Tíminn - 29.11.1958, Blaðsíða 7

T í M I N N, laugardaginn 29. nóveniber 1958.
7
BÆKUR OG HOFUNDAR
Ævisögur Hagalíns eru stórmerkar
sem fagrar bókmenntir og sagnfræði
Virkir dagar, saga Sæmundar skipstjóra
Guðmundur Gíslason Hagalín:
Virkir dagar. Saga Sæmundar
Sæmundssonar skipstjóra, skráð
eftir sögn hans sjálfs. Bókaút-
gáfan Norðri.
Bók þessa sendir Norðri frá sér
á sextugsafmæli höíundarins.
Það var merkisatburður í sögu
■íslenzkra bókmennta, er saga þessi
kom fyrst út á árunum 1936—1938,
tvö allþykk bindi. Alvarleg kreppu-
ár í atvinnulífi og fjármálnm þjóð-
félagsins höfðu verið frá 1930. En
samt hafði mikið fé verið lagt fram
til stuðnings aðalatvinnuvegum
þjóðfélagsins, en bókaútgáfan varð
að sjá um sig sjálf. En hún var
áhættusöm, því að sala bóka var
treg, vegna peningaleysis hjá öllum
almenningi. Það mátti því teljast
til stórtíðinda, er fýíra bindið, af
Virkum dögum seldist upp á ör-
stuttum tíma sama haustið og það
kom út, og var gefið út í annarri
■útgáfu þegar á næsta ári. Svona
ör sala á bók var fátíð á þeim ár-
nm. iÞá áttu engir íslenzkir rithöf-
undar því láni að fagna, að bækur
þeirra væru svona eftirsóttar, nema
Davíð Stefánsson frá Fagraskógi.
En það var fleiri >en ein orsök til
þess, að þjóðin tók Virkum dögum
svona vel. Árið ’35 hafði Kristrún í
HamraVík komið út og vakið meira
umtal, en nokkur önnur skáldsaga,
er út hafði komið hér á landi um
mörg ár. Persónan, Kristrún í
Hamravík, varð í hugum
og svo verður hún fyrirmynd að
auðugri sagnaritun hina tvo síðustu
áratugi, um líf þjóðarinnar og
menningu í lok þess tíma, er þjóð-
in lifir enn að miklu leyti miðalda-
þjóðlífi. En þessar sögur segja
einnig frá hinum miklu breytingum
og byltingu þjóðlífsins, er nýi tím-
inn með sinni vélamenningu heldur
innreið sína í landið og gerbreytir
flestum þjóðháttum og atvinnuveg-
um.
En enginn rithöfundur hefur
verið eins stórvirkur í þessari bók-
menntagrein sem Hagalín. Næst á
eflir „Virkir dagar“ kom „Saga
Eldeyjar-Hjalta“ í tveim stórum
bindum. Síðar kom á „Torgi lífs-
ins“, saga Þórðar Þorsteinssonar,
Þá kom „Þrek í þrautum“, „Konan
í dalnum og dæturnar sjö“, og loks
OrfciCý cihrœÉir
Björn J. Blöndal: Örlaga-
þræðir. Bókaútgáfan Norðri.
Þetta er fimmta bókin. er Björn
J. Blöndal sendir frá sór. Fyrsta
bók hans, Hamingjudagar, kom út
árið 1950. Undirtitill þeirrar bók-
ar var — Úr dagbókum, veiði-
n:anns. — Sýndi hann þegar með
þeirri bók, að honum lét flestum
íslenzkum rithöfundum betur, að
lýsa dýrum og segja frá háttum
þeirra. Björn J. Blöndal er nátt-
úruskoðari og náttúruunnandi.
Iíann segir líka i inngangi að 3.
bók sinni, Vinafundir, að í æsku
hafi hann borið þá þrá í brjósti
aft verða náttúrufræðingur. Hann
scgir og í þessum sama inngangi:
„Margar stundir hefi ég reikað
út í náttúrunni, horft á fugla,
íiska, skordýr, grös og blóm_
Þessir syngjandi og þöglu vinir
verða mér þó alltaf kærari, eftir
þvi sem árin líða. Þangað má
GuSmundur G. Hagaiín
hvað vantaði af ánum, lét hin
stranga húsfreyja drenginn fá
minni skammt að borða en annars.
