Tíminn - 17.03.1957, Blaðsíða 6

6
T í M I N N, sunnudagiun 17. marz 1957,
Gísli Guðmundsson:
Nokkur orð um
í byggð landsins
Um aldamótin síðustu voru
Ibúar- höfuðstaðarins um sex
þúsundir talsins. Við aðal-
manntalið 1910 voru þeir tólf
þúsundir, hafði fjölgað um
helming. íbúar landsins voru
þá 85 þús. Hinir miklu fólks-
flutningar innanlands, úr
sveitum að sjó, voru þá þeg-
ar hafnir fyrir alvöru og hafa
haldið áfram síðan, það sem
af er þessari öld.
Nú í seinni tíð er þó varla
rétt að skilgreina þessa fólks-
flutninga svo, að þeir hafi
verið úr sveitum að sjó, held-
ur öllu fremur, að fólkið hafi
flutst úr sveitum um land allt
og úr sjávarplássum á Norð-
ur-, Austur- og Vesturlandi í
þéttbýlið við sunnanverðan
Faxaflóa.
Nýlega hefur yerið gerð
sundurliðuð skýrsla samkv.
manntölum um fólksfjölda í
hverri sýslu, hreppi og kaup-
staö á árunum 1910, 1920,
1930, 1940, 1950 og 1953. Þessi
skýrsla segir athyglsiverða
Sögu um fólksflutningana og
þá einnig um það, sem kallað
hefir verið röskun jafnvægis
í byggð landsins. Á 43 árum
hefir þjóðinni fjölgað úr 85
þús. í 152 þús., þ.e.a.s. um nál.
80%. En ef litið er á þróunina
í einstökum landshlutum á
þessu tímabili, kemur í ljós,
að hún er alls staðar langt frá
meðalfjölguninni. í Norðlend-
ingafjórðungi hinum forna er
aöelns um 35% fjölgun að
ræða á stað nál. 80%, sem er
meðalfjölgunin í landinu, en
þessi fjölgun hefir öll orðið á
mjög takmörkuðum svæðum
(Akureyri, Siglufjörður o. fl.).
í Austfirðingafjórðungi stend-
ur íbúatalan í stað. Sá fjórð-
ungur hefir því misst alla sína
'fólksfjölgun. Á Suðurlandi
(austan fjalls) hefir íbúum
fjölgað um nál. 9%, en séu
Vestmannaeyjar frá taldar,
er um fækkun að ræða. Á
Vestfjörðum norðan Látra-
bjargs hefir fólki fækkað um
rúml. 17%, og í Breiðafjarðar-
byggðum um nærri 30%- En í
byggðum við sunnanverðan
Faxaflóa hefir íbúum á þess-
um 43 árum fjölgað um meira
en 320%. Munar þar mest um
Reykjavik, sem hefir fimm-
faidað íbúatölu sína á þess-
um tíma.
í nál. 30 hreppum í ýmsum
landshlutum hefir íbúum
f ækkað, um helming eða
meira.
í árslok 1955 var íbúatala
landsins samkv. skýrslum
hagstofunnar 159.480 og skipt
ist þannig:
Reykjavík 63856
Aðrir kaupstaðir (13) 39802
Þorp (50—60) 21511
Sveitir 34311
í sambandi við fólksflutn-
ingana 1953 skal að lokum
bent á þá hlutfallslegu breyt-
ingu, sem orðið hefir á fólks-
fjölda á þessum tíma, annars
vegar í byggðunum við sunn-
anverðan Faxaflóa, hins veg-
ar í öllum öðrum byggðum
lanasins:
Niöurstaðan er þessi:
í byggðunum við sunnan-
verðan Faxaflóa var íbúatal-
an árið 1910 nál. 26% af íbúa-
Éöiu landsins í heild, en í öll-
um öðrum byggðum samtals
74%.
Árið 1953 var íbúatalan í
byggðum við sunnanverðan
Faxaflóa komin upp í 55%, en
samanlögð íbúatala allra ann-
ara landshluta niður í 45%.
