Tíminn - 04.12.1957, Síða 7

ÍÍ IVITNN, miðvikudaginn 4. desember 1957,
7
, ,Mennt er máttur ’ ’ sem þjóðin verður að tileinka sér
Fraeðslulögin frá 1907 spruttu
úr frjóum jarðvegi. Sem kunn-
ugt er var hér jafnan nokkur
alþýðafræðsla, þótt á væru að
sjálfsögðu miklir bláþræðir.
En sú fræð'sla jókst að mun
er nær dró síðast liðnum alda-
rnótum, enda hafði löggjöf um eft-
irlit með slíikri fræðslu þá nýlega
verið sett. Og yfirleitt mun niega
segja, að cftir þjóðhátíðarárið
1874, sem ýtti hér við mörgu, hafi
meiri rækt verið lögð við fræðslu
uppvaxandi kynslóðar en áður.
Er að aldamótunum leið, voru
hér teknir til starfa allmargir
barnaácólar í þéttbýlinu, sem þá
var. Og í sveitum mun víðast hafa
farið fram einhver kennsla, þó í
misjö'fmi'm etíl væri. Oftast munu
hin stærri 'heimili hafa tekið kenn-
ara heim til sín, og nutu þá ýmsir
góðs af. Þannig var það a. m. k.
þar sern óg þekkti til. Þar reyndu
allir, sem mögulega gátu, að veita
börnum sínum nokkra fræðslu fyr-
ir ferminguna. Og fermd urðu þau
ekki nema sæmilega læs og skrif-
andi, og auk þess áttu þau svo að
geta rerknað ofurlitið og að sjálf-
sögðu kunna Kverið.
Mikið lærf á skömmum
tíma
Það var raunar furðulegt, hve
mikið börnin gátu lært á örfáum
vikum. En þá hungraði menn og
þyrsti í fræðslu, og lögðu ótrúlega
mikið ó sig til þess að fræðast.
Fróðleiksþráin brann í fólkinu. Og
á fyrstu árum aldarinnar varð |
margt til þess að opna hugina. Mér
finnst stundum eins og hinn fyrsti
áratugur aldarinnar hafi verið eins
og heillandi vormorgunn. Þá væntu
menn sér mikils og þá litu menn
björtum augum til framtíðarinnar. í
Þá var dósamlegt að lifa og vera !
ungur. Hinn langþráði draumur1
Þetta vom hvatningarorS íorustamanna, er imdir-
hjuggu jarSveginn íyrir setningu íræðslulaganna
Snorri Sigfússon, fyrrv. námsstjóri, rælir setningu fræSsluíaganna og 50
sögu barnafræc) lunnar í iandinu
ara
JÓN ÞÓRARINSSON
— hinn fyrsti fræöslumálastjóri -
um aukna sjálfstjórn var að rætast.
Islenzkur ráðherra varð búsettur í
landinu. Þetta var stórviðburður,
scm hitaði þjóðinni um hjartaræt-
ur.
Og svo kom síminn í kjölfarið,
annar stórviðburðurinn frá, sem
orkaði þannig á fjöida manna, að
þeim fannst eitthvað dularfullt og
undursamlegt, nærri lýgilegt við
slíkt tól og tæki, enda mundi varla
á færi annarra en lærðra manna
að fást við það og hafa þess not.
Og margt og margt var i uppsigl-
Dr. Broddi Jó-
hanitesson, ritsf j.
((
•— Hver tímamót liafa fræðslu
lögin 1907 markað í menningar-
lífi íslendinga?
— Á þessa leið mun ritstjóri
Tímans hafa spurt mig, í dag, og
er það sannast sagna, að ég í
ekki auðvelt með að gera sjálfum
mér ljósa grein fyrir því, hvað þá
öðrum. Nokkur atriði blasa þó
við við augum.
