Tíminn - 28.05.1958, Blaðsíða 7

TÍ'MINN, nuðvikudaginn 28. maí 1958.
7
Gremaílokkur Páls Zóphóníassonar:
Búskapurinn fyrr og nú —
framfarir í A - Skaffafellssýslu
í Austur-Skaftafellssýslu voru 5
hreppar, en nú eru þeir sex,
síðan Hafnarkauptúni var skipt úr
Nes.iahreppi, og það gert að Hafn-
arhræppí. Austasti hreppurinn er
Bæjarhreppur — Lónið. Milli hans
og Geifíieliahrepps liggur fjall-
garður. Leiðin yfir hanin liggur um
Lónsheiði, sem nú er orðin vel
veguð, og fær ölltun bílum. Annar
fjaligarður aðskilur aftur Lón.ð
frá næsta hrepp, Nesjahreppnum.
Farið er ýfir hann inn Almanha-
skarð, sem lika er vel vegað og
fært öílum bílum. Frá Almanna-
skarði þykir mörgum hvað feg-
urst útsýni hér á landi. Sunnan
undir Aimannaskarði tekur Nesja-
hreppur við, og nær að Ilorna-
fjarðarfljót falla til sjávar, er
forna Nesjahrepps, þar sem Horna
fjarðarfijót falla til sjævar, er
hinn nýi Hafnarhreppur. Þar
stendur þorpið Höfn, með verzl-
unum og útgerð, og þar búa nú
500 maans. Sunnan Hornafjarðar-
fljóta, milli þeirra og Kolgrímu,
er Mýrahreppur — Mýrarnar
— en sunnan hans Borgarhafnar-
hreppur — Suðursveitin — er nær
að Jökulsá á Breiðamerkursandi.
Hofshpeppur — Öræfin — liggur
svo miili stórsandanna Breiða-
merkursands og Skeiðarársands.
Fari maður suður sýsluna, er
hafið á vinstri hönd, en jöklar og
aðalháÍMirii landsins á hir.a. Sýsl-
an myndar ræmu ofurlítið mis-
hreiða milli hafsins og jöklanna,
og hér og þar senda jöklarnir
skriðjökuitungur niffur í byggðina
og mjóldca hið nothæfa land Og
um allar sveitirnar falla árnar
jökuilitaðar, stærri effa minni,
undan jöklunum, til sjávar, og
fara þá ekki alltaf sömu ieiðina
frá ári til árs, heldur breyta um
farvegi sá og æ, og valda oft með
því irtiklum spjöllum á landi og
mannvirkjum.
1920 hafði meðal byggð jörð í
sýslunni 2,4 ha tún, sem af feng-
ust 57 hestar af töðu. Nú er mcð-
altúnið orðið 7 hektarar (1955)
og taðan sem af því fæst 266 hest-
ar. Töðuaukinn stafar hér bæði
af túnauka, en Hka, og eftir því
er vert að taka, af nieira töðu-
falli a£ hverjum hektara. en það
er ódýrasta og bezta aðferðin til
að auka töðufallið, að minnsta
kosti enn lengi. Útheysskapurinn
Iiefir minnkað úr 190 hestum á
meðaljörðinni í 69 hesta.
1920 var meðalbúið 5,3 naut-
gripir, 114 fjár og 8 hross.
1955 var nieðalbúið 3,6 nautgrip-
ir, 127 fjár og 8 Iiross.
Sauðfénu hefir fjölgað, en stór-
gripum faekkað.
Síðan um áramót 1955, en við
það eru flestar tölur í þessum
greinarflokkum miðaðar, hefir
kúntun aftur fjölgað verulega svo
og sauðfénu, e.n hrossum enn fækk
að, en tölur hef ég ekki nú um
áramótin síðustu úr öllum hrepp
unum og get því ekki sagt ná-
kvæmt hver bústærðin var J. jan-
úar 1958.