Síðan eru liðin 3 ár, og virð-
ist nú alveg að því komið, að
3 af hverjum 5 landsmönnum
eigi heima á Faxaflóasvæðinu
í stað sem næst eins af hverj-
um fjórum árið 1910.
Mikið hefir verið um það
rætt og ritað, hvernig á því
standi, að jafnvægið í byggð
landsins hefir raskast svo
mjög, sem raun er á. í því
sambandi er talað um skort á
samgöngum, skort á nútíma
tækni og þægindum, skort á
félagslifi o. s. frv. í hinum fá-
mennari byggðarlögum. Og ef
rekja skal orsakir fólks-
straumsins af Norður-, Aust-
ur- og Vesturlandi og úr
sveitum Suðurlands, má þar
áreiðanlega tína margt til,
bæði almennar orsakir og sér-
stakar, sem stundum er til að
dreifa og stundum ekki. En ég
ætla aðeins að nefna þá or-
sökina, sem mér virðist mest
þörf á að ræða, eins og nú
standa sakir: Mismunandi
þróun atvinnulífsins í land-
inu.
Frumskilyrði þess að land
sé byggt er, að þar sé hægt að
afla verðmæta til lífsviður-
væris og að menn hafi það í
höndum, sem til þess þarf að
afla þessara verðmæta. í upp-
hafi mannabyggðar þurfti
víða ekki mikið til þess að
hagnýta náttúrugæöin og svo
var m. a. hér á landi, á með-
an landið var „víði vaxið milli
fjalls og fjöru", veiði auðtek-
in í vötnum og í sjó við land-
steina. í þann tíð byggðist ís-
land allt á skömmum tíma
með þeim hætti, sem hélzt
síðan með litlum breytingum
í margar aldir. Þessu, að land-
ið byggðist allt á skömmum
tíma og að mestu einum og
sama kynstofni, eigum við
það að þakka, að til er í dag
sjálfstæð íslenzk þjóð og að
landið allt er eign hennar,
viðurkennd af öðrum þjóðum.
Nú er öldin önnur en fyrrum
var á landnámstíð. Landið og
særinn við strendur þess búa
að vísu enn yfir nægum auði
til framfærslu þessari þjóð og
eflaust miklu stærri þjóð en
nú byggir landið.En verðmæt-
in í skauti náttúrunnar eru
ekki jafn auðtekin og fyrrum,
og nýjar þarfir krefjast þess,
að meiri verðmæta sé aflað
en áður handa sama fólks-
fjölda. Nú þarf að breyta
landinu, rækta það, til þess
að gæði þess nýtist svo sem
þörf er á, virkja vötnin og
orku þeirra. Orfið og árin,
hamarinn og snældan eru
ekki lengur viðhlítandi áhöld
til að afla náttúrugæðanna
og hagnýta þau.
Hér hefir því orðið breyting
á og hlaut að verða, ef þjóðin
átti að lifa áfram í landinu.
En breytingin, sem orðið hef-
ir, er ekki í samræmi við hina
fornu byggð. Það hefir ekki
verið ræktað nógu mikið land
í sveitunum eða bústofn auk-
inn svo, að þær gætu séð fyrir
hið margumrædda jafnvægi í
byggð landsins.
Þetta gerist ekki eins og æv-
intýri á nokkrum mánuðum
eða fáeinum árum. Til þess
þarf tíma. Til þess þarf
sterkan vilja, óhvikula stefnu,
sleitulaust starf og samstarf
margra. Það þarf þolinmæði
og trú á land.ð, skilning á
þelrri hættu, :em yfir þjóð-
inni og sjáifstoéði hennar vof-
mikla fólksfjölda, sem þar er
saman kominn, og væri ekki
vanþörf á, að ráðrúm gæfist
til úrbóta á þessu sviöi, sem
sennilega myndi verða, ef
minni orku væri eytt i að
stækka bæinn.