' a) FræSiiulögin 1907, með
þeirri þróun, er þau hafa tekið
og hiutu að taka, eru að líkind-
um mikilvægasta verndin, sem
löggjáfinn hefir sett hverju ís-
lenzku barni, svo að það-geti neytt
og notið hæfileika sinna.
b) JEræ(þJ|U;sk'yldan jafngiidir
tíðast skólaskyldu í framkvæmd,
og hún felur í sér eina -frekleg-
ustu íhlutun íslenzkrar löggjafar
um frelsi og sjálfstæði barna og
heimila, og verður mér helzt að
jafna henni til tíundarlaganna á
sínum tíma. Er þó ólíku saman
að jafna, íhlutun um veraldlagar
eignir og íhlutun á fræðs'lu. Einn
ig samjöfnuðurinn hæpinn að því
leyti, að tíundarlögin krefjast
þess, að allur þorri þegnanna láti
nokkuð af hendi rakna, en fræðslu
skylda mælir svo fyrir, að hverju
barni skuli miðlað einhverju. —
Þrátt fyrir það getur fræðslu-
skylda orðið óbilgjarnari en nokk
ur skattheimta, ef borgararnir og
þá einnig stjórnarvöldin gerast
of tómlát um skólamálin. Við nálg
umst það stig óðfluga.
c) Það öryggi, sem fræðslulög-
in veita, hefir ekki aðeins skapað
tómiæti margra foreldra um and-
lega ■afkomu barna sinna, heldur
sinnig tómlæti um samkeppni ein
ítaklinga við ríkisrekstur á skól-
um.
d) Mcð fræðslulöggjöfinni er
■nilli tíu og tuttugu hundraðshJut
um af útgjöldum ríkissjóðs varið
til skólamála.
c) Nálægt 25.000 ungmenni
sitja nú á skólabekk beinlínis
sakir fræðsluskyldunnar, en tæp
10 þús. ungmenni önnur eru í
framhaldsskólum, en þeir eru
flestir að meira eða minna leyti
háðir fræðslulögunum frá 1907.
Alls er naumur fimmti hluti allrar
þjóðarinnar nemendur í skóltun,
og að auki fastir kennarar 1150—
1200.
f) í skólum skyldunámsins hef-
ir rúmlega 0,4% þjóðarinnar ver-
ið falið uppeldis og verkstjórn
um það bil 25000 einstaklinga.
Þessar fáu, en
reyndir, sannfæra
um það, hversu
fræð.-lulögin háía haft á öll upp-
eldis- og menntamal í landinu.
En menn munu ekki geta gert sér
það Ijóst með neinum hætti, hvers
virði þau eru, þó einna helzt, ef
þeir setja sér fyrir sjónir, að
fræðslulög eru engin og hefðu
engin verið. Þá myndi geigvænlegá
stór hópur vaxandi barna vera
ólæs og óskrifandi með þeirri ó-
menningu, er slíku fylgir. Við
staðfestum það á sínum tíma með
setningu fræðslulaganna, að við
erum mcnningarþjóð, en menn-
ingu sína staðfestir enginn í eitt
skipti fyrir öll, heldur í dagleg-
um verkum. Blessun fræðslulag-
anna er komin undir því, hversu
búið er að skólunum og hvers
er af þeim krafizt.
3. des. 1957
Broddi Jóhannesson.
auðsæju stað-
hvern maon
geysileg áhrif
Séra MAGNUS HELGASON
- — fyrsti kennaraskólastjóri —
ingu. Úndursamleg framtíð virtist
blasa við, og vaxandi sjálfsforræði
þjóðarinnar e. t. v. á næstu grös-
um.
En ekki þýddi að fá neinum
fáráðlingum það í hendur. Þess
vegna varð að sjá fyrir því, að
þjóðin yðri mennt og mönnuð.
Treysta yrði grundvöll almennrar
þekkingar, svo að forsvaranlegt
mætti teljast að krafizt yrði fulls
frelsis þjóðinni til handa. Því að
sú tíð v.æri máske ekki svo langt
undan, að öðrum en sjálfum okk-
ur yrði ekki hægt að kenna um eig-
in ófarir. Sjálfir yrðum við að
bera þá ábyrgð. Þess vegna þyrfti
að manna þjóðina. Það þyrfti að
skapa henni allri möguleika á al-
mennri fræðslu, en til þess þyrfti
nýja löggjöf með fræðsluskyldu og
skólahaldi.
Þannig hugsuðu margir og
ræddu þessi mál hin fyrstu aldar-
ár, hinir framgjörnu og hyggnu
meðal hinna eldri, en þó einkum
hinir yngri menn. Minnist ég
margs í því sambandi frá þeirri
tíð, sem vitnar á sinn hátt um
mat þeirra tíma á réttindum og
skyldum þjóðar, og þær miklu
vonir, sem við vaxandi fræðslu al-
mennings voru bundnar.
