Tíminn - 15.09.1957, Blaðsíða 4

4
T f MIN N, sunnudagiim 15. september 1957,
Sr. Gísli Brynjólfsson:
Ræða fiakiin í
hverfi sunnudaginn 8. ágúst
Sumri er tekið að halla. Hin-
um töla blæ hausísins er þegar
tekið að slá á jörðina. Fyrir
honum verður hift græna skrúð
sumarsins að víkja nú eins og
endranær, þegar þessi árstími
nálgast.
Flestir landsmenn ljúka upp ein
um munni um það. að nú eigi þeir
að baki eitt fegursta og sólrikasta
sumar, sem þeir hafi iifað. Að vísu
getum við hér í þessari sveit ekki
að öllu tekið undir það. Samt hygg
ég að við munum lengi minnast
þessa sumars, sem nú er aS líða
og minnast þess að góðu. — Það
sem sérstaklega hefur sett svip
sinn á þetta líðandi sumar eru
þess lognkyrru dagar með mildi og
blíðu frá morgni til kvölds. Þakk-
té't megum við öll vera fyrir þessa
blessuðu sumardaga. Öll hefðum
við að vísu heldur kosið þá fleiri
bjartari og sólríkari, en hversu un-
aðslegir voru þeir samt ekki, þeg-
ar maður gat eins og laugað sál
sína í ró þeirra og mildum friði.
EN SAGA þessa sumars, sem nú
er senn liðið, en nú vitanlega ekki
öll sögð með veðurblíðu þess og
sölarbirtu. — Það er nú orðið svo,
að það á ekki við um mennina,
ekki heldur íslenzkt sveitafólk, að
þeir eigi allt sitt undir sól og
regni, pg að einber gleði og gæfa
bla.sir við, enda þótt árgmzka ríki
til Iandsins — og néttúran sé á
gæði sín gjöíul.
Eg las í sumar blaðagrein eftir
bónda, s-em hann kallaðí: Skuggar
yfír framtíöinni. — Hann fór að
vísu nokkrum orðum um það,
hversu veðráttan hefði leikið við
hann og starf'sfxræður hans i sveit-
inni, — en þó fór hann fleiri orð-
um um hitt, hversu dökkar blikur
hann sá á himni frambíðarinnar. —
En þær blikur voru vitanlega ekki
í r.einu samhandi við heyskap eða.
tíirarfar. Þser stöfuðu af all't öðrum
og ólíkuim ástæðum. Þær orsökuð-
ust af því, að fólkið kunni svo illa
að skipta með sér og notfæra sér
þau miklu gögn og gæði, sem þess
ari þjóð falla í skaut.
Þjóðin aflar nú meiri verðmæta
úr djúpi hafs og skauti jarðar
heldur en nokkrn sinni áður. Þess-
vegna hefur hún vitanlega úr
meiru að spila heldur en áður. —
En þarfrrnar eða krö'furnar hafa
vaxíð langt um meira en þetta.
Það er þess vegna, sem bóndinn
sá blikuna á lofti mitt í heiðríkj-
unni. — Það er þessi kröfuharka,
að. maður ekki segi kröfufrekja,
sem skapar deilur, veldur sundr-
ungu og sviptingum í þjóðfélag-
inu, mitt í auði og allsnægtum, og
tímanlegri velgengni. Mikið er
rælt um þau vandamál, sem þessir
erfiðleikar í sambúð og samskipt-
■um mannanna skapa. Og þau blasa
ekki einungis við hjé okkur, held-
ur virðast þau ekki síður gera
vart við sig hjá Öðrum þjóðum,
sem við teljum miklum kostum
búnar. Þar virðist lausnin jafn-
vandfundin eins og hér. Þar eins
og hér leita menn að úrræðunum
með umbótum á hinu ytra skipu-
lagi, með því að semja fleiri lög,
koma á nýjum reglum, gefa fleiri
fyrirmæli, um það, hvað megi gera
og hvað megi ekki gera. Það er
m.ö.o. alltaf verið að reyna að
fcreyta því sambúðarformi, sem
mennirnir búa við, fullkomna það
og eiidurbæta, koma á réttlátari
skiptingu þeirra tekna, sem þjóð-
in aflar sér, svo að hver íái það,
sem honuim réttilega ber, svo að
hver og einn geti unað glaður við
sitt. En þetta vill eklti ganga
greitt.
Lögin verða. fleiri, reglurnar
flóknari, -en þrátt fyrir það verður
saiöbúðin erfiðari, misklíðar- og
deiluefnin fara vaxandi. I þessum
erhum er nú svo koinið .,ð það
virðist e.kki duga fyrir mönnum að
breyta — heldur verður har.n sjálf
ur að breytast. Hann verður sjálf-
ur að öðlast annað viðhorf til lífs-
ins, eignast • annað mat á hlutun-
um, fá feomist í aðra afstöðu ti!
náunga alnna og samferðamanna.
Það er þetta, sem að vissu leyti
er þungí.imiðja á siðakenningu
kristindómsins. Það er þetta, setn
á nváii trúarinnar heitir afturlwarf,
en vi® mur.dum roáske frekar vilja
nefna það, í þessu sambandi, lífs-
venjiabreytingu.
En það er einmitt það, sem við
þurfum: fyrst og fremst á að halda
nú. Það er breyting á lífsstefnuj
okkar og lífsvenjum. Það er eng-'
inn eO á því, að þrátt fyrir mikinn
feng, háar þjóðartekjur, er nú evtt
miklu méira en aflað er. M.ö.o. við
lifum om efni fraim. Allir vita
hvernig fer fyrir þeim einstaklingi
sem það gerir. Hann verður van-
skilamaður, sem enginn treystir.
Hann kemst fyrr eða síðar á vonar-
ivöi. Og alveg sama lögmál gildir
um þjóðarheildina. Við áttum okk
i ur bara síðar á því, Við finnum
; -•
ii ii m
sýna þá hugarstefnubreytingu í
/erki, sem við vitum að nauðsyn-
leg er.
Eg eíast um að t. d. kirkjan gæti
nú sem stendur unnið þjóðinni
þarfara verk með öðru móti en því
að þjónar ‘hennar, hefðu samtök
um að afsala sér þeim launahækk
unum eða „kjarabótum", sem op-
i.niberir emibættismenn sýnast eiga
kröfu til „saman'bDrið við aðrar
stéttir“ eins og það er nú oftast
orðað. Raunar kann einhver að
segja sem svo að frekar æítu þeir
að hefjast handa, seim meira bera
úr bítum cí sameiginlegum sjóði
landsmanna, og má það e. t. v. íil
sanns vegar færa. Hitt er þó msira
um vert, að sú st'ofnun hafi for-
gönguna, sem teíur það skyldu sína
að vera á verði gegn óboíTum lifs-
venjum og benda á hætturnar þeg
ar hagur og velferð þjóðarinnar er
í veði.
Satt er það, að eins o-g nú er
kóimið í efnaihagsmáium hefir sifkt
ekki mikla þýðingu fjúrhagslega
fyrir heildina. En hér er ekki um
það eitt að ræða, heldur miklu
fremur hitt, ao hér komi fram ein-
hver aðili, sem sýni það í verki að
hann vill ekki aðeins gera kröfu
■
1
Mál og Menning
Rltrfi. ár. Haildórtscin
Káifafellskirkja í Fijótshverfi.
það a.m.k. síðar, heldur en þegar.
það er okkar eigin persónulegi j
haugur, sem i veði er.
ÞAf> HLÝTUR því að liggja öll-
um í augum uppi, að meðan svona
horfir, meðan þessu fer fram um!
eyðslu um efni fram, þá duga e ng-
ar breytingar á skrpulagi, það
koma engin lög og engar reglur:
að haldi nema grafið sé fyrir þetta j
þjóðarmein, sem á rætur sínar að
r hngsunarhætti, liísstéfnu og lifs-
venju eiirstaklingsins. I
Það er því hér, sem þungamiðjan
ligg-ur í öllum ckkar vandamálum. |
Við J5urfum að vísu mörgu að j
breyta, en við þurfuin þó fyrst og!
fremst að breytast. Aðalorsök allra
okkar -svokölluðu efnahagsvanda i
mála liggur ekki í hinu ytra skipu-j
lagi, heldur hið innra hjá okkur
sjálfum, í þeim háu kröfurn, sem
við gerum um hóglífi og lífsþæg-
indi, í öllum þeim óteljandi þörf-
um, sem okkur finnst við þurfa að
fá uppfylltar. Við verðum því að
slá af þessum kröfum, við varðum |
að fækka þ.essum svokölluðu þörf-
um, svo að eyðslan verði í sam-j
ræmi við það, sem við öflum, en
ekki umfram það. — Þessi lífs-!