Þá er frásagan myndræn, er hús-
freyjan ætlar hvað eftir annað að
senda drenginn heim um haustið
til allslausrar móður hans, jafn-
kiæðlausan og hann kom. En brim-
ið við Lálraströnd hamlaði því, að
eigin minningar Hagalíns frá yngri sækja þrótt á dögum sorgarinnar
árum í 5 bindum. Eru allar þessar og gleði á góðum stundum."
ævisögur Hagalíns stórmerkar, j í öllum bókum Björns speglast
hvort sem á þær er litið sem fagrar ást hans á hinni lifandi náttúru.
bókmenntir eða sagnfræði og þjóð-j En hann ann líka hinni dauðu
lífslýsingar. Þ. M. J. ! r.áttúru. í hans augum er hún
Svavar Gnðnason og sýning íians
manna
Hið fjölbreytta líf í list Svavars gagnsærri og sveigjanlegri og falla
hun kæmi þessu fram, enda vill Guðnasonar er stöðugt undrunar-j því vel að geði málarans. En þá
bóndi hennar hafa drenginn áfram efni. Þykku, safaríku litirnir i oliu- skortir stundum dypt olíunnar.
vegna vilja hans og myndvírkni.' málverkum hans eru ferskir og Hérna í skálanum eru margar góð-
Ijóslifandi, sérstæð og heilsteypt. Árið á eftir sjá lesendur drenginn stinnir eins og nýuppskornir ávext- ar pastelmyndir. Eg staldra við þá,
Hún vaæð þegar ein af kvenhetj- liggjandi veikan, umhirðulítmn í ir, þótt það liggi í augum uppi, að sem hangir við hlið dílborgarinnar
iim Lslenzkra bókmennta. Þjóðin baðstofu stórbýlisins. Eftir ráðum lag hafi verið sett á lag ofan, einn ; á vesturveggnum. Hún tekur hug
varð þyrst í, að höfundur Kristrún- gamals manns, er þangað kom, flötur þakið annan, andstæður minn í kvöld líklega af því, að við
ar í Hamravík segði og skráði fleiri staulast drengurinn á fætur og nær keppt um yfirráðin. Hjá öllum höfum þekkzt nokkuð lengi. Þetta
afreksmannasögur. Og hann lét sér í sjálfrunnið hákarlslýsi. Há- venjulegum málurum lyktar slíku er rauða myndin með fluginu í, sú,
ekki á sér standa. í Virkum dög- karlslýsið læknar hann, kirtlabólg- athæfi með fullkominni upplausn sem rokkast ekki hvernig sem rýnt
«m segir hann sögu afreksmanns, an smáhverfur, og drengurinn verð- °S ringuireið á fletinum. Það, sem er í hana en þeytist samt til og frá.
er márgir þekktu og enn var á lífi. Ur „rjóður og hressilegur og óx að ekki deyr bráðum dauða, veslast A einum stað opnast gluggi út í
Þessisaga hóf-st af frásögn af fá- þreki og þrautsegju“.
tækt og basli. Höfundur hennar brá
«pp ótal eftirminnilegum myndum
úr íslenzku þjóðlífi frá því um 1870
<og fram á fjórða áratug þessarar
aldar. Ein þessara mynda er af
litium, kirtlaveikum, klæðlitlum,
mögrum og svöngum dreng, aðeins
9 ára gömlum. Hann er smali hjá
vandalausu fólki. Er hann kemur
heim með kvíaær að kveldi til
til mjalta, vantar hann nokkrar
þeirra. Honumi er þegar skipað
þreyttum, svöngum og grátandi, að
fara að leita að ánum, sem vöntuðu.
En í stað þess að leita þeirra, hleyp
«r hamn í öfuga átt við fjárgeymslu-
stöðvarnar. Hann hleypur um 40
km leið heim til móður sinnar.
