Tíminn - 07.04.1957, Blaðsíða 5

TÍMINN, sunnudaginn 7. aprfl 1957.
5
LÍFIÐ í KRINGUM OKKUR
Keldusvín
í GROÐURSÆLUM krika,
sem verður milli sands og
hrauns austan (norðan) Eld-
vatns í Meðallandi, er fugla-
líf óvenju fjölskrúö'ugt. Hinn
margfróði náttúruskoöari,
Bjarnfreð Ingimundarson,
sem fyrrum bjó á Efri-
Steinsmýri í Meðallandi, varð
fyrstur manna til að vekja
eftirtekt á þessari fugla-
paradís. Vorið 1938 dvaldist
ég um skeið á þessum slóðum,
og hinn 31. maí fór ég ásamt
Bjarnfreði á báti um Steins-
mýrarfljót, en þaö lónar upp
og myndar ailstórt stöðu-
vatn ofan við sandinn. Við
lentum í litlum hólma i vatn-
inu, vöxnum þéttu og há-
vöxnu mýrgresi. Ekki höfðum
við fyrr stigið þar á land en
fugl flaug með írafári upp úr
sinuflóanum fyrir fótum okk-
ar og hvarf síðan jafnharðan
niður í gróðurinn á öðrum
stað í hólmanum.
FUGL ÞESSI var fremur lítill
og mjósleginn, dökkbrúnn að
ofan, en öskugrár að neðan,
og við nefrótina glampaði á
rauðan lit. Fæturnir voru ó-
venju fyrirferðarmiklir og
löfðu niður eins og þeir væru
hálfmáttlausir. Þessi ein-
kenni sýndu, svo að ekki varð
um villzt, að þetta var keldu-
svín, einhver sjaldgæfasti og
dularfyllsti fugl, sem þetta
land byggir. Við hófum nú
leit að fuglinum í hólmanum,
en hún bar engan árangur,
enda þótt við tættum sundur
hvern sinuþófann eftir ann-
an. Það var engu líkara en
jörðin hefði gleypt fuglinn,
og urðum við frá að hverfa
við svo búið.
SAMA DAG frétti ég, að þá
fyrir tveimur dögum hefði
keldusvínshreiður fundizt hjá
Syðri-Steinsmýri. Merki liafði
ekki verið sett við hreiðrið,
en mér var vísaðfcá svolitinn
mýrarskika rétt utan við tún-
garðinn. Þetta var smáþýfð
sinumýri með rauðakeldum,
og hugði ég vandalítið að
finna hreiðrið í svo litlu mýr-

arstykki. En þetta fór á aðra
lund. Ég leitaði langa stund
fram og aftur um mýrina án
þess að verða nokkurs vísari
og án þess að verða var við
nokkurn fugl. Þá tók ég það
tii bragðs að seilast með hönd
unum inn í hvern sinutopp
og fikaði mig þannig áfram
frá þúfu til þúfu og bjó mig
undir langa og skipulega leit.
Þegar ég var farinn að ör-
vænta um árangur rak ég
allt í einu fingurgómana i
heit egg, mörg og lítil, sem
hvildu i djúpum og kröppum
hreiðurbolla á kafi í sinu-
toppi utan i mosaþúfu. Þetta
voru keldusvínseggin. Þau
voru 7 að tölu, rjómagul á lit
^með strjálum, blágráum
grunnblettum og rauðbrúnum
dílum og dropum. Þau voru
talsvert minni en rjúpuegg,
en álíka hnöttótt og með all-
sterkum gljáa. Yfir hreiðrið
var ofinn eins konar hjálmur
úr sinu, svo að hvergi sást í
það utan frá. Keldusvín sá ég
aldrei í grennd við hreiðrið.