Aí heyskapnum á meðaljörðinni,
samanborið við fjölda búfjárins
kemiu- glöggt í ljós að ásetning-
urinn á hevin er góður í sýslunni
sem heiid, og er þetta sérstaklega
áberandi þegar þess er gætt að
veðursæld er mikil og snjór og
jarðleysur þekkjast varla og aldrei
um iengri tíma, eins og víðast
hvar getur komið fyrir í öðrum
landshlutum og það um margar
vikur og rnánuði. Land er talið
létt í Austur-Skaftafellssýslu, og
það var talið ómögulegt að eiga
þar væua dilka. Að undanteknum
Hofshreppi er fé úr hreppum
sýslumiar slátrað á Höfn. Meðal-
þungi dilka var milli 8—10 kg og
hvergi nærri að clilkur væri á
hverja á, enn síður fóðraða knd.
Nú or svo komið að fyrir kyn-
'bætur og bætta meðferð eru dilk-
ar á lCornafirði orðnir lítið létt-
ari að meðaltali en dilkar víða
annars staðar á landinu þar sem
land er talið miklu betra, og fé
var talið vænna. Þó er talið iand-
þröngt í sýslunni og því, með
rýrð landsins, kennt um léttu dilk-
ana hér áður. Auk bættrar með-
ferðar og kynbóta mun fækkun
hrossanna eiga sinn þátt í því ao
meðaldilkarnir hafa þyngzt.
Menn eru beðnir að athuga
þetta vel. fénu hefir fjölgað, tölu-
vert er meira af tvílembingum en
var, þá hafa meðaldilkföllin þyngzt
um meira en þriðjung á síðustu
25 til 30 árum. Ekki hefir land-
rýmið aukizt/né landið breytzt i
gott sauðland. Hvað er það þá
sem hefir orsakað að dilkaþung-
inn hefir aukizt? Svari nú þeir,
sem trúa á landrýmið og góða
suðlandið sem frumskilyrrði til
vænleika fjárins, og að án þess
■sé ekki hægt að eiga vænt fé.
Víða í sýslunni er mikið um. rækt-
un garðmatar eða svipað og á
Svalbarðsst.rönd. Á mörgum bæj-
um eru hektarar sem settar eru í
rófur eða kartöflur, og má rækt-
un þeirra heita árviss. Það mun
bitamunur en ekki fjár, af hverju
bændur hafa meira inniegg, garð-
matnum eða fénu, og er það öl?-
ugt við það sem víðast er annars
staðar um landið. En Kaupfélag
Austur-Skaftfellinga hefir undan-
farið verið að koma upp mjólkur-
búi, og 1956 byrjaði það að starfa
og 1957 starfaði það allt árið. Þá
sendu bændur úr þrem hreppum
mjólk til búsins. Alls sendu þeir
um 340 þús. lítra mjólkur til bús-
ins. Þó að ekki búi nema um 500
manns í Hafnarkauptúni, og nokkr
ir þar hafi ekki enn eyðiiagt kýr
sínar, seldist fullur lá mjólkur-
innar sem nýmjólk í þorpið. Úr
hinu varð að vinna vörur, er seld-
ust mest á fjörðunum austan iands,
en þar vaa- og er enn ónýttur
markaður fyrir mjólk og mjólk-
urvörur.
Bæjarhreppur
Bæjarhreppur nær yfir Lónið.
Byggðu jarðirnar voru 23 en eru
nú ekki nema 17. Meðaltúnið var
2,4 ha og gaf af sér 67 hesta, en
til viðbótar töðunni voru þá slegn-
ir 166 hestar af útheyi, svo allur
heyskapur á meðaljörðinni var 228
hestar. Nú er taðan komin upp í
305 hesta, enda túnið orðið 7,8
ha. Enn eru slegnir 12 hestar af
útheyi á meðaljörðinni, svo með-
alheyskapurinn verður nærri 100
hestum meiri en hann var 1920. í-
búum sveitarinnar hefir þó fækk-
að úr 226 í 101, svo afkastaaukn-
ingin er veruleg. Búið hefir þá
líka stækkað. Það var 1920 5,2
nautgripir, 133 fjár og 6,5 hross.
Nú er það 1955 3,7 nautgripir,
161 fjár og 1,8 hross.
