Tíminn - 24.03.1957, Blaðsíða 5

Tíminn - 24.03.1957, Blaðsíða 5
TÍMI NN, sunnudaginn 24. marz 1957. 5 11 1 MUNIR OG MINJAR: Döggskór í SÍÐASTA ÞÆTTI var nokk- uð rætt um sverð fornmanna. Nú skal vikið að einu smáat- riði sverðsslíðranna, hinum gvo nefnda döggskó. Sliðrin voru gerð úr tvcimur þunnum tré- flögum, spónum, fóðruö innan og klædd utan með lérefti, en yzt var haft skinn. Ofarlega á slíðrunum var járnspöng, sem í senn hélt spónunum saman og var festa fyrir sverðsfetilinn, bandið, sem sverðið var borið í. Neðst var dálitlum skó eða hettu úr skihni smeygt upp á slíðurtána, en stundum var þessi skór gerður úr bronsi og þá fagurlega skreyttur. Skór þessi nefndist döggskór, en ekki á það nafn skylt við dögg í okkar merkingu nema að því leyti, að sennilega hefir það tengzt því orði í málvitund al- þýðu. AUÐSÉÐ ER af fornleifafund- um, að skrautlegir döggskór úr bronsi hafa verið fátíðir á Norðurlöndum á víkingaöld. Bezt sést þetta á því, að í Noregi hafa aðeins fundizt sex slíkir döggskór á móti hartnær 2500 sverðum. í Danmörku eru þeir að sama skapi fáir, en í Svíþjóð töluvert fleiri. Hafa fornfræðingar fyrir löngu bent á, að það hafi einkum verið sænsk eða austurnorræn tízka að búa sverðsslíður þessum skrautlegu skóm. Með tilliti til þess kemur það nokkuð á ó- vænt, hversu margir slíkir dögg skór hafa fundizt hér á íslandi, eða sex á móti aðeins 20 sverð- um. í allri forngripafátækt okk- ar eigum við eins marga dögg- skó og Norðmenn í auðlegð sinni. Að vonum hefir mönnum orðið starsýnt á þessi hlutföll og þófct sýnt, að hér á landi hafi döggskótízka verið miklu ríkari en í Noregi og meira í sam- ræmi við það, sem var í Skandi- navíu austanverðri. En hyggjum nú að, hvernig þessir íslenzku döggskór koma fyrir sjónir. AF ÍSLENZKU döggskónum sem eru fjórir með skrautverki í þeim stíl víkingaaldar, sem nefndur er Jalangursstíll. Einn þeirra er miklu beztur og fannst á glæsilegu sverði í forn mannskumli á Hafurbjarnar- stöðum á Miðnesi. Allir hinir döggskórnir hafa fundizt á víða- vangi, enda hefir þessum hlut- um hætt við að týnast á ferða- lögum. Döggskórinn frá Hafur- bljarnarstöðum er 8 sm hár, steyptur úr bronsi, prýðisvel unninn, gegnskorinn og graf- inn, og hefir verið gullroðinn. Uppistaöa skrautverksins (sjá mynd) er bandlaga kynjadýr, sem hlykkjar sig á hlið dögg- skósins, en ormsmynd eða slöngu er brugðið um dýrs- myndina og fyllir í eyður henn- ar. Haus dýrsins teygist upp á við og myndar odd þann, sem döggskórinn endar í að ofan. Verk þetta sver -sig skorinort til 10 aldar, svo sem vænta mátti. Það gera einnig þeir tveir dögg skór, sem ekki eru af Jalang- ursstíl, heldur svonefndum Barróstíl, en ef til vill eru þeir eitthvað lítið eldri en hinir. HÉR ER EKKI staður til að rekja, hvaða ályktanir er hugs- anlegt að draga af þessum til- tölulega mörgu döggskóm Tiér á landi. En það liggur í augum uppi, að þeir virðast benda meira til austurnorrænna sam- banda hér á 10. öld en venja er að gera ráð fyrir. Og fleira hefir komið upp úr kafinu með al íslenzkra fornminja og í sagn fræðilegum heimildum, sem leiðir hugann á sömu brautir. Uppruni íslenzkra landnáms- manna og sambönd Forn-íslend inga við erlendar þjóðir, eru að líkindum ekki eins einfalt mál og menn hugðu til skamms tíma. Döggskórnir sex og fleira í íslenzkum fornleifum hvetja til umhugsunar og aðgátar, en betur má, ef duga skal. Forn- minjar okkar frá söguöld eru enn of fáar og lítt kannaðar til þess að opna sögúlega sýn, sem verulegt bragð sé að. Kristján Eldjárn. Skógarsnípa ÞAÐ VAR laust fyrir alda- mótin síðustu, að fyrsta