„Mennt er máttur"
Og vissulega munu forgöngu-
menn iiinna fyrstu fræðslulaga
hafa haft það framsækna og menn-
ingarlega markmið fjTÍr augum við
setningu þeirra, ekki sízt Guðm.
Finnbogason, sem segja má að
væri aðalhöfundur þeirra og
mikill hvatamaður, þótt ekki
væri hann þingmaður. Minn-
ist ég ræðu hans um
þessi efni, norður í Eyjafirði á
þeim árurn, þar sem hann lagði
áherzlu á nauðsyn og megin þýð-
ingu almennrar fræðslu. Mennt er
máttur, sagði hann, og þann mátt
verður þjóðin að tileinka sér.
Trú á fræðslu og skóla var yfir-
leitt sterk með þjóðinni. Og af
; skólum væntu menn sér mikils. Því
ivakti setning laganna vonir um
;batnandi menn og vaskari þjóð.
jEinkum fögnuðu þeim hinir yngri
! menn, sem þá gengu fram til
Istarfa. Fræöslulögin mörkuðu því
verulegt spor og brýndu til sókn-
ar. Þau voru fóstur vaknandi þjóð-
ar, og urfSu jafnframt til þess að
skapa vakningaöldu. Því voru þau
mikill fengur á þeirri tíð.
!
Höfuðatriði lýðmenntunar
| Segja má með sanni, að hin
ifyrstu fræðslulög svöruðu vel til
jsíns tíma. Þar var farið gætilega
: í sakirnar, sem og rétt var. Þeim
|var fyrst og fremst ætlað að
j tryggja það höfuðatriði allrar lýð-
Imenntunar, aö hver og einn þegn,
j sem gæti, yrði læs og skrifandi.
| Það áttu raunar heimilin að sjá
| um, með eftirliti préstanna. En nú
greip löggjöfin fastai i tauminn,
ÁSGEIR ÁSGEIRSSON, forsiU
— fræðslumálastjóri eftir Jjn
Þórarinsson. —
gerði meiri kröfur en fól þó enn
heimilumim lestrarkennsluna. Var
það skynsamlegt og raunar sjálf-
sagt eins og þá stóðu sakir. Heim-
ilin voru þá enn fjölmenn og fast-
mótaðar stofnanir, sem gátu sinnt
slíku verkefni, þótt misjafnt væri
að sjálfsögðu. En það vitum við,
sem þá hófum kennslustarf, að
víða leystu heimilin þetta verk af
hendi með hinni mestu prýði.
Að vísu reis mikil deila um það
á Alþingi, sem nærri hafði stöðvað
málið, hvort lögleiða bæri almenna
skólaskyldu um land alít þegar í
stað. Töldu margir það alls ekki
tímabært né framkvæmanlegt, eins
og sakir stóðu. En sætzt var að
lokum á það, að fræðsluskylda að-
eins skyldi jafnframt lögleyfð, en
vorprófin sannreyna hvort nægði.
Varð þessi málamiðlun án efa hið
mesta happaspor.
Börnin fljótí læs
Þar sem eg hóí starf á öðru ári
fræðslulaganna, komu því nær öll
10 ára börn í skólann vel læs. Og
tveinmr árum síðar prófaði ég
börn i því nær heilli sýslu, og þótti
lestrarleikni þeii-ra í góðu lagi, yf-
irleitt. Furðar mig nú á þeim kröf-
um, sem ég geröi til barnanna og
hve vcl þau stóðu sig. Flest þeirra
kunnu mikið af ljóðum, spakmæl-
um og gátum og sögðu vel frá þvl
sem þau vissu. Og ekki var komiðj
að tómum kofanum hjá sumum
þeirra, ef íslendingasögurnar bar
á góma. Auðfundið var, að þarna
voru heimilin mcð og að verki. En
skólinn hafði líka örvað námfýsi
þeirra og kennt þeirn margt. Og í
lesgreinum og reikningi kunnu
þau meira en líklegt mátti þykja,
eftir svo skamma skólagöngu, víð-
ast hvar.
Náttúrlega var húsakostur skóla-
haldsins víða fremur bágborinn.
En þó var því til tjaldað, sem
skárst var. Sums staðar í strjálbýl-
inu voru byggð smáhýsi, sem þá
voru kölluð skólaskýli. Sá ég þessa
einna víðast vott á Vestfjörðum.
Og nokkur fremd þótti þá að því
að geta ,tekið skóla á heimilið.
