Tíminn - 16.01.1959, Qupperneq 7

F í HII N N, fðstudaginn 16. janúar 1959.
7
ÓLAFUR JÓHANNESSON, PRÓFESSOR:
Athugasemd við áramótagrein
í ár'am.ótagrein sinni í Morgun-
blaðinu h-efur formaður Sjálfstæð-
isflolfksins, Ólafur Thors, nefnt
mig undirritaðan meðal þeirra
ananna, er hann telur verið hafa
formarfendur hlutfallskosninga við
Alþingiskjör. Ummæli þessi eru,
aö því cr mig varðar, villandi:og
til þess faílln að vekja hjá lesend-
um airanga hugmynd um afstöðu
mína til þessa máls. Ég keinsfþvi
ckki hjá að gera við þau nokkra
athugAsemd,. svo að min afstaða
verði ekki rangtúlkuð við væntan-
legar alþingiskosningar í vor.
Ég hefi aldrei verið sérstakur
■talsmaður hlutfallskosninga við
alþingiskjör, heldur þvert á móti
hent sterklega á annmarka þess
kosningakerfis. Ég viðurkenni að
vísu fúsl-ega, að ýmislegt má færa
fram tolutfallskosningum til gildis,
og í ýmsum tilfellum verða þær
taldar bezt við eiga. Ég býst t. d.
við að flestir telji nú heppilegt,
að hæjarstjórnir séu kjörnar með
Silulfallskosningum, svo að aðeins
eitt dæmi sé nefnt. Þar sem sam-
tímis á að kjósa marga menn í
einu og sama umdæmi, er hlut-
fallskosning eðlilegust. Það fer því
•eftir staðháttum og atvikum hver
kosníngaaðferð hentar. Við al-
þingiskasningar kemur að mínum
dómi iwargt annað til greina, og
hefi cg af þeim sökum aðhyllzt
þar fyrst og fremst einminnings-
kjördæwti og þá auðvitað óhlut-
hundnar kosningar.
í árajnótagrein sinni tilnefnir
Ólafur Thors engin ummæli, er
hann feyggir á staðhæfingu sína
iim afetöðu mína. Ætla verður, að
hann byggi ekki á sogusögn einni,
heldur prentuðum heimildum.
Ég hefi, að ég held, skrifað
þrjár greinar um stjórnarskrár-
endurskoðun. Hin fyrsta þeirra er
birt i Dagskrá 1944, önnur í Helga-
felli 1945 og hin þriðja og síðasta
í Stúdentablaði 1. desember 1947.
Vænianlega er mest leggjandi upp
úr því, sem ég hefi um þessi efni
sagt í síðustu greininni. Vik ég
því fyrst að henni. En áður vil ég
þó taka fram, að í öllum greinun-
um -er fyrst og fremst fjallað um
önnur efni stjórnarskrárinnar en
kjö:djemaskipun og kosningafyrir-
koinuiag. Allar túlka gréinarnar
eingangu mínar persónulegu skoð-
anir en eru ekki ritaðar i nafni
eða umboði neins flokks.
í Stúdentablaði 1. desember
1947 segi ég m. a. eftir að ég hefi
gagnrýnt hið blandaða núgildandi
kjör-dæma- og kosningafyrirkomu-
lag:
..Þegar rætt hefur verið um
hreytingar á kjördæmaskipuninni,
hefur einkum verið bent á þrjár
eftirfarandi leiðir:
Fyrsta leiðin er að skipta land-
inu öllu í einmenningskjördæmi
og hafa þar óhlutbundnar kosn-
ingar.
Önnur leiðin er að skipta land-
inu í fá og st'ór kjördæmi, t. d.
fimm eða sex, og hafa hlutfalls-
ko-ningar í'þeim.
Þri'ðja leiðin er að gera landið
allt að einu kjördæmi, þar sem
■allir þingmenn væru kosnir hlut-
íallskósningu.
í nýútkomnum tillögum Aust-
firðinga er auk þess bent á eins
konar blandaða leið, þ. e. að þing-
menn neðri deildar séu kosnir í
einmenningskjördæmum, en efri
deild sé skipuð þingmönnum kosn-
■um af iimmtungsþingum.
Engu skal um það spáð, hvaða
leið nrnni valin í þessum efnum.
Það sjónarmið, sem fyrst og
fremst sýnist eiga að leggja til
grundvallar við kjördæmaskipun-
ina, er kjósendatala, en jafnframt
virðist réttmætt og óhjákvæmi-
legt að taka tillit til ólíkra stað-
hátta og aðstæðna.