skóg- arsnípan, sem sögur fara af hér á landi, náðist norður í Eyjafirði. Hún var skotin í grennd við Akureyri haustið 1897 og færð Stefáni Stefáns- syni kennara á Möðruvöllum og síðar skólameistara á Akureyri, en hann sendi hana til Kaup- mannahafnar til uppsetningar. Sex árum síðar var Náttúru- gripasafninu í Reykjavík gef- in skógarsnípa, sem hafði fund- izt nýdauð austur í Biskups- tungum snemma í desember 1903. Þá eru tvær skógarsníp- ur frá íslandi varðveittar í dýra fræðisafninu í Kaupmannahöfn. Er önnur frá Fjöllum í Keldu- hverfi, en hin úr Axarfirði. Sú fyrri var send safninu af Birni Guðmundssyni, Lóni í Keldu- hverfi, og hafði hún náðst í nóvember 1906, cn -sú .síðari mun vera nokkru yngri. Loks má geta þess, að í ágúst 1923 fannst skógarsnípa dauð í Grindavík. Þar með er allt talið, sem vit að var um skógarsnípu á ís- landi fram til ársins 1930, en upp frá því og einkum þó eftir 1940 fer heimildum um skógar- snípuheimsóknir fjölgandi, og nú má heita, að skógarsnípur séu hér árvissir vetrargestir. Hin síðari ár munu t. d. fáir 'vetur hafa liðið svo, að ekki hafi orðið hér vart við eina eða fleiri skógarsnípur. Nú síðast fyrir fáum vikum barst Nátt- úrugripasafninu skógarsnípa frá Skúla Þorsteinssyni, skóla- stjóra í Eskifirði, en hún hafði náðst 28. janúar síðastliðinn á Engjabakka í Eskifirði. Guðni bóndi Sigurðsson á Engjabakka kemst svo ao orði í bréfi, sem fuglinum fylgdi: „Það var hinn 28. janúar, sem hann kom fljúg and undan vindi, sem stóð af hafi (suðaustan). Hann settist hér við bæinn og virtist vera að framkominn, því að ég gekk að honum og tók hann með hönd- unum. Eg setti hann í kassa og gaf honum soðin hafragrjón, sem hann í fyrstu virtist éta, en síðan ekki meir. Hann drapst daginn eftir.“ SKÓGARSNÍPAN er skyld lirossagauknum og lík honum um margt, en hún er miklu stærri og tvöfalt þyngri eða' ríf lega það. Vængirnir eru tiltölu lega miklu styttri og snubbótt- ari en á hrossagauk og fæturn- ir styttri og gildari. Bolfiðrið er þéttara og fjaðrirnar styttri. Nefið er mjög langt og beint. Til að sjá er skógarsnípan rauð brún að lit, en sé betur að gáð, kemur í ljós, að um allan fugl inn skiptast á ííngerðai" rauð- brúnar, gulrauðar, gráar eða svartar þverrákir og flikrur. Skógarsnípan er algengur varpfugl í Mið- og Norður-Ev- rópu að undanskildu íslandi, Hjaltlandi og Færeyjum. Hún er skógarfugl, sem kann bezt við sig í björtum laufskógum eða blendingsskógum með þroskamiklum undirgróðri. Eins og hrossagaukurinn dylst hún á daginn í þéttum gróðri og flýgur ekki upp nema geng ið sé fram á hana. Skógarsníp- MÁL OG Menning Rltstl. dr. Halldór Halldórsson. II I an er eflaust einhver allra vin- sælasti veiðifugl Evrópu, og margir telja jafnvel snípuveið- ar göfugastar allra veiðiíþrótta. Það er biðilsflug karlfuglanna á vorin, sem er undirstaða þess ara veiða, og það eru þess vegna nær eingöngu karlfuglar sem falla fyrir byssu veiði- mannsins. Biðilsflugið hefst í rökkrinu á kvöldin, um það bil hálfri stundu eftir sólsetur, og stend- ur venjulega í 20 mínútur. Al- mennust er þátttakan í biðils- fluginu á lygnum, hlýjum vor- kvöldum eftir milda skúradaga. Þegar rökkvað er orðið í skóg- inum, fara karlfuglarnir á kreik og taka að fljúga um með hljóðlausum, hægum vængja- tökum rétt ofan við trjákrón- urnar, og fylgja þá gjarna skóg árgeilum, vegum og lækjarfar- vegum. Á fluginu gefa þeir frá sér há og hvell hijóð, sem bezt verða táknuð með „pssíp“, eða djúp og dimmrödduð hljóð sem tákna má með „kvorr“. Kven- fuglarnir, sem kúra niðri í mollulegu myrkri undirgróðurs ins, svara með