venju’breyting verður að gerast hjá j
hverjum einstakiingi. Það er hæg-1
ast að koma henni á ef margir taka
sig sannan, en þó er það alltaf ein-1
staklingurinn, sem hér veitur á. —
Þó ber því ekki að neita, að jafn-
vel hér í okkar lýðræðislega jafn-
aðar þjóðfélagi, eru þeir líklegast-
ir til áhrifa í þéssu effti, sc>m msst-
an trúnað háfa hlolið. Ilér þurfa
þeir að ganga á undan og visa veg-
inn. Þeír eiga að sýna það með
fordæmi sínu að kröfurnar til sam
félagsíns eru crdnar úr hcfi frsm.
Þeir eiga að verða fyrstir til að
til annarra heldur fyrst og fremst
til sjálfs sín. Og er þá komið aftur
að því, sem ég sagði áðan að það
sem hér um ræðir er ekki það að
fá framgengt breytingu á því sem
utan mann sjálfan er, heldur hinu
að breytast sjálfur og laga líf sitt
til samræmis við það, sem hollast
og he'illavænlegast er.
KJÖR ALLRA landsins barna
hafa á undanförnum áratugum tek
ið svo stórfelldum breytingum til
batnaðar að þar kemst engin sam-
anburður að við fyrri tíma. En það
hefir líka sannast á okkur nú, að
við ;höfum ekki frekar en aðrir
nógu sterk hein til að þola hina
góðu daga, kunnum okkur ekki
hóf í velgengninni, ástundum ekki
þá nægjusemi og sjálfsafneitun,
sem ein leiðir manninn til farsæld
ar og heilbrigðrar lífsnautnar. —
Tómstundir, skemmtanir, lífsþæg-
indi og annað það sem er nauðsyn
legt í fábreýtni og önnum hvers-
dagslífsins það leiðir okkur á glöt-
unarveg og stofnar þjóðinni í voða
ef við kunnum ekki að takmarka
það, rétt alveg á sama hátt og
kryddið eyðileggur matinn ef það
er notað í óhcifi. — Með því að
kunna sér ekki hóf í meðlæti þess
ara góðu daga sóar þjóð'in ekki að
eins verðmætum heldur einnig lífs
gæfu sinni og ónægju því að sá
einn sem iðkar dyggð, nægjusemi
og hó'fstillingu verður aðnjótandi
hinnar hollu lífsgleði.
Við, sem búum í íslenzkum sveit
um, við eigum, eins og öll lands-
ins börn, mikið að þakka Guði
vors lands. Þegar við lítum kring-
um okkur á björtum sumardégi
eins og þessum, og sjáum íegurð
landsins og tign þess, þá ge;um
við með orðum guðspjallsins í dag
MER VANNST EKKI rúm til
að svara nema einni af fyrirspurn-
um Guðlaugs E. Einarssonar í
Hafnarfirði í síðasta þætti. Mun
ég því nú halda áfram að ræða
þau orð og orðtök, sem hann fitj-
ar upp á í bréfi sínu. í bréfi Guð-
laugs segir m. a.:
Kannizt þér við orðið áðung?
Aldraður maður (f. 1865) segir
mér, að móðir sín (f. 1823, d.
1893) hafi stundum sagt, er hún
ekki gat komið því í verk, er,
hana langaði að framkvæma: •
„Ég kem þessu ekki til óðung-
ar“, þ. e. „kem þessu ekki í
verk“.
Maður sá, er segir mér frá, er
vel greindur og minnugur, en ég
veit ekki, hvort hann vill láta
nafns síns getið, og ;aefni því
ekki nafn hans. i
Það skiptir í rauninni engu, þótt
Guðlaugur geti ekki nafns heim-
ildarnianns síns, en hitt þykir mér
verra, að liann getur þess ekki,
Iivaðan liann er eða öllu heldur,
hvaðan móðir hans var. Þegar um
er að ræða staðbundin og deyjandi
orð sem þetía, er öll slik vitneskja
mikilsverð.