Honum fylgdi líf og fjör og and-
blær þeirrar fræðslu og menning-
ar, sem fólkið þráði.
I
Frumstæð skilyrði
Ég minnist fátæklegra kennslu-
stofa, mitt fyrsta ár, lélegrar lýs-
ingar og fátæklegrar upphitunar.
En allt hverfur þetta í skuggann,
þegar ég hugsa til þess blossandi
áhuga, sem börnin höfðu á nám-
inu og þeirri námsgleði, sem geisl-
aði af þeim, þótt mörg þeirra yrðu
að ganga langa vegu og erfiða í
skólann. Og mhunsstæður er mér
lika áhugi foreldranna á skólastarf
I inu, heimsóknum þeirra í skólann)
og hvernig þeir, og fólkið í heim-
ilunum yfirleitt, fylgdist með skóla
satrfinu og námi barnanna og lét
sér annt um það.
Því hefir þessi fyrsti vetur minn
í Hrísey og á Árskógsströnd orðið
mér minnisstæður. Hann og fleirí
þeirra á liinum fyrstu áratugum
hafa oft minnt mig á það, hvað
muni mi'kiisverðast í öllu skóla-
starfi.
En þótt viðurkennt sé, svo sem
rétt er og skylt, hversu vel heimil-
in ræktu yfirleitt þá skyldu sína
að gera börn sín læs, eða svo hygg
ég það hafi almennt verið, þá ber
hitt að viðurkenna, að bæði urðu
einhverjir alltaf útundan, og svo
var heimafræðslan að sjálfsögðu
jafnan heldur fábrotin. Hið fjöl-
þættara nám kom með hinu Iög-
boðna skólahaldi. Og nú varð eng-
inn alveg settur hjá. Að ýísu var
hinn lögboðni námstími ærið mis-
jafn, og svo er enn í dag; en átta
vikna kennslu a. m. k. skyldi þó
hvert barn njóta. Þess vegna fögn-
uðu flestir tilkomu hinnar nýju
löggjafar. Og það var lán,. að noklc-
urt skólahald hafði fest víðast hvar
rætur hér, áður en uppíausnarald-
an mikla skall yfir lönd og lýði
með hinni fyrri heimsstyrjöld.
Braufryðjendur
Þegar þessara tímamóta er
minnzt, þyrfti margs að geta, sem
hér verður eigi skráð. Tvennt ber
þó af. Hið fyrra er, hin örugga
forsjá Jóns Þórarinssonar. Hann
átti, sem kunnugt er, að hafa um-
sjón með framkvæmd hinn'a nýju
fræðslulaga, og fórst það giftusam-
lega. Ilann fór hægt í allar sakir,
en seig fast á. Víða var við mikla
örðugleika að etj'a, —- fátækt og
skilningsskort, og löggjafarvaklið
tregt í taumi. Þó miðaði áfram. Og
ýtni Jóns Þórarinssonar var það
fyrst og fremst að þakka, að skól-
arnir eignuðust þegar á hinum
fyrstu árum þessa tímabils, nokk-
uð af nauðsynleguslu ken'nslutækj-
um, sem þeir bjuggu lengi að.
Og svo var það „Skólablaðið",
sem Jón Þórarinsson hélt lengi úti
með mikilli þrautseigju. Það gerði
stórfellt gagn, að ég hygg, í öllu
sínu lálleysi. Það glæddi áhuga og
fræddi um margt þessi fyrstu ár,
þegar svo margir, sem við kennslu
fengust, liöfðu lítillar eða engrar
kennaramenntunar notið.
Og það annað, sem minnast ber
(Framhald á 10. síðu).
Snorri Sigfússon ;
Tíminn sneri sér til Snorra
Sigfússonar fyrrv. náms-
stjóra nú fyrir skömmu og
ba3 hann ræða hér um
fræðslulögin á þessum
tímamótum. En kalla má
hann sérstaklega kjörinn
til þess, því að hann mun
eini maðurinn, sem hefir
kennt í farskóla, stýrt þorps
skóla og stórum kaupstað-
arskóla og síðan haft náms-
stjórn á hendi í öilum skóla-
flokkum barnafræðslunnar
á stóru svæði um fug ára.
Snorri var auk þess formað-
ur nefndar, er endurskoð-
aði fræðslulögin er þau
höfðu giít um aldarfjórð-
ung.