sérstökum hljóð- um, og mun þeim ætlað að laða karlfuglana niður í myrkr ið. Á slíkum kvöldum heldur veiðimaðurinn til skógar nokk- ru fyrir sólsetur og býr um sig þar sem vænta má mikils snípu flugs. Síðan bíður hann þess, að rökkrið færist yfir og karlfugl- arnir hefji biðilsflug sitt. Þegar sú stund rennur upp, veltur allt á viðbragðsflýti veiðimanns ins, því að honum gefst ekki langur tími til umhugsunar og athafna ef langnefjuð skógar- snípa birtist allt í einu milli trjánna og ber rétt sem sönggv ast við rökkvaðan kvöldhimin- inn. Allt getur þá oltið á broti úr sekúndu. Finnur GuSmundsson. Borgfirðingur skrifar mér á þessa leið í bréfi dagsettu 3. marz: Mig langar til að spyrja yður um, hvort þér þekkið þann talshátt að stinga Jot. Amma mín, sem fæddist og ól allan sinn aldur í Austur-Húna- vatnssýslu sagði oít, þegar hún var að lýsa vinnuergju ungdóms- ára sinna: „Maður mátti aldrei stinga lot“. Átti hún þá við það, að aldrei hafi mátt stanza eða eiga frjálsa stund. Nú langar mig til þess að vita, hvort þetta er rétt mál, vitleysa eða draugur, eins og þið kallið það. Ég hefi engan heyrt taka svo til orða nema móður mína og móðursystur, og hefi ég þó marga þekkt og marga spurt. Mér þótti þetta skemmtilegt orð- tak, sem Borgfirðingur skrifaði mér um, svo að ég brá þegar við og tók að afla mér nánari vitneskju um það. Varð þá fyrst fyrir að at- huga, hvort nokkurn íróðleik væri að finna í seðlasafni Orðabókar Háskólans, því að prentaðar orða- bækur tilgreina ekki þetta orðtak. Úr nútímarnáli hafði orðabókin eina heimild. Þar var skráð setn- ingin hann stingur aldrei lot í merkingunni „hann er aldrei ó- vinnandi, lítur aldrei upp úr verki“. Heimildarmaður orðabók- arinnar er Elísabet Guðmundsdótt- ir, áður húsfreyja á Gili í Svartár- dal, systir Sigurðar Guðmundsson- ar skólameistara. Á miðann er skráð, að orðtakið hafi verið not- að í uppvexti Elísabetar í Mjóa- dal. Þessi heimild er vitanlega al- gerlega örugg. Orðtakið er alveg samhljóða því, sem Borgfirðingur tilgreinir og staðfært á sömu slóð- ir (Austur-Húnavatnssýlu). Þá hefir orðabókin heimild um orðið lot í svipaðri merkingu í öðru sam- bandi, einnig úr Húnavatnssýslu. Dæmið er á þessa leið: Hann vinnur þrjár vaktir á dag — og ckki lot (þ. e. hlé, hvíld). Heimildarmaður er Margrét Magnúsdóttir, dóttir Magnúsar Björnssonar náttúrufræðings. Orða sambandið hefir Margrét eftir föð- ur sínum og ömmu, sem bæði voru húnvetnsk. I seðlasafni orðabókarinnar eru einnig tvö dæmi runnin frá Bene- dikt Gröndal eldra um sama orð- tak í nokkuð öðru gervi, þ. e. stinga lotum. Benedikt kveður svo: Veizt’ eigi, hvað veldur bjargræðis þrotum og strauma víns og stúlku skortir mest? Sérð’ eigi, hví svo margir stinga lotum? Og þekkirð’ eigi lands og lýða pest. Ben. Grönd. Kv. 150. Hér virðist stinga lotum merkja „slá slöku við, vera iðjulaus" eða eitthvað í þá áttina. Ég er ekki eins öruggur um merkinguna í næsta dæmi, en það gæti merkt „hvílast“: Sitjið heilir, allir ýíar, undir merkjum lukkustunda. Ritið þjóðin þakki nýta, þrotin baga, stingur lotum. Ben. Grönd. Kv. 168. Mér virðist sennilegra, að upp- runalegra sé að stinga lotum en stinga lot, að minnsta kosti of sú skýring orðtaksins, sem ég mun brátt minnast á, er rétt. En þar með er ekki sagt, að rangt sé að stinga Iot. Slíkar breytingar vinna sér hefð. Meðan ég athugaði heim- ildir um þetta orðtak í seðlasafni orðabókarinnar, ræddum við nokk- uð um uppruna þess Jakob Bene- diktsson, Ásgeir Blöndal Magnús- son og ég. Kom þá Ásgeir með þá tilgátu, að þetta væri myndhverft orðtak úr sjómannamáli. Lot (hvk. flt.) á skipi er stykkið frá ltjöl að hnýfli eða eins og það er orðað í Blöndalsbók „det Stykke i en Baad, som udgör Fortsættelsen af K0len for og agter, íra Kplens Ende til Stævnet“. Athugandi er, að orðið cr fleirtöluorð í þessari merkingu. Að stinga lotum gæti merkt í upphafi sama og „stinga stafni, þ. e. lenda. Virðist mér þessi skýringartilraun sennileg. Einar M. Jónsson segir svo í bréfi til mín, dagsettu í Reykja- lundi 31. janúar: Eitt er það orð, sem mig langar að spyrjast um og heíi aldrei heyrt aðra nota en móður mína. Hún sagði stundum: Ég hefi enga mó me'ð það. En það táknað'i „ég hefi enga döngun í mér til þess“. Virtist mér helzt vera átt við getuleysi, sem orsakaðist af sleni. Ég spurði einu sinni frænda minn, Stein Sigurðsson, rithöfund I Hafnarfirði, hvort hann kann- aðist við þetta orðasamband, en liann var alinn upp í Landeyjun- um eins og móðir mín. Eftir að hafa hugsað sig um dálitla stund kvaðst hann muna eftir því aS hafa heyrt afa sinn segja þetta. Ég tók orðið mó sem kvenkyns- orð, en nú hefir mér dottið í hug, hvort ekki sé hér um að ræða þolfall af karlkynsorðinu mór, sem þýðir „hugur“. Ætti þá að- segja að hafa engan mó með cití- hvað. N-ið gat auðveldlega tap- að hljóðgildi sínu, þar sem^það fór á undan m-hljóði. Ég tel engan vafa leika á því, að hér er um orðiö mór aö ræða í merkingunni „hugur“ eða öllu heldur „kjarkur“. Gæti ekkj Einar misminnt þetta? Ætli móðir hana hafi ekki sagt ég hefi cngan mó með það? Ef til vill borið það dá- lítið ógreinilega fram. Til eru dæmi allt frá miðri 17. öld um orðið mór í merkingunni „hugur“. Eitt elzta dæmið er úr „Hústcblu" Jóns Magnússonar (1601—1675): Ekta-ástin.... j sem einföld eins og dúfa æ skal koma af hreinum mó. J. Magn. Húst. 30. Orðið mór í merkingunni „kjark ur“ er kunnugt frá 18. öld, úr rínv um eftir Svein Sölvason: Sendir slöngu svaraði engu, en safnar mó. Út í kinnar dreyrinn dró. Sv. S. Giss. X,31. Að safna mó merkir hér „að safna kjarki, sækja í sig veörið“. Að hafa engan mó með eitihvað virðist því í rauninni merkja „að skorta kjark til að leggja út í citfc- hvað“. Þá spyrst Einar í sama bréfi fyr* ir um orðið galahjallur, sem hanrt kveðst einhvers staðar hafa heyrí notað um hávaðasaman mann. Mér hefir ekki tekizt að afla heimilda um það orð, en skýt því að þeim lesendum þáttarins, sem þekkja það, hvort heldur í þessari merk- ingu eða annarri, að skrifa mér um það. Einu atriði í bréfi Einars svara ég ekki. Það yrði of langt mál og flókið til að ræða hér í þáttunum, en merkilegt efni alít um það. Guðmundur Hagalín rithöfundur leggur til, að bílar þeir, sem í dag- legu tali nefnast írukkar, verði nefndir þjarkar (í eint. þjaikur). Er það ekki nokkuð gott? H.H; 6ð málverk á ! sýningu Eggerls t 1 gær kl. 4 var afmælissýning Eggerts Guðmundssonar listmál- ara opnuð í bogasal Þjóðminja I safnsins að viðstöddu fjölmenni. | Meðal gesta voru menntamálnráð ! herra, félagsmálaráðherra og borgarstjórinn í Reykjavik. lielgi Sæmundsson, ritstjóri, form. Menntamálaráðs íslands, flutti ávarp. Hann gat þess, að sýningin væri haldin í íileíni af 50 ára afmæli listamannsins s, 1, áramót, og 30 ára starfsafm;elis» Á sýningunni eru 60 málvcrk og teikningar, og eru öll málvcrk in í einkaeign og hafa veriö lán uð til sýningarinnar. Þá eru rnárg ar hinn þjóðkunnu teikninga Eggerts, andlitsmyndir alþýðii- fólks og þjóðsagnamyndir. Loks eru líkön, sem hann hefur gísrt, m. a. af Hlíðarhúsum, bæjarhtig um og amboðum. Sýningin verður opin daglega til 8. apríl n. k. kl. 2—10 síðd. ,

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.