Væri landinu skipt í einmenn-
ingskjördæmi þyrfti því kjósenda-
talan í hverju þeirra að vera sem
svipuðust. Jafnframt væri eðlilegt,
að hafa ákveðið hámark og lág-
mark á kjósendatölu hvers kjör-
dæmis, þannig að kjördæmi, sem
færi niður fyrir lágmarkið, missti
rétt til þingmanns og innlimaðist
öðru, en kjördæmi, sem færi yfir
hámarkið yrði skipt. Ef landinu
væri skipt í fimmtunga, yrði þing-
mannatala hvers fimmtungs sjálf-
sagt fyrst og fremst að miðast við
íbúatölu hans, en jafnhliða þyrfti
þó að taka tillit til.stáðhátfa finnnt
ungs hvers, og annarra atriða.“
Fleiri orð hafði cg ekki um kjör-
dæmaskipunina og kosningafyrir-
komulagið í þessari grein.
Eins og tilvitnuð orð bera greini-i
lega með sér, geri ég þar cngar
sérstakar tillögur um . kjördæma-1
skipun og kosningafyrirkomulag, i
heldur greini ég fýrsf og fremst
frá því, hvað komið hafi fram i
umræðum um þessi mál. Ég held,
að erfitt sé að draga þá ályktun
af þessum ummæhun, að cg sé
þar að mæla með hlutfallskósn-
ingum.
í eldri greinunum í Helgafelli
og Dagskrá er vikið að þessu efni
mjög á sömu lund. En þó tek ég
það berum orðum fram í þeim báð
um, að ég telji heppilegast að
skipta landinu öllu niður í ein-
menningskjördæmi og hafa þar
óhlutbundnar kosningar. Jafn-
framt get ég þess, að ég telji
skárra að skipta landinu niður í
tiltölulega ia og stór kjördæmi og
hafa þar hlutbundnar kosningar
heldur en að búa við núverandi
skipulag með sínu gallaða uppbót-
arkerfi og hlutfallskosningum i
tvímenningskjördæmum, og um-i
fram allf beíra en að gera landið
að einu kjördæmi.
Ég fæ ekki skilið, að unnt sé að
túlka ummæli mín í nefndum
greinum á þá lund, að ég sé með-
mæltur hlutfallskjöri við alþingis-j
kosningar, þó að ég nefni hlutfalls-1
kosningu í tiltölulega stórum kjör-l
dæmum sem eins konar neyðar-j
útgang. í greinum þessum er ég
einmitt, að því er kosningarfyrir-
komulagið varðar, sérstaklega, að
gagnrýna hlutfallskosningarnar i
núgildandi kosningakerfi, þ. e.
hlutfallskosningar í tvímennings-
kjördæmum og uppbótarkerfið. En
samkvæmt núgildandi kosninga-
lögum er meiri hluti þingmanna
kjörinn hlutbundinni kosningu,
þ. e. í Reykjavík, í tvimennings-
kjördæmum og í jöfnunarþingsæt-
um. En ég get ekki hugsað mér, að
höfundur áramótagreinarinnar hafi
annað að byggja á en þessar
gömlu greinar mínar.
Einmenningskjördæmt eru
bezta undirstaðan undir hald-
góðri stjórn í landinu
Má af þessu ljósf vera, hversu
fjarri sanni það er, að telja mig
sérstaklega til þeirra manna, sem
aðhyllast hlutfallskosningar, þó að
mér sé áð vísu að öðru leyti heið-
ur að sálufélagi við þá menn, sem
Ólafur Thors nefnir í grein sinni.
Bæði hlutbundnar og óhlutbundn-
ar kosningar hafa sína kosti og
sína galla, sem ég get ekki hér
farið út í að ræða. En þegar alls
er gætt, taldi ég og tel enn, að
óhlutbundnar kosningar í ein-
menningskjördæmum séu almennt
heppilegastar fyrir pólitískt líf og
haldgóða framtíðarstjórn i þessu
landi.