Menn sjá að heyskapurinn
hefir aukizt tiltölulega meira en
nemur fjölgun búfjárins, og ásetn-
ingur því batnað. Fyrir Lóni cr
hár fjörukambur með fram sjón-
um. Innan við hann eru lón sem
mishátt stendur í. í þessi lón
féllu árnar er renna um sveitina
til sjávar, en nú rennur Jökulsá,
sem er þeirra langstærst, til sjáv-
ar sunnanvert viS aðailónið. Áður
stóð ósinn uppi, sem kallað vai',
hann stíflaðist af íburði og þá
fyltust lónin, og vatn fiæddi upp
á næsta láglendi. Við þetta mynd-
uðust grösugar engjar og gott beiti
land, og enn sér maður þegar litið
er yfir Lónssveit frá Lónsheiði
græna landspildu meðfram lónun-
um, sem stingur í stúf við sand-
inn sem annars er ráðandi á lág-
Iendi sveitarinnar. Nú hefir ós-
inn ekki staðið uppi um langt ára-
bil, og engjalöndin, sem þarna
voru, litið eða ekki verið
nýtt hin síða.'i ár. Önnur
græn spilda liggur meðfram Jök-
ulsá að norðanverðu og eru þar
allgóð slægjulönd og kúahagar.
Lónið er sæmilegt sauðland, þó
að fjöllin séu brött og sýnist víða
gróðurlaus meff öllu, þá eru víða
skorur og dalir sem gróður er í,
þó að lítið beri á við fyrstu sýn.
Ræktunarskilyrði í Lóni eru ekki
góð miðað við það sem almennt
er kallað annars staðar. Mýrar til
að þurrka upp, eru litlar og flestar
illa lagaðar, valllendi er sums
staðar, en víðáttan sem rækla má
og rækta á er sandur. Ai' honum
er nóg. Og nú veit maður að
hann má rækta, og er ódýrara að
rækta en mýrnarnar og jafnvel'
lika vallendið, sé jarðvegur þess
ekki því frjórri. Lónsbændur geta
því mjög auðveldlega aukið tún
sín og stækkað sín fjárbú veru-
lega. Jökulsá klýfur sveitina í Suð-
ur- og. Austur-Lón. Hún verður
mjög oft óreið og því illur farar-
tálmi. Nú er hún iiýbrúuð. Og
munurinn er mikill. Bílvegur er
um sveitina og allar vörur að og
frá heimilum fluttar á bílum.
Sjö jarðir hafa (1955) minna tún
en 5 ha, en fjórar stærra en 10.
Mest hefir túnið á Brekku breytzt.
1932 var það 2,3 ha. Þá fengust
af því 70 hestar. Nú er það orðið
16,9 ha og gefur af sér 590 hesta.
Búið á Brekku er 5 nautgripir,
219 fjár og 4 hross. Stærst tún
var og er enn á Stafafelli, enda
lengi prestssetur. Þar er túnið 20
ha og hefir stækkað um helming
síðan 1932. Á Stafafelli eru 3
nautgripir, 271 kind og 4 hross.
Nesjahreppur
Úr Nesjahreppi hefir Hafnar-
hreppi verið skipt. í þeim hluta
Nesjahrepps hins forna, er nú
heitir Nesjahreppur voru 26 byggð
ar jarðir. Nú eru þær 32, enda
hefir nýbýlastjórn byggt nýbýla-
hverfi í hrcppnum. Meðaltúnið var
3,6 ha 1920, en er nú orðið 8,9.
Töðufallið hefir aukizt úr 80 hest-
um í 305 h. Ubheyskapurinn má
heita horfinn, hann var 210 hest-
ar á meðaljörðinni 1920. en er nú
ekki nema 19 hestar. 1920 var
meðalbúið 6,1 nautgripur, 132 fjár
og 11,8 hross. 1955 er það 4,7
nautgripir, 143 fjár og 3,6 hross.
1. janúar 1958 er það 7,5 naulgrip-
ir, 160 íiár og 3,7 hross.