Þegar liann kemur í hreysið til
hennar eru öll matvæii hennar að-
Þrettán ára að aldri rær drengur-
inn haustróðra upp á fullan hlut,
og árið á eftir er hann fermdist,
gerist hann hákarlamaður. Þegar
hann er tvítugur er hann orðinn
stýrimaður á hákarlaskipi og tveim
árum síðar skipsljóri. Þá er litli,
fátæki drengurinn, sem kom að
Látrum fyrir 13 árum, orðinn hinn
upp og stirðnar vegna þrýstings. heiminn og hleypir inn lofti o,
hnífsins og pensilsins. I birtu. Hið næsta honum er þéttur
Hérna í salnum er veröldin enn ‘ veggur vandlega byggður og vand-
ný. Lindirnar eru jafn svalandi og lega klæddur en síðan tekur við
við upphaf hennar, þótt hún sé mjúk slæða. í gegnum hana grillir
orðin svona gömul. Ég seilist' í horn í útlínur umhverfisins. Og svo koll
á stóru málverki (á miðjum vest- af kolli. Slíkar fléttur eru einkenni
urveggnum) er verið hefur í deigl- verklags Svavars Guðnasonar og
unni um árabil. Það hefur staðið af þær eru tiðast svo haganlega gerð- kenna
sér margar vinnuárásir, langar ar, að enginn verður þeirra var auðugir. Hann hafði komið þjófn-
hvíldir og legur úti í horni. Samt fyrr en tekið er að leita rakanna aðargrun á fátækan bónda, föður
i Nikulásar, er leiddi til 'þess, að
gædd huldu lífi. Kemur sú skoðun
hans gleggst fram í ævintýrinu,
Bikarinn, sem er í annarri bók
hans, Að kvöldi dags. Uppi í fjöll-
um íslands, þar sem auðnin ríkir
og þögnin. Þar er höil þagnar-
innar. Þar er sá skóli,. er höfund-
urinn þekkir fullkomnastan, til
þess að iðka „fagrar hugsjónir og
aðrar íþróttir hugans". 'Stíll
Pjörns J. Blöndals er víða Ijóð-
rænn, en alls staðar létlur og
hnökralaus.
Þessi nýja bók hans er skáld-
saga og gerist hún á árunum
1898—1918. Er hún þættir úr sögu
pilts, sem Nikulás er nefndur, fré.
bernsku hans og þar til hann
festir ráð sitt. Ekki er þó at-
burðarás sögunnar óslítin. Margir
kaflar hennar, sem eru 15 að tölu,
gætu verið sérstakar smásögur.
Þarna er það náttúran, sem höf-
undi lætur bezt að lýsa, eins og
í öðrum bókum sínum. Hann, segir
þar mjög skemmtilega frá rjúpna-
veiðum, sem hafa þó engin áhrif
á aðalþráð sögunnar. Þá eru þarna
þættir um einkennilega menh,' er
sýna, að höfundurinn er glöggsýnn
og þykir gaman að kátlegu hátt
erni manna. Einn hinna kátlegu
manna er brúðgumaefni, sem
minnir talsvert á Guðmund á Búr
| felli í Pilti og stúlku. Hann segir
frá drykkfelldum sýslumanni, sem
er bókasafnari, en sýnir nirfils-
hátt og jafnvel ódrengskaþ, er
hann reynir að klófesta gámlar
bækur. Lýsingin á sýslumannin
um er öfgafull og fremur til lýta
góðri bók. Tvo presta leiðir höf-
undurinn fram á sögusviðið. Er
annar fórnfús fyrirmyndar rnaður,
sem leggur lif sitt í sölurnar, til
þess að bjarga lífi umkomulauss
drengs, aðalsögupersónunnar,
hinn er ómerkilegur pokaprestur
Mörgu heiðarlegu fólki lýsir höf
undurinn, svo sem fósturforeldr
um Nikulásar.
Ein af aðalsögupersónunum er
Sveinn Hákonarson, er hafði alizr
upp við fátækt og á hrakningi, en
verður stóríbóndi, átti hlut í út
gerðarféiögum og rekur um skeið
heildverzlun í Reykjavík.
Hann lítur niður á fátæklinga,
vill ekki gifta dætur sínar nema
ríkum mönnum og hefur í 30 ár
verið að semja auðfræði, sem á að
ungurn mönnum að verða
skipstjóri Sæmundur Sæmundsson
'Líf Sæmundar varð löng hetju-
saga. En ekki var það einlægt rós-
um stráð, enda hefði hann þá ekki
unnið eins marga sigra og saga
hans skýrir frá. Tuttugu og þriggja
árr gamall var hann. sagður holds-
veikur, og stúlka, sem hann unni,
ástæðum
eins einn fjórði hlufi af hertum Þorir ekki af þeim ástæðum að
þorski. Eftir tvo daga neyðist móð- Sefa honum Wrtil sltt' En hann
stóri og sterki, glæsilegi afreks- , „ -... „ . ... ... , .
_ ... . ,,,. qi' það mios ferskt í mmum aug- fyrir tilveru listaverksins.
maður í sjon og raun og eftirsotti ‘J ° fus
um i rafmagnsljosmu. Og graleit vilji einhver sýningargestur
skammdegisskiman fær heldur ekki ky,nnast því> hvernig bezt má fara
unnið a því að neinu verulegu leyti. með vatnsliti) ætti hann að stað-
1 miðju sitja blair, rauðir, gulir ög ,næmast vig |>ausu veggplöturnar,
grænir dilar. I kringum þa >er hlað- sem loka n0rðvesturhorninu. Þar
mn veggur ur gr.ænum og blágræn-
um flötum en síðan tekur við hvítt
haf nær endalaust. Það þrengir
hvorki um of að dílborginni né
skilur hana eftir umkomulausa.
Skyldi hvíta hafið í þessu mál-
hans til að íána hann fyrir smala Jætur ekki bugast, siglir t.il Noregs, verki og sthrU; gagnsæju fletirnir
ir
að Látrum á Látraströrid. Þar var
nógur matur én stundum knappt
skammtaður. Margar voru þar ær
í kvíum, óg mörg spor varð hinn
umkomulausi.og þastursiitli dreng-
ur að ganga. Þokan lek hanri oft
grátt sem fleiri sma'la
hitt'ir þar holdsveikisérfræðing, er
gefur honum vottorð um, að hann
sé ekki holdsveikur. Þá fær hann
konunnar og gerizt bóndi, en er
jafnframt skipstjóri á hákarlaskip-
um, þorskveiðiskipum eða síldar-
en aldrei sh'Pum- ^1 hann er 39 áia gamall. ingalaust ein3 0g fyrstu droparnir' iyrir kröftuga, stundum grófa litar- Af þessum seinustu orðum ma
deyr kona hans fra 8 bornum *ír- * ' ’ ' ' ’
í öðrum myndum Svavars valda því,
að manni finnst sárasjalclan þröngt
um list hans? Eða eru litirnir
orðnir svo handgengnir málaran-
um, að hann geti lagt niður hina
síðustu yfirferð þeirra jafn vafn-
hanga nokkrar hreinræktaðar
myndir gerðar af þessu hráefni, j
sem er fingerðast og elskulegast
allra; orkar á augun eins og hörpu-
leikur lætur í eyrum ef taka mætti
dæmi af öðru sviði til skýringar,
iíkist Segovia-höndum, er gæla við
strengi gítarsins og kreista úr þeim
allan þann hljóm, sem einhvern
tíma hefur búið í þeim. Eða spegl-
un gróðurs í lygnri tjörn.
hann flutti ásamt konu sinni ti!
Ameríku. En Sveinn er greindur
-að upplagi, og hann sættist fyrst
við lífið, er hann er búinn að láta
mikinn hluta eigna sinna af hendi
og veðsetja jörðina til að borga
skuldir dánarbús tengdasonar
síns í Reykjavík ,er hann hafði
áliið stórríkan og enn frernur verð
ur hann að sætta sig við, aö’Niku
lás kvænist annarri dóttúr sinni
Sagan endar á þvi að öveinn
Hákonarson opnar skúffu þar, sem
geymd voru í bréf fra vinum
hans og handrit auðfræðarinnar,
Bréfin frá vinunum 'eru öl!
, óskemmd, en handriti Áúðfræð-
Þótt Svavar sé almennt þekktur; innar ..hefur mölurinn grandað“.
■ufðu þær ógnir, sem-héhni fylgdu , . „
eins ægilegar, og er hann heyrði heirna' En Þratt ***** stor
og er
öskrið í Þorgeirsbola, sem í þá daga
gekk víða ljósum logum. Altekinn
af skelfrngu, tþk smalinn á rás í
áttina til bæjar, hitti, yinnumenn
á túninu og sagði þeim, að orsökin
til heimkomu sinnar væru öskrin í
Þoi-geirsbola, ■ og ■ þe.ssi óvættur
hefði elt sig . 'heim undir tún.