Nú er þess að gæta, að framan
nefndar greinar mínar eru 12—15
ára gamlar. Á þeim árum, sem
liðin eru frá því, að þær voru
skriíaðar, hefi ég vegna starfs míns
sýslað mikið um þessi efni, og e.
t. v. meir en flestir aðrir. Við það
hefur ýmislegt skýrzt fyrir mér og
í sumum atriðum hefi ég skipt um
skoðun, og tel ég mér að því engan
vansa. Ég tel að vísu enn mikla
annmarka á núgildandi kerfi og
ég tel að gera þurfi ýmsar lag-
færingar á því, m. a. verður að
minu áliti ekki komizt hjá því að
taka tillit til þeirrar stórkostlegu
tilfærslu fóiks i landinu, sem átt
hefur sér stað á síðustu 10—12 ár-
um. Alveg eins og nýjum kjördæm
um hefur verið bætt við á um-
liðnum áratugum vegna aukinnar
byggðar á ákveðnum stöðum, get-
ur orðið óhjákvæmilegt vegna
fólksflutninga að leggja einstaka
kjordæmi við annað. En mér
hafa við athugun orðið Ijósari en
áður ásiæður þær, sem liggja til
grundvallar hinu blandaða núgild-
andi kerfi, þ. e. viljinn til að halda
við hinni gömlu kjördæmaskipt-
ingu í aðaldráttum, en rétta jafn-
framt hlut hinna tiltölulegu nýju
þéttbýli: bvggða. Hia gömlu
kjördæmi hvíla á söguleg-
um grunni, eru aldagamall arfur,
og þau falla með eðlilegum hætti
samaii við aðra umdæmaskiptingu
landsins. Að niínu áliti þyrfti sem
víðtækust samvinna að vera á milli
flokka um endurskoðun stjórnar-
Á víðavangi
Álit Sjálfstæðisflokksins
á Alþýðuflokknum
Blaðið ísfirðingur ræðir um nýju
ríkisstjórnina 8. þ. m. og segiú
ni. a.:
„Ýmsuni þykir, og það ckk ,
að ófyrirsynju, það alleinkenni
legt að Sjálfstæðisílokkui'inr-.
skuli veita Alþýðunokkmin
brautargengi til niymluuar ríkis
stjórnar. Öðrurn finnst Alþýðu-
flokkurinn lítið öfundsverður af
stuðningi íhaldsins og telja lík
legt að þær leifar sein enn þá
eru cftir af AlþýðuflokknUm.
vaxi lítið vegna aðgerða þéss
Þcgar frá cru tekin vinmæli
ílialdsins við nokkra viidárvik
sína innan Reykjavíkurklíku: Al.
þýðuflokksins hefur §jálfstæðis-
flokkurinn aldrei átt til nqjgu
stcrk orð til að lýsa fyrirlitniiign
sinni á Aiþýðuflokknuni og ósk’a
honum feigðar. Hefur Sjálfstaeð-
isfiokkurinn í inálgögnum sínuni
jafnan á þessu alið, og þá mjög
oft ranglcga eins og Sjálfstæðis-
flokksins er von og vísa. Ilefui
blaðraiksni flokksins hér í bæn
um, Vesturlandið, sem oftast; ei
skrifað í Mánudagsblaðsstíl
geng'ið hvað ötulast fram í því
að ófrægja Alþýðuflokkinn og
forustumenn hans og talið þá
óalandi og óferjandi öllum bjarp
ráðuni og til einskis nýta. ■
Þetta getur hver seni er geng-
ið úr skugga um með því a<’
blaða lítilsháttar í Vesturlandi.
Þetta er nú það kærleiksþel og
traust sem foringjalið Sjálf-
stæðisflokksins hefur borið til
Alþýðuflokksins að undanförnu.
ÓLAFUR JÓHANNESSON
skrárinnar, en í þeirri endurskoð-
un er kjördæmamáiið ekki nema
e-inn þáttur. Það er ófært að taka
það eife út úr.
Afnám alíra gömlu kjör-
dæmanna utan Reykjavíkur
ber að fordæma
Af þvi, sem nú hefur verið sagt,
má það og Ijóst vera, hver muni
vera afstaða mín til fyrirhugaðra
kjördæmabreytinga Sjálfstæðis-
flokksins og Alþýðuflokksins, eftir
því sem ráða má af samþykktum
þeirra, þar sem haldið er í hið
gallaða uppbótarþingmannakerfi
a. m. k. mestu, öll hin gömlu kjör-
dæmi utan Reykjavíkur niður lögð,
nema -e. t. v. eitt, þ. e. kjördæmi
Ólafs Thors, og þingmönnum fjölg-
að í 60.