Hér er sama þróun og í Lóni.
Fénu fjölgar, en stórgripum fækk-
ar, og ásetningur á heyin stórbatn-
ar. En síðustu árin fjölgar öllum
gripum. Áberandi er fækkun hross
anna í Nesjum. Þau voru mörg,
og þaðan var talið að kænui vilja-
hi'oss mikil. Þrátt fyrir það að
stöðugt er hátt verð á gæðingum
í landinu, hafa Nesjamenn ekki
séð sér fært að halda í hrossin,
heldur hra'ðfækkað þeim um leið
, og bílarnir taka verkefnin frá
þeim, og ekki þarf lengur á hross-
j unum að haida til fiutninga.
i Annars höfðu Skaftfellingar
1 manna mesta þörf fyrir hesta. Alls
j staffar voru stórvötnin. Hornafjar'ð
arfljót sem aðskilja Mýrar og Nes,
Páll Zóphóníasson.
eru fær á þrem stöðum, ríðandi
innra, þar sem þau renna í fleiri
k\islum, riðandi undan Bjarna-
nesi yfir Skógey, og þó ekki fyrri
en þau hafa verið reynd og stik-
uð á ihverju vori svo hægt sé að
ríða eftir stefnu stikanná, í hart
nær hálftíma, og varð þó að vera
lágt í, ef ekki átti að fara yfir
í Prestfitjaálnum.
Loks eru þau ferjuð við ósinn,
og nú er þar aðalumferðin, og
stigið í bílana á Melatanga er yfir
er komið frá Höfn.
Sauðiand er talið létt, og er þó
nokkurt fjalllendi í hreppnum.
Sauðfjárbúskapur vex ekki veru-
lega nema með nokkuð breyttum
búskaparháttum, og gildir það um
fleiri hreppa sýslunnar. Er líklegt
að sú breyting sem gerir mögu-
legt að hafa fleira fé á litlu landi,
með því meðal annars að beita
á ræktað land að meira eða
minna leyti, liaga burði ánna og
sláturtíma lambanna öðru vísi en
nú er gert o. fl. verði hvað fyrst
z Skaftafellssýslu.
Fimm byggðar jarðir hafa innan
við 5 ha tún, en 12 stærri en 10.
Ein jörð er enn með sömu tún-
stærð og 1920. Stærst er túnið á
Hoffelli, 24,3 ha. Af því fást 875
hestar. Búið þar er 9 nautgripir,
368 fjár og 5 hross. Úr Nesja-
hreppi sencla nú allir bændur
mjólk til mjóikurbúsins. Meðal-
verð til bænda 1957 varð um 3
kr pr lítra.
Mýrahreppur
Byggðu jarðirnar voru 28 en eru
nú aðeins 20. Jökulvötnin sem
renna gegnum hreppinn, koma
undan jöklunum sem liggja í sam-
felldri röð meðfram hreppnum,
breyta stöðugt farvegum, og eyði-
ieggja hér og þar land og mann-
virki eftir því sem þau falla. Jökl-
arnir ganga ýmist fram eða þeir
aninnka og undan þeim kemur
land sem áður var jöklum hulið,
en við þetta breytist framrennsli
ánna oft, svo eitt árið koma þær
undan jöklinum á öðrum stað en
áður var, og gerir þetta erfitt fyr-
ir um fyrirhleðsiur allar og stjórn
á rennsli ánna. Þær renna þvi um
mýrarnar hér og þar, valda oft
góðum grasvexti en bleytu og
brjóta hér og þar land og skemma.
Bæirnir standa mest í hverfum á
bökkum Hornafjarðarfijóta, og
svo hér og þar, sem hólar eða smá
hæðir eru, sem ekki verða yfir-
flotin, þó að eitthvað hækki i
vötminum. Meðfram byggðinnl
við sjóinn, myndast líkt og í Lóni
samfelldur maiarkambur — kaíl-
aður fjöriu- — og nær hann frá
Melatanga og meðfram allri sveít
inni. klikið af vötnunum feilur í
Hornafjarðarfljót úr lóftum er
myndast ofan við malarkambinft,
en önnur falla til sjávar um Hálsa-
ós. Eftir þessum fjörum er nú
farið í kaupstaðinn frá þeim sem
búa sunnan Hornafjaa'ðarfljóía og
síðan ferjað yfir ósinn. Það er
mjög brýn þörf á þvi að brúa
Hornafjarðarfljót og er það sú
brúin af stórbrúm, er nú kallar
mest að.