Skömmu seinna birti þokuna. Sá
þá dreng.ur.inn stórf skip þar
kostlega áfall guggnar hann aldrei.
Hann heldur áfram baráttunni við
Ægi og dregur frá honum björg,
væru að drjúpa úr penslinum a
hreinan stiga? Ég veit ekki. Hitt
er augljóst, að hann sleppir ekki
mynd út úr höndunum á sér án
þess að hún hafi gengið í gegnum
en er sögu hans lýkiir, 1938, er hreinsunarelcl tæknilegs og lífr
hann hafnarvörður á Isafirði.
í bókarlok hinnar nýju útgáfu af
ræns
vaxtar.
Pastellitir
áferð, skiftir hann hér gersamlega
um ham. Vatnslitamyndir hans eru
bæði ríkar að litatónum og ljúfustu
tengslum forma. Ég þekki ekki
aðrar fremri í tæknilegu tillíti né
stei’kari að tjáningu, upprunalegri.
Sú staðreynd ætti ekki lengur að
lífsskoðun höfundarins.
S]3
P.M.J.
Er ekki augljóst mál, að jhaim græð
ir á því ýmsar nýjar liugmyndir,
vanmetur kynnist viðhorfum, sem koma að
. eru viðsiárvert hrá- vefjast fyrir fólki, sem ------------* ,w , ... , .
Virkum dögum, skrifar Hagalín efni a<5 vmsu levti Þeir eru miúkir' stjirk vatnslita-ima á þessum siðustu 8°‘11.‘ f dl Slhar: Hja Svavaii hefui
grein, sem hann kallar „Sagan. af 0CT agrirTeðh si'nu en umhverfast timum sléttrar og hreinnar olíu- einmitt þetta gerzt. I nyjusiu olm-
Virkum dögum“, segir hann í ThSTm flStra máTara og verða áferðar.
stuttu • mali sögu "--------J— J'“'
Sæmundar frá
í
að
hinu sætasta hnoði. Afstaða ■ Mig langar til að bæta við stuttri
málverkunum, sem ef lii nl eru
þau stórbrolnustu á syiiiiigunni,:
skammt undan landi, og-sagði þá 1938 og þar til Sæmundur andast' gvavars til'þeirra er nákvæmlega athugasemd: í vatnslitamyndunum
einhver honum, að þeita væri sá 33. janúai s.l., þá kominn á 90.
Þcrgeirsboli, sem hann hefði heyrt' aaö
nýtur hann kynnn. sinna
ró geómeti'ískiar abstrai
jafn raunsæ og annars efniviðar. má greina dýpstu og váranlegustu En leið leitar hann
Ilann sveigir þá undir vilja sinn áhrif af mökum Svavars við hina
öskrin í. Oft var vinnutími drengs-| Ég sagði í byrjun þessarar miskunnarlaust, hvort sem það geometrísku stefnu. Hver vildi vera
ins frá því kl. 5 að mprgni og langt j greinar, að það hefði verið merkis- kann að kosta meira eða minna erf- án þeirra nú?.Er ekki timi til kom-
fram á kvöld, Hafði-hann því ekki j atburður i islenzkum bófcmenntum, iði. Og ég fæ ekki betur séð en að inn, að menn hætti að reka upp
nægan svefn, og oftast varð hannjer saga Hagalíns, Virkir dagar, honum takist að kreista úr þeim skerandi óp í hvert sinn og lista-
að fara að 'smala ánum á morgn-l kom fyrst út. Bæði er það, að sagan safá, sem er' ramur en svalar bezt .maður hverfur að einhverju leyti
ana og fékk engan mat, fyrr en í er stórfróðleg, víða mjög myndræn þegar til lengdar lætur. Pastellit-j úr stílbúningi sinum og leitar ann-
hanu kom heim -méð'jþærL-Ef eitt-'í frásögn og skemmtileg að lesa, irnir eru feitir, eins og olíulitir en I an uppi til að íklæðast um sinn?
kaldrr
lónar.
i'ka tiL
heitrar tilfinningaæða, seu iiorfið.
höfðu i skuggann. Þeti.í vennt
blandast saman i heillauf i iista-
verkum, sem við þekkiuu. ekki
fyrr en vissum að mynrt i irtast
einn dag.
Hjoi'leifur Sigi.i hssou.