Ég tel sizt af öllu ástæðu til að
fjölga þingmönnum, þó að þing-
mannalalan sé að vísu ekki höfuð-
atriði í mínum augum. Ég tel hið
mesta óráð að leggja öll hin gömlu
kjördæmi niður. Þau eiga flest að
baki sér langa sögu, eins og áður
er sagt, því að í meginatriðum
Iiefur kjördæmaskipunin verið
óbreytt frá því Alþingi var endur-
reist, nema hvað kaupstaðarkjör-
dæmin iiafa bætzt við, og raunar
á kjördæmaskipunin rætur sínar í
himi fornu goðorða- og þinga-
skipun. Kjördæmaskipunin er
einnig í samræmi við aðra um-
dæma skiptingu landsins. Það veld
ur áreiðanlega mikilli röskun og
óþægindum að hverfa frá henni.
Einkennilega mega þeir þingmenn
vera innréttaðir, sem samþykkja
að leggja niður þau kjördæmi, sem
hafa senl þá á þing. Og gaman
verður að sjá framan í þá fram-
bjóðendur, sem biðja kjósendur
að senda sig á þing til þess að
leggja kjördæmi sitt niður. Út yfir
tekur þó, er gamlir þingmenn og
héraðshöfðingjar koma heim í sín
gömlu kjördæmi slíkra erinda.
Hitt er skiljanlegra, að slíkar til-
lögur komi frá ungum ævintýra-
mönnum, sem umfram allt langar
á þing, og eygja til þess mögu-
leika í hinni fyrirhuguðu nýju
skip^n.
Ég hefi talið nauðsynlegt að
taka þetta einnig skýrt fram til
þess að koma í veg fyrir, að farið
sé að læða því út meðal manna,
að ég sé hlynntur ekki aðeins hlut-
fallskosninguni heldur og hiinni
fýrirhuguðu skipan. En sjálfsagt
gefst síðar tækifæri til að ræða
hana nánar.
Stjórnarskrárnefnd 1947
Úr því að ég nú á annað borð er
farinn að skrifa um þessi mál,
langar mig til að koma á framfæri
annarra athugasemd í sambándi
við umræður uin þessi efni.
Að því hefur verið vikið nokkr-
um sinnuin iMörgunblaðínu, að
annár' fulltrúi Fraiiisóknarmanna
í stjórnarskrárnefnd hafi úr hienni
stokkið og að því er manni helzt
skilst, gert haná þar með óstarf-
hæfa. Þessari ör mun skotið að
mér, eða þó öllu heldur að. Fram-
sóknarflokknum. Af því tilefni
langar mig til að rifja upp nokkr-
að staðreyndir, en stjórnarskrár-
nefnd þessi og og stofnun hennar
er að vonuiu fallin i nokkrá
fyrnsku.
Stjórn Stéfáns Jóhanns Stefáns-
sonar hét því, svo sem ýmsar áðrar
ríkisstjórnir, að láta framkvæma
fyrirhugaða endursko'ðuná. lýSveld !
isstjórnarskránni. í maí 1947 Jagði
hún því fyrir Alþingi og fékk;
samþykkta svohljóð'andi þings-]
ályktunart'illögu: j
„Alþingi ályktar að fela rfkis-'
stjórninni að skipa sjö manna
nefnd til þess að endurskoða
stjórnarskrá lýðveldisins Islands.1
Þingflokkarnir fjórir tilnefni sinn
manninn hver, en ríkisstjórnin
skipi þrjá án tilnefningar, og skal
einn úr þeirra hópi, skipaður for-
maður nefndarinnar.“
í greinargerð segir, að réttara
þyki, ,,að ein nefnd vinni þetta
verk, skipuð fulltrúum bæði frá
flokkunum og einnig mönnum skip
uðum af ríkisstjórninni.“ Og í
framsöguræðu sagði forsætisráð:
herra: „Fannst því ríkisstjórninni
rétt að koma á laggirnar nýrri
nefnd, þar sem allir þingflokkarn-
ir ættu sinn fulltrúa, en auk þess
skipar ríkisstjórnin 3 menn, og er
það sérstaklega í hennar huga að
velja þá menn, sem hafi sérþekk-
ingu á stjóriiskipulagsmálum og
hafa tíma og tækifæri til þess að
inna af hendi verulegt starf í þess-!
ari nefnd.“
Samkvæmt þessu skipaði ríkis-:
istjórnin 14. nóv. 1947 eftirtalda
menn í nefndina án tilnefningar:
Bjarna Benediktsson, og var hann
jafnframt skipaður formaður, i
Gunnar Thoroddsen og Ólaf Jó-
hannesson. Af þingflokkunum
voru tilnefndir: Gylfi Þ. Gíslason
frá Alþýðufl., Halldór Kristjáns-
son frá Framsóknarfl., Jóhann
Hafstein frá Sjálfstæðisfl. og Ein-
ar Olgeirsson frá Sósíalistafl. Hall-
dór Kristjánsson sagði síðar af sér,
að mig rninhir 1951, og var þá
Karl Kristjánsson tilnefndur í
hans stað. Ljóst er af framansögðu,
að ég var ekki skipaður í nefnd Sjólfstæðisflokkurinn
þessa sem fulltrúi Framsóknarfl., kasfar grímurtni
og hefi ég aldréí setið í neinni
stjórnarskrárnefnd sem fulltrúi
neins flokks.