ÞENNAN eftirminnilega maí-
dag 1938 sá ég i fyrsta skipti
keldusvin og keldusvínshreiö-
ur, en þetta er líka í eina skipt
ið á ævi minni, sem ég hef
litið þennan fugl og hreiður
hans. Þó hcfi ég ferðazt mik
ið um landiö þau tuttugu ár,
sem síðan eru liðin, og jafn-
an gefiö fuglunum nánar gæt
ur. Þetta gefur nokkrá hug-
mynd um, hversu sjaldgæft
keldusvínið er, en þó skyldu
menn varast að draga af
þessu of víötækar ályktanir.
Sannleikurinn er sá, að keldu
sviniö fer mjög huldu höfði
og dylst mönnum meir en
nokkur annar íslenzkur fugl.
Það er einkum á ferli í Jjósa-
skipturmm og á nóttunni og
flýgur ógjarna. Það hefst
helzt við í blautum mýrum og
forarflóum. þar sem gróður
er bæði þéttur og hávainn,
og smýgur af mikilli leikni
um þröngar vatnsrásir, skurði
og kíla, og virðist hvergi una
sér betur en í myrkvuðum
jarðsmugum. Það er því eng-
in furða, þótt keldusvínið
hafi orðið uppistaða í þjóð-
sögnum og þjóðtrú. Meðal
annars getur Eggert Ólafsson
þess, að menn haldi, að það
hafi að hálfu leyti ormaeðli.
Þess vegna geti það skriðið í
jörð niður, ef það er í hættu
statt, og sé sama, hversu þurr
og þéttur jarðvegurinn sé. Þá
haldi menn einnig, að það
geti ekki flogið.
SÁRALÍTIÐ er vitað um út-
breiðslu keldusvínsins og Iífs-
háttu þess hér á landi. Þess
gerist því full þörf, að kanna
þetta nánar, og mun ég í því
skyni ferðast um lágsveitir
sunnan lands á sumri kom-
anda. Það myndi auðvelda
mjög þessar fyrirhuguðu at-
huganir, ef menn vildu láta
mig vita sem fyrst, hvar orð-
ið hefir vart við keldusvin á
síðari árum og hvar grunur
leikur á, að það verpi. Ég
myndi þá leitast við að vitja
slíkra staða á ferðum mínum
í vor og sumar eða síðar.
Finnur Guðmuudsson.
Mál og Menning
ss Rltstl. dr. Halidór Halldórsson.

MUNIR OG MINJAR:
Grafskrift séra Snorra
UNDANFARNAR vikur hefir
engin bók verið lesin meira á
íslandi en Brekkukotsannáll
Halldórs Kiljan Laxness. Sú
lesning svíkur engan. Þar er
nóg af húmor og hlýju og
samkennd með lífi fólksins í
þessu landi, og skal ég síðan
ekki grípa meira fram í fyrir
ritdómurum vorum, heldur
hverfa að minni garðholu. En
því hefi ég þennan formála,
að mér flaug í hug, þegar ég
las hina óviðjafnanlegu
Brekkukotssögu um séra
Snorra á Húsafelli, að ýmsum
þætti gaman að sjá þá graf-
skrift, sem samtimamaður
séra Snorra setti honum.
GRAFSKRIFT séra Snorra er
geymd í Þjóðminjasafni. Hún
hékk upphaflega i Húsafells-
kirkju, þar sem séra Snorri
var grafinn. Sú kirkja var
lögð niður 1812, og þá mun
grafskriftin hafa verið flutt
í Áss-kirkju. Grafskriftin er
skrifuð með gylltu á dökkt
tréspjald, með rauðum og
bláum bekk utan um, 68 sm
á hæð, en upp af spjaldinu er
burst og eru þar letruð svo-
felld einkunnarorð: „Deyr fé,
deyja frændur, deyr sjálfur
ið sama, en orðstír góður deyr
aldrei. Seneca." Orðin eru úr
Hávamálum, en ekki er ljóst
af hverju þau eru hér eignuð
Seneca.