Það, sem sagt hefir verið
hér að framan, má ekki skilja
svo, að mönnum sé nú fvrst
að verða það ljóst, að vinna
sínum hluta af fólksfjölgun-
inni. Vafasamt, að það hafi
verið íramkvæmanlegt. Við; eignarrétt,
sjávarsíðuna hafa komið til
sögunnar ný tæki til að afla
verðmæta til framfærsiu mik-
ils mannfjölda umfram þann,
sem áður byggði landið. En
nýju tækin hafa ekki verið til
staðar við hvern fjörð eða vík,
þannig að sem skemmst þyrfti
ir á kcmandi tímum, ef hún ’Þurfi gegn óeðlilegri röskun
leggur land sitt í eyði að meira; Jafnvægis í byggð landsins,
eða minna leyti, og lætur sér I °& eicií:ert Þafi verið til þess
þar með fínnast fátt um þann Sert hingað til. Því fer fjarri.
___________ sem landnáms-:Ef ekkert hefðl venð §ert
'menn unnu henni til handa' undanfarna áratugi, t. d. af
og hún nú, eítir langa bar- . hálfu ríkisins, tíl þess aö réíía
... , , , . . „ ... . Vilnf lainnn Hvoif^n VvTrrrrr^Coí(
áttu. hefir hlottð viðurkenn-
ingu á.
Þess er ekki að vænta, að
breyting.n, sem þarf að verða
í jafnvægisátt, gerist á þann
hátt, að mikill hluti af at-
hlut hinna „dreifðu byggða'
væru það áreiðanlega fleiri
byggðarlög en Sléttuhreppur
vestra og Papaós eystra, sem
nú væru með öllu mannlaus.
Fólksflutningarnir hefðu þá
orðið mun meiri en þeir hafa
verið. En íbúar dreifbýlisins
inn hafa aðallega safnazt j verði tekinn þaðan og dreift j1 sveifum og:við sjó hafa neytt
að fara til þess að hafa not; viirnutækjum og öðrum mann
þeirra. Atvinnutækin við sjó- j virkjurn á Suðvesturlandi i
saman á takmörkuðu svæði í
einum landsfjórðungi. Og þar
hefir fólkið lika safnazt sam-
an, sem að heiman fór. Þang-
að liggja allir vegir, eins og
sagt var um Róm forðum.
Ef þjóðin vill vinna að því
að stemma stigu við fólks-
flutningum, stuðla að jafn-
um laiidið, ásamt fólkinu, ]
sem þau notar. Breytingin íj
jaínvægisátt verður fyrst og
fremst að gerast í sambandi
við vöxt atvinnulífsins og
fjölgun þjóðarinnar á kom-
andi árum, og til þess að slíkt
megi verða, þarf að nota
hvert tækiíæri, sem gefst. Sú
Gísli Guðmundsson, rifsfjóri 1930—1940.
vægi í byggð landsins, er ó-
hjákvæmilegt að gera sér
ljóst, að þetta er þvi aðeins
hægt, að fyrir hendi verði
möguleikar til að afla meiri
verðmæta en nú er gert á
þeim stöðum og í þeim byggð-
arlQgum, þar sem ástæða þyk-
ir til að stuöla að því, að
fólksfjölgun eigi sér stað í
samræmi við vöxt þjóðarinn-
ar í heild. í sveitunum þarf
meiri ræktun, fleiri bú og
stærri að meðaltali, ef fólk-
inu á að fjölga. í kaupstöðum
og þorpunum, sem nú standa
i stað eða minnka, þarf m. a.
meiri skipakost til að sækja
sjóinn og tilsvarandi aðstöðu
í landi, ef þessir staðir eiga
að geta aukið íbúatölu sína
eði komið í veg fyrir, að sú
tala lækki. Margt annað er
æskilegt, sumt nauðsynlegt
En fólksfýölgun verður ekki
til frambúðar án tilsvarandi
eflingar atvinnulífsins. í vax-
andi atvinnulifi landsins þarf
að skapast jafnvægi þeirrar
tegundar, að á því geti byggst
breyting, sem hér er um að
ræða, þarf, ef rétt er að farið,
ekki að vera andstæð hags-
munum þeirra, sem í þéttbýl-
inu búa, t. d. í höfuðstaðnum.
