ieggja á!
Kaldadal, og hafi nokkur ef-
ast um réttmæti þeirrar álykt
unar, þá hlýtur sá efi að
hverfa, þegar hún sést stao-
fest og undirstrikuð með sams
konar merki hjá meyjarsæti
við Hoímannaflöfc, sem sýnir
vegfarandanum, að ennþá
haldi leíðin áfram um Kalda-
dal. |
Hér er gengið út frá því, að
engir aðrir en vegamálastjórn
in og trúnaðarmenn hennar,
hafi myndugleika til að setja
leiðarmerki við þjóðvegi lands
ins, og þar af dregin sú álykt-
un, að þessi vegamerki hafi
verið sett upp með hennar vit-
und og samþykki. En hvernig,
sem á þessari vegamerkingu,
stendur, verður það ekki var- j
ið, að hún er villandi, og gefur
vegfarendum rangar upplýs-
ingar um þá leið, sem þeir eru
að fara. Ég tel bví fullvíst, að j
það sé almenn ósk allra, semj
leiðina þekkja, að þetta verði
leiðrétt sem allra fyrst, og!
helzt áður en næstu sumar- j
ferðir byrja um þessar slóð- j
ir,- J
En fullnægjandi leiðrétting:
í þessu efni getur aðeins náðst
með því, að „Bláskógaheiði“ j
fái sinn rétta sess á kortinu, j
og þar með í meðvitund allra!
vegfarenda, sem um hana!
fara, og gæti fyrsta leiðrétt-j
ingin farið íram á þann hátt, i
að áðurnefndum vegamerkj-j
um verði tareytt þannig, að á'
spjaldið hjá Þingvöllum sé
letrað: „Til BIáskógaheiðar“, I
en á hitt spjaldið, hjá Meyja-j
sæti, sé letraö aðeins: „Blá-i
skógaheiði“, sem þá sýnir, að
þar byrji sjálf heiðin. Nafn'
heiðarinnar mætti stimpla áj
kortin með vel gerðum gúmmí
stimpli, samkvæmt því, sem
áður segir, eða skrifa það meö,
góðri rithönd til bráðabirgða, I
sömuleiðis leiðréttingar á ör-
nefnum sem hér verður lýst.
! Örnefni á Bláskógaheiði.
I Sams konar mistök.'. sem orð
ið hafa um nafn heiðarinnar,
hafa einnig komið fram við
staðsstningu nokkurra fornra
. örnefna á heiöinni, og vii ég
j leyía mér að benda hér á
nokkrar leiðréttingar, sem á
því þarf að gera, og mun ég í
því efni fara eftir áðurnefnd-
um heimildum í frásögn kunn
ugra manna,; sem ég minnist
frá æsku minni, og kemur þá
fyrst til athugunar:
Ormavelíir.
Fyrr á tímum var grasslétta
ein mikil með þessu nafni
norðan Lágafells, milli þess og
kvíslarinnar, sem á þessum
stað heitir Sandvatnskvísl,
eða nánar sagt, heitir hún
þessu nafni frá austurenda
Tröllháls til Sandvatns. (í
þurrka sumrum þornar hún
stundum upp á þessu svæði,
og hverfur í sandinn). Nú er
grasslétta þessi horfin og með
henni einnig örnefnið „Orma-
veili’r“, en í þess stað komin
þar örfoka sandauðn. Nafnið
getur þvi raunverulega ekki
lengur átt rétt á sér í kortinu,
nerna þá sem minnismerki um
horfinn gróðurreit,, sem fyrr
á öldum var velþekktur án-
ingastaður langferðamanna,
sem fóru um Bláskógaheiði,
en við það þurftu áningastað-
ir fyrst og fremst að miðast,
að gott haglendi væri á staðn-
um. En til þess að naínið geti
verið áfram í kortinu i þess-
ari meridngu, verður það að
standa á sínum gamia stað,
þ. e. þvert yfir sandinn milli
Lágafells og kvíslarinnar, frá
vestri til austurs, og heizt
með viðeigandi smáletursskýr
ingu innan sviga, (t. d. fyrr-
um grasigróin slétta). Gras-
brekkurnar sunnan í Tröll-
hálsi, ásamt aðliggjandi mó-
um og sem að mestu eru lyng-
móar, lieita einu nafni Tröll-
hálsbrekkur. Það er því sögu-
leg rangfærsla, að staösetja
nafnið Ormavellir í þessum
móum eins og kortið sýnir, því
þar hefir það aldrei átt heima.
Ég minnist síðustu leifa
Ormavalla frá fyrstu íerðum
mínum um heiðina, sem mun
hafa verið nokkru fyrir 1890.
Voru það tvær allstórar „torf-
ur“ austur á sandinum fyrir
sunnan kvíslina. Þær voru
grasivaxnar að ofan, qg var
dálítiö slangur af stóðíiross-
um þar á beit. Var gangur upp
á þær bó ekki greiður íyrir
(Framh. á 6. síðu).
Sigurbraut fólksinsj
Úrval úr greinum og ræðum ♦
um stjórnmál, bindindismál, samvinnumál,
samíerðamerm, lífskjör fólks í Sovétríkjun-
um.
Bókin er 432 bls. með fjórum heilsíðu-
myndum af höfundi.
Þctta er fiókan sosai sósíalisiaa- sIpís’ vssair Sigíósap iaafia
líeSSIS nseð ófireyjis síðaii til livimar fréltist.
o
o
Bókaútgáfan Heimskringla

►OOO-O-O <>«♦»♦•♦♦♦♦«»««*♦«♦»