Grafskriftin sjálf er stuðl-
uð og hljóðar þannig (með
nútíma stafsetningu):
„Leiddur er þann 15. júlí
...; ísíu\-s
risinn, bliður, glaðlyndur,
skemmtinn. Hugljúfi hvörs
er þekkti. Meður ástsælum
egtamaka í friðarböndum 52
ár. Eignaðist 12 börn, en
varð afi 19 niðja. Síns húss
og allra yndi, stoð og blóm.
Mætt mannorð lifir hér þó
moldir fúni. Formanni sín-
um til minningar setti Jón
pr(estur) Grímsson"
.. .. *
: -
w '» 'iW •
1803 hærum prúðbúinn
Húsafells prestur, SNORRI
BJÖRNSSON, fæddur 3.
október 1710. Frægur að
kenningu, mælsku og mann
dóm. Bar prests embætti
með elsku og æru árin sex-
tigi og tvö betur. Flestum
lærðari i föðurlandsmáli og
norrænnar túngu fornum
fræðum. Átjándu aldar ann
að skáld bezta og hagorð-
asta í hvörjum brag. Skip-
stjórnari bezti og syndur
sem selur, með báðum þeim
listum bjargaði mönnum úr
dauðans hættu drengilega.
Kunni handahlaup. Skipa-
smiður. Huggóður, prúður,
hetjulíki, ramur að aíli,
réttkallað mannval. Gest-
SU ER VENJAN, að lofstafir
eru lítt sparaðir í grafskrift-
um. Hér er ekki heldur skorið
við nögl, en þó er lofgerðin
með nokkuð sérstæðum hætti,
einkum þegar þess er gætt,
að prestur mælir eftir prest.
Það sést bezt, ef maður tekur
til samanburðar öll lýsingar-
orðin, sem í hástigum standa
á legsteinum biskupa í Hóla-
kirkju. Séra Jón Grímsson
velur ekki ritningargrein að
einkunnarorðum, heldur forn
kjarnyrði úr heiöni. Síðan
vikur hann stuttlega að
prestsskap séra Snorra, sem
rétt var og skylt, en annað
virðist vera honum ríkara í
huga, lærdómur í fornum
fræðum, skáldskapur, íþrótt-
ir, karlménnska, vit, mann-
gæzka. Það er ekki prestur-
inn séra Snorri, sem hér er
veriö að mæla eftir, heldur
þjóðsagnapersónan, og það af
samtímamanni. Ramefldar
herðar og góömannlegur svip
ur hins hempuklædda afl-
raunaskálds, sem við þekkj-
um úr þjóðsögum, leyna sér
ekki heldur í grafskriftinni.
Einmitt þess vegna orkan hún
á mann á sama hátt og sög-
urnar, sem sagöar voru í
Brekkukoti, þegar Álfgrímur
litli var að alast þar upp.
Kristján Eldjárn.

Eins og lesendur þáttarins ef til
vill rekur minni til, varpaði ég
fyrir nokkru fram þeirri fyrirspurn
til lesendanna, hvort þeir könnuð-
ust.við orðasambandið óborið fé í
merkingunni „ómarkað fé“. Nú
hefir mér borizt eitt svar við þessu,
og þótli mér vænt um það, því
að ég gerðí satt að segja ráð fyrir,
að þetta orðasamband væri al-
dauða. En áður en ég rek svarið,
skal ég lítillega geta tilefnis þess,
að ég skaut þessari spurningu að
lesendum.
í Kristinna Iaga þætti í Grágás
er bann við því, að menn eigi ó-
borið fé. í Staðarhólsbók er íext-
inn á þessa leið:
Skalat maðr eiga fé óborit. Ef
maðr á óborit fé ok lætr ómerkt
ganga, til þess at hann trúir
heldr á þat en annat fé eða ferr
hann með hindrvitni, með
hverju móti sem er, þá varðar
honum fjörbaugsgarð. Grg. I.
(Stb.), bls. 27—28.