Allar heiniildir, sem ég hefi um
orð þetta, eru úr vesturhluta Vest-
ur-Skaftafellssýslu og austurhluta
Rangárvallasýslu. í Blöndalsbók er
' getið orðasambandsins koma e-u
til óðungar og þýtt þar „koma e-u
í verk“ („faa n-t fra Haanden“).
Heimild er sögð úr Mýrdal. Eins
og fram kemur í því, sem sagt er
liér á eftir, er Einar Ól. Sveins-
son prófessor heirrrildarmaður orða
bókarinnar. Jón Aðalsteinn Jóns-
son cand. mag. segir svo í ritgerð
sinni |jannsókn á mállýzkuorðum
í Vestur-Skaftafellssýslu með sam-
anburði við orðabók Sigfúsar Blön-
dals (handrit, Rvk. 1948):
óðung kvk. Af 15 þekktu 5
[þ,. e. orðið] ... Voru 4 úr Mýr-
dal eða höfðu dvalizt þar, en 1
úr Álftaveri, og sagðist hann á-
reiðanlega hafa það. annars stað-
ar frá. Hinir 10 heimildarraenn,
sem höfðu ekki .heyrt orðasam-
• band þetta, voru allir ættaðir
au?tan Sands.
Á ferðum mínum um austur-
hluta Rangárvallasýslu komst ég
að raun um, að orðasamband
þetta er þar notað.
SB. hefir fpngið orðasambandið
frá Einari Ól. Sveinssyni. (Bls.
162).
Um þetta orðasamband hefi ég
ekki meira að segja að sinni, en
vænt þætti mér 'um að fá fleiri
bréf urn það.
í bréfi Guðlaugs segir enn svo:
Svo er það orðtakið að fara í
skörðin, en svo var komizt að
orði, er fénaður dó af megurð
eða vanhöldum. Nú var og r-agt,
er kind var mjög „kroppuð á
bringuna", að hana skarðaði. Var
þess þá skammt að bíða, að hún
færi í skörðin, ef ekrki var að
gert.
Hvað segið þér um þessa skýr-
ingu og skyldleika orðanna? Ég
var að leita í bók vðar fsl. orð-
tö-k, en fann ekki betta.
Ég hygg. að orðtakið fara í skörð
in sé afbökun úr orðtakinu að
ganga í skurðinn, sem yfirleitt
virðist merkia „fara í súginn, eyð-
ast“. Um það orðtak fjalla ég í
bók minni íslenzkum orðtökum
sagt eins og þar stendur: Allt hef-
ir hann vel gert. Og við getum líka
þakkað honum fyrir þao, að það
um'hverfi, sem við íifum í, sveitirn
ar íslenzku. þær veita okkur betra
tækrfæri heldur en mörgiim öðr-
um landsins börnum til þess að
j iðka dyggð nægjuseminnar og hóf-
seminnar og láta okkur stjórnast
anda ráðdeildar og aðgæzlu á þess-
ari öld eyðslunnar og óróans. Eg
vil biðja þess að hinir mörgu,
kyrru blíðudagar þessa surnars
megi hafa fæft okkur heilbrigða
gleði og frið i hjarta, enda þótt við
höfum ekki haft mikla möguleika
! til að stunda þær skemmtanir sem
langt eru sóttar og dýru verði
keyptar. Eftir því sem fleiri lands
ins börn öðlast slika reynslu, þá
mun fækka ‘þejm skuggum, sem nú
hvíla yfir samtoúð fólksins í þessu
landi heiðríkjunnar.
(bls. 339). Kemst ég ekki hjá þvi
að endurtaka hér sumt af bví, sem
ég sagði þar. Þó skal ég geta bess,
að ég er algerlega fallinn frá þeirri
skýringu, sem ég hefi þar á orð-
takinu, þ. e. _að það sé runnið' frá
málmsmíði. Ég hygg nú, að orð-
takið sé runnið frá slátrun sauð-
fjár. Kemur sú skýring vel heim
við þá merkingu, sem Guðlaugur
tilgreinir í bréfi sínu. Um ,sögu
orðtaksms í íslenzku er þetta helzt:
í STURLUNGU kemur fyrir
hvat sem í skurð gengr (Sturl. II,
2) í merkingunni „hvað sem bað
kostar“. Frá síðari öldum þekki
ég það úr Bellerofontis rímum
(III, 53), Rímum af Gissuri jarli
Þorvaldssyni eftir Svein Sölvason
(XII, 49, kveðnum 1769, útg. Leir-
árg. 1800), Lærdómslistafélagsrit-
um (I, 76 og VIII, 234) og orða-
bók Björns Halldórssonar. Það,
sem olli því, að ég skipti um rkoð-
un á uppruna orðtaksins, er býð-
ing þess í orðabók séra Björns.