Er nefnd þessi hafði setið um
5 ára skeið, starfað nokkuð, en al-
gerlega án nokkurs árangurs, og
■er mér þótti auðsætt, að frekari
árangurs væri ekki a'ð vænta af
hennar hendi, sagði ég af mér
störfum í nefndinni í árslok 1952.
Gerði ég það méð bréfi til forsæt-
isráðherra, er ég sendi jafnframt
til formanns nefndarinnar. j
Ég get ekki séð, að ég hafi með
afsögn minni gerzt sekur urn neina
goðgá, og ékki er fyrir það hægt
að koma neinni sök á Framsókn-
arfl,. því að ég fór þar ekki með
neitt umboð af hans hálfu og var
honum algerlega óbundinn í starfi
mínu. Hann átti þar sinn fulltxúa
alveg eins og hinir flokkarnir. Ég
var ekki skuldbundinn neinum til
að sitja lengur í nefndinni og eyða
þannig tíma mínum til ónýtis. Það
hefði ekki átt að vera bundið nein-
um vandkvæðum að skipa mann í
Hvað tengir saman?
ísfirðingur heldur áfmm og
segir:
„En livað er það, sem orsakar
það að Sjálfstæðisflokknum hel'
ur nú alit í einu snúizt liugur,
og styður nú meira að segja Al-
þýðuflokkinn til myndunar rík-
isstjórnar? Ekki er það áliugi
Sjálfstæðisflokksins fyrir iausn
efnahagsmálanna, því trúir eiig'-
inn. Það væri líka næsta eiu-
kennilegt ef forráðaklíka flokks-
ins teldi Alþýðuflokksmenn hæi-
ari til að framkvæma sírar hug:-
myndir 1 þeim efnum, ef, ein-
hverjar væru, en eigin flokks-
menn. Nei, hér er ekki um neitt
slíkt að ræða. Sjálfstæðisflokk-
urinn sér nú hins vegar leik á
borði að nota Alþýðuflokkini;
sér til fulltsngis til að koma v.
framkvæmd óhæfuverkum í sam-
bandi við kjördæmaskipunina.
Þetta er cinasta ástæðan til þess
að Alþýðufiokkurinn nú nýtur
stuðnings Sjálfstæðisflokksin-
til þess að mynda ráðuneyti.
Þessir flokkar hafa áöur, þega.
þeir innleiddu hlutfallskosnmg-
arnar í tvímennihgskjördæmun-
um, vegið að lýðræðinu í land-
inu og er nú fyrirliugað að vega
í sama knérum, en bara á miklu
róttækari og háskalegri hátt mi.“
Framhald á 8. síðu.
A@ lokuni segir ísfirðingur:
„í sambandi við kjördæina'
málið hefur Sjálfstæðisflokkur-
inn nú alveg kastað g.-ímunni
og' borið fram einhverjar vitlaus-
ustu tillögur í kjördæniamálinu,
sein hugsazt getur. Er það nú
hans aðaláhugamál að afmá öl!
kjördæmi laudsins utan Reykja-
víkur, þar á meðal ísafjörð og
Vestur- og Norður-ísafjarðar-
sýslu, hið forna kjördæmi Jóns:
Sigurðssonar, forseta. Þessi pt.
önnur kjördæmi landsins, sem
verið hafa félagslegar — íjár-
hagslegar — og þingíséðislegar
heildir um óralangan tíira, æthu
nú Sjálfstæðisflokkurinn af)
þurrka út meffi aðstoð þeirra áfla
í Alþýðuflokknum, sem á undan-
förnum árum hafa sctið á svik-
ráðum viffi þá ríkisstjórn, sein
setið hefur að völdum luu'iin-
farin tvö og hálft ár, og 'sen
tneira hefur unnið til hagsbót;
fyrir vinnustéttir þessa lands
bæði hvað viðvíkur skynSamlegri
i!Framh á 8. síðu.)