MARGIR fræðimenn nú munu
þeirrar skoðunar, að óborit fé
merki hér „fé, sem tekið hefir
verið með skurðaðgerð úr móður-
kviði“, þ. e. tekið með svipaðri
aðgerð og keisaraskurði, þó að
ánni dauðri. Þessi skilningur mun
í fyrstu eiga rætur að rekja til
orðabókar Eiriks Jónssonar (Erik
Jonsson: Oldnordisk Ordbog, Kbh.
1863), þar sem talið er, að óbor-
inn merki í þessu sambandi „skor-
inn úr móðurkviði" („skaaret ud
af Moderens Liv“). Þessi skoðun
fékk mikinn stuðning við það, að
sænski fræðimaðurinn R. Arpi
skrifaði grein um þetta orðasam-
band í Uppsalastudier tillegnade
Sophus Bugge pá hans 60-ára föd-
elsedag den 5 januari 1893, bls.
21—23. Kemst hann þar að sömu
niðurstöðu og Eiríkur. Við þessa
grein Arpis er margt að athuga,
en það verður ekki gert hér. Þó
skal þess minnzt, að Arpi hefir
sézt yfir, að Grímur Thorkelin
hafði í útgáfu sinni af Kristinrétti
gamla (Kbh. 1776) getið þess, að
hann þekkti orðasambandið óborið
fé úr mæltu máli á Suðurlandi í
merkingunni „ómarkað fé‘. Skýr-
ingargrein Gríms er á latínu, en
ég birti hana hér í íslenzkri þýð-
ingu:
... 2) um fénað 78. óborit fé
undanskilið undir mark, þ. e. fé
óborið undir mark, sjaldgæft
orðasamband og vart notað af
öðrum en íbúum Suður íslands,
þótt mjög sé þægilegt að orða
hlutinn svo, því að lömbin eru,
meðan þau eru enn lítil, borin
til þess, er markar, af ó-, svipti-
forskeyti, og bera.
Heimild þessari er þann veg
háttað, að ekki verða bornar brigð
ur á hana. Ef Grímur Thorkelin
hefði aðeins þýtt orðasambandið
án þess að geta þess, hvernig hon-
um var það kunnugt eða hvar hann
vissi það notað, hefði mátt telja
ummælin skýringartilraun hans.
En úr því að hann getur þess sér-
staklega, að orðasambandið sé
sunnlenzkt, kemur slíkt ekki til
greina. Ýmsar aðrar heimildir hefi
ég frá síðari hluta 18. aldar og 19.
öld um þetta orðasamband, en ég
hygg þær allar eiga rætur að
rekja til Gríms og rek þær því
ekki. Hins vegar skal ég geta
þess, að ég tel ummæli Gríms ekki
skýra lagastaðinn til fulls, en þau
benda áreiðanlega í rétta átt. En
út í þá sálma skal ekki farið hér.
Þetta var, sem sé, tilefni fyrir-
spurnar minnar. En nú hefi ég
fengið staðfestingu á, að enn eru
á lífi menn, sem kannast við orða-
sambandið óborið fé í merking-
unni „ómarkað fé“.
ÓLAFUR Daníelsson á Hurð-
arbaki í Svínadal í Hvalfjarðar-
strandarhreppi skrifar mér á þessa
leið:
í þættinum Mál og menning, er
birtist í Tímanum 10. þ. m. [þ.
e. 10; marz] óskið þér eftir upp-
lýsingum um orðasambandið ó-
borið fé og fleira. Mér er þetta
orðasamband að nokkru kunnugt,
og vil ég skýra yður frá því, er
ég veit.
Faðir minn og afi, er ættaðir
voru og upp aldir í uppsveitum
Mýrasýslu (Þverárhlíð og Norð-
urárdal) þekktu þetta orðasam-
band óborið fé um ómörkuð lömb
á hausti, en þeir notuðu það ekki
og álitu það ekki heyra til dag-
legu máli eflir síðustu aldamót.
En afi minn sagði, að þetta hefði
verið nokkuð altítt í daglcgu
máli, þegar hann var unglingur. ,
Hann var fæddur 1824. Svo ekki
meira eftir þeim.