Þvert á móti. Hin öra fólks-
fjölgun í Reykjavík hefir það
í för með sér, að bæjarfélagið
og stofnanir þess hafa ekki
við að ræsa fram land undir
lóðir, gera götur við hæfi um-
ferðarinnar og sjá fyrir öðru
því, er bæjarbúar þurfa til
sameiginlegra afnota. Ef
fólksfjöldi í höfuðborginni
yxi hægar en verið hefir eða
stæði í stað um tíma, yrðu
þessi verkefni öll viðráðan-
legri, og þá er ekki ólíklegt, að
fljótlega tækist að ráða bót á
hinum margumrædda hús-
næðisskorti þar. Því verður
heldur ekki neitað, að at-
vinnulíf höfuðborgarinnar
hvílir enn sem komið er á
helzt til veikum grundvelli,
þrátt fyrir allt það fjármagn,
sem þar hefir verið fest á
þessari öld. í þessu er allmik-
il áhætta fólgin fyrir hinn
pólitískra áhrifa sinna á lög-
gjaíarþingi og í rikisstj órn til
að hamla gegn því, að landið
legðist í eyði. Þeir hafa stofn-
að samvinnufélög, búnaðarfé-
lög og ýmis önnur samtök
heima í héruðum í sama til-
gangi. Með atbeina ríkisvalds
og samtaka, með framtaki og
atorku í byggðum landsins,
hefir hið ræktaða land verið
aukið um helming á 3—4 ára-
tugum, byggt upp meira og
minna á flestum sveitabýlum,
vegir og símar lagðir, unnið
að hafnargerðum á fjölda
staða, og nokkuð hefir miðað
í þá átt að rafvæða landið.
Með öllu þessu hefir verið bú-
ið í haginn fyrir þá almennu
eflingu atvinnulífsins, sem
vænta verður um land allt á
komandi árum, ef stuðla skal
að framgangi jafnvægisstefn-
unnar.
Jafnvægisstefnan og fram-
kvæmd hennar er ekki í því
fólgin að hvergi megi hætta
búskap á jörð, sem byggð hef-
ir verið í þessu landi, eða að
í hverri sjávarbyggð verði að
hefja framkvæmdir í stórum
stíl nú á næstunni. En víða er
byggilegt á þessu landi, ef vel
eru notuð gæði lands og sjáv-
ar. Um flest byggðarlög hygg
ég, að það eigi við, að engin
fjarstæða sé að gera ráð fyr-
ir, að æskilegt sé, að sá fólks-
fjöldi haldist þar, sem nú er,
og þó með nokkurri viðbót,
misjafnri eftir aðstöðu. Sú
breyting, sem í því fælist, frá
því, sem verið hefir á þessarl
öld, væri meiri en margan
m.un gruna í fyrstu, jafnvel
þótt hún breytti ekki þeim
fólksfjöldahlutföllum, sem nú
eru milli landshluta. En ef
stefnan er ákveðin og henni
fylgt fram af kostgæfni frá
ári til árs, hygg ég, að koma
myndi að því, að einnig það
hlutfall breyttist, er stundir
líða. Þegar litið er á framtíð-
armöguleika ýmissa þeirra
staða, sem nú eru fámennir
og að litlu metnir, kæmi mér
ekki á óvart, þótt þar kynni,
er tímar líða, eitthvað til að
bera, er minnti á hið forn-
kveðna:
„Þeir munu lýðir
löndum ráða
er útskagjL
áður of byggðu.“
f ' stefnuskrá ríkisstjórnar
þeirrar, er nú fer með völd,
segir svo:
„Ríkisstjórnin mun beita sér
fyrir að skipuleggja alhliða
atvinnuuppbyggingu í land-
inu, einkum í þeim þrem
landsfjórðungum, sem nú eru
verst á vegi staddir í atvinnu-
legum efnum1)".
x) Leturbr. mín. G.G.