Mun ég því birta orðrétt bað, sem
þar er sagt um þetta orðtak:
Nú gengr mikið í skurðinn,
multum impenditur, multa mac-
tantur pecora, der gjöres rtore
Bekostninger. B.H. II, 286.
Danska þýðingin er ónákvæm.
Hún nær aðeins til fyrri latneskn
þýðingarinnar. Síðari latneska þýð-
ingin (multa mactantur pecora)
merkir „mörgu fé er slátrað“. Auð-
vitað verður það ekki fullyrt, að
séra Björn hafi þekkt orðasam-
bandið í þessari merkingu. Þetta
kann að vera skýring hans á upp-
runa orðtaksins. En með því að
Guðlaugur E. Einarsson þekkir
annað afbrigði orðtaksins úr nú«
tímamáli í rpjög skyldri merkingu,
er sennilegt, að ekki sé um skýr-
ingartilraun að ræða hjá séra
Birni, heldur hafi hann beinlínig
þekkt merkingu þessa úr alþvðu-
máli. Breytingin, b. e. skurðina
verður skörðin kann að hafa orð-
ið á hljóðvillusvæði, en engan -veg-
inn er það víst.
AF ÖÐRUM orðum og nrða-
samböndum, sem Guðlaugur minn-
ist á í bréfi sínu, eru þessi helzt:
Æðibuna og æðrubelgur. Þessi orð
telur hann notuð um menn, sena
fum er á. Enn fremur nefnir hanri
orðið æðrur tkvk., flt.), að því CT
virðist í merkingunni ,,fum“. Orð-
ið æðibuna er íilgreint í Blöndals-
bók og talið merkja „eirðarlaua
maður eða órólegt dýr“. Heimild
nrðabókarinnar er úr Árnessýslu.
Ég bekki vel orðið æðibunuzang-
ur. Hefi ég lært það af fólki fæddri
i og uopöldu í Reykjavik. Um orð-
! >ð æðrubelgur og orðið æðrur I
þessari merkingu þekki ég enga
heimild. j
Þá segir svo í bréfi Guðlaugs:
I flugmundum eða mýfiugu-
mundum. Hann kom hér í flug*
rnundum, b. ■ e. um mann, r-em
hafði enea viðstöðu.
Jón Aðalsteinn Jónsson, sem er
vepturskáftfellskur að ætt, segir
mér, að hann þekki orðasamband-
ið að koma í mýflugumynd í merk-
íneunni „að koma sem snöggvast“.
i Orðabók Háskólans hefir eina
heimild um sama afbrigði orðtaks-
! ins. Heimildarmaður er Einar Ól.
Sveinsson, sem hefir lært bað af
móður sinni, frú Vilborgu Einars-
dóttur.
Oe loks seeir Guðlaugur:
Eins og étinn úr þéli — hafi
étið úr bélkeraldinu, — sá, sem
er skömmustulegur; helzt sagt
um hunda.
n
f BLÖNDALSBÓK er orða-
sambandið þú hefir sopið á þél-
keraldinu í merkingunni ,,þú ætt-
ir að skammast þín“. Mér þykir
trúlégt, að orðið bél, sem venju-
lega mun merkia „ósíað skvr, ó-
lekja“, merki „þélkerald" í sam-
bandinu eins og étinn úr béli,
enda kemur sú merking fyrir í
Lærdómslistaf élá gsrítum:
Þá er rennt út, í 10 marka þéli
af skyri. L. F. R. XI, 214.
Um öll þessi sérkennilegu orð
og orðasambönd þætti mér vænt
um að fá bréf. Margt af því. seift
ég segi í þessum þætti, er hugs-
að sem grundvöllur frekavi um-
ræðna. % H.H.