Þegar ég var á unglingsárum,
þekkti ég gamla konu, er notaði ,
þetta umrædda orðasamband í
daglegu máli, þegar við átti, um
ómörkuð lömb og allt óskilafé,
er fyrir kom í réttum á hausti,
það er fé, sem er illa markað,
svo það þekkist ekkj, eða með
skemmd eyru og svo ómarkað.
Þessi kona var einnig úr Mýra-
sýslu, var búandi á einum innsta
bæ í Þverárhlíð frá 1862 til 1887,
en fluttist þá með fjölskyldu
sinni suður fyrir Skarðsheiði, út
í Leirársveit. Þar bjó hún til
dánardægurs árið 1907, þá 7Q
ára gömul.
Þetta, er hér hefir verið sagt,
bendir til, að orðtak þetta hafi
verið nokkuð altítt í þeim sveit-
um, er hér um getur, og sjálf-
sagt mikið víðar, en lagzt niður
að fullu og öllu um síöustu alda-
mót eða kannske að mestu
nokkru fyrr.
Um sérstaka siði við mörkun
lamba er mér lítið kunnugt. Þó
má geta þess, að gamla konan, er
ég sagði frá, vissi þó noltkra, t.d.
að marka ekki á fjórum fyrstu
dögum viku, en laugardagur var
beztur, marka ekki með vaxandi
tungli, marka ekki fyrr en allar
ær voru bornar og marka lamba-
kónginn (það er fyrsta hrútlamb,
sem fæddist) fyrst.
Ekki veit ég til, að venja hafi
verið að krossa yfir lömbin, þeg-
ar þau vóru mörkuð, en meðan
var fært frá ánum og lömbin
rekin á afrétt, mun hafa vcrið
venja að krossa yfir þau, þar sem
hópurinn var skilinn eftir. Sá
siður mun hafa tíðkazt nokkuð
fram um 1880, en lítið síðar, það
mér sé kunnugt um. Fólkið trúði
á krossmarkið. Sumir bændur
höfðu tjörukross á fjárhúshurð-
um sínum til að verja óhreinum
anda að fara inn í húsið.
Ég þakka Ólafi kærlega fyrir
þetta gagnmerka bréf. Hann ræðir
í því um orðasamband, sem nú er
i ekki framar notað. Vitanlega hef-
ir það alltaf gerzt á þróunarbraut
(málsins, að orð og orðasambönd
, hverfa úr notkun. En alveg scr*
(staklega á þetta við á breytinga-
i tímum í menningarefnum, eins og
I nú eru. Það verður því aldrei nóg-
samlega brýnt fyrir fólki að halda
(öllum fróðleik um dauð og deyj-
andi orð og orðtök til haga.
H. H.
r-
Frakkar veita Israel
115 miilj. dala íán
I París, 5. apríl. — ísrael hefir
beðið Frakka að veita sér lán upp
á 15 milljónir dala til að gera
1 hina áformuðu olíuleiðslu frá
Haifa við Miðjarðarhaf til borgar-
innar Elath í botni Akabaflóa. —
Leiðsla þessi á að vera 16 þuml-
| ungar í þvermál og geta flutt olíu
1 sem nemur 5 milljónum smálesta
á ári. Lán þetta á að vera til 15
ára. Talið er, að Frakkar hafi þeg-
ar tjáð sig reiðubúna til að veita
þetta lán.
llIllllllltlllllllllltlllllltllIIIIIIIKtlllllllllllllllflllllIl IIIIIU
: i
I Bændur — Athugið 1
i Tveir menn, vanir múr-
| /innu, vilja taka að sér múr-
| verk út úr bænum í sumar.
| Tilboðum sé skilað til blaðs
| ins fyrir 25. apríl merkt:
| „Múrverk“.
ItllltlltllllllllllltlllllllllllllllllltlllllllltlllllllllllllllllMI