Meðaltúnið var 1,6 ha 1920. Nú.
er það 5.9. Töðufallið var 26 hest-
ar, en er nú 277. Engjar erú Víða
grösugar, en blautar. Meðfram.
Hornafjarðarfljótum eru þær ail-
góðar og þar eru enn slegnar
engjar svo 40 hestar koma á nieð-
alhýlið, en áður fyrr var víða
kroppað í bleytunni og komu þá
215 hestar af útheyi á meðálhýlið.
AHur heyskapur var því áður 241
hestur en er nú 217. Fólki íí
hreppnum hefir fækkað um rösk-
an helming eða úr 213 manns i
103. Afköstin á mann búsettan í
sveitinni hafa því aukizt. mikið.
1920 var meðalbúið 4,6 naut-
gripir, 100 fjár og 7,1 hross. 1955
var meðalbúið 2,3 nautgripir, 114
fjár og 2,9 hross. 1. jan. 1958 var
meðalbúið 3,1 nautgripir, 157 fjár
og 2,8 hross.
Ég set hér með bústærðina sem
er á fóðrum í vetur, og sýnir hún
að fénu og kúnum er að fjölga á-
fram en hrossum að fækka. Key
hafa aukizt meira en nemur
skepmifjölguninni, og ásetningur
þvi batnað.
Lítið er um fjalliendi í hreppn-
urn. Sauðland er talið iétt, og
sauðfé var mjög rýrt. Nú hafa
bændur með sér bæði fjárræktar-
félag og fóðurbirgðafélag og því
liggur nú fyrir hvern arð þeir fá
í „lélegustu fjársveit landsmS'*
eins og ýmsir kalla Mýrarnar. Og
1955 til 1956 fengu þeir að meðal-
taii eftir allt fóðrað fé í sveitinni
(ær, gemlinga og lu-úta) 13,8 kg
af kjöti á kind, en það er betri
arður en margir hafa, sem telj-
ast af aimenningi eiga góðar aí-
réttir. En þeir fóðra vel, MýTa-
menn, og gæta þess sérstaklega
að láta ána hafa nóg fyrir burð-
inn og fyrst eftir hann, þegar
lambið er að vaxa og hún þarf
að mynda mikla mjólk.
(Fiamh. á 8. síðu)
Austur-Skaftafellssýsla
Byggðar jarðir
Meðal jörð árið 1920
íbúatala
Meðaláhöfn og heyskapur á jörð 1955
Túr,
HREPPUR: 1920 1955 Túnjt. ha. Tada Útliey Nautgr. SauSjé Hross 1920 hestar hestar tala tala tala ■ 1953 Túnst. ha. Tala hestar Úthey hestar Nautgr. tala Sauðfé tala Hross tala undir 5 hm.
1. Bæjarhreppur 23 17 2.4 62 166 5,2 133 6,5 226 101 7,6 305 12 3,7 161 1,8 7
2. Nesjahreppur 26 32 3,6 80 220 6,1 132 11,8 222 206 8,9 379 18 4,7 143 3,6 6
3. Mýrahreppur 28 20 1,6 26 215 4,6 100 7,1 213 103 5,9 277 40 2,3 114 2,9 5
4. Borgarhafnarhr. 26 28 2,5 51 144 4,9 88 7,0 200 150 6,4 230 43 2,3 86 2,5 7
5. Hofshreppur 27 23 2,3 70 200 5,0 122 7,3 202 161 5,6 193 237 4,7 141 3,8 K>
Alls og meðaltal 130 120 2,4 57 190 5,3 114 8,0 1063 721 7,0 266 68 3,6 127 3,0 35