Tíminn - 22.03.1959, Blaðsíða 5

T í MI N N, sunnndaginn 22. marz 1959.
5

Glefsur úr gamalíi dýrafræði
ALLIR íslendingar, sem
komnir eru til vits og ára, hafa
heyrt getið um skáldið og rit
höfundinn Benedikt Gröndal,
höfund Heljarslóðarorrustu.
Hann var 19. aldar maður, fædd
ur 1826 og dáin 1907. Benedikt
var fluggáfaður en að ýmsu
leyti einkennilegur maður, bæði
í rithætti sínum og háttum.
Hann las náttúrufræði við há-
skólann í Kaupmannahöfn, en
lauk ekki prófi í henni; en eigi
að síður var hann ágætur nátt-
úrufræðingur og mikill stuðn.
ingsmaður íslenzkra náttúruvís-
inda. Hann var einn af stofnend.
um Hins íslenzka náttúrufræði-
félags og var lengi umsjónar-
maður náttúrugripasafnsins. Ár-
ið 1878 kom út eftir hann dýra
fræði ásamt ágripi af mann.
fræði. Bókin er að vísu stutt, en
í henni er mikið samanþjappað
efni,
NÚTÍMA dýrafræðingum þyk
ir máske frásögn Gröndals dá.
lítið skringileg á köflum og jafn
vel hæpnar, en bókin gerði samt
sitt gagn og var le'ðandi stjarna
í dýrafræði um tugi ára og er
að sumu leyti í gildi enn í dag.
Þar sem bók Gröndals mun
nú orðið fágæt meðal. almenn-
ings, en margan mundi fýsa að
heyra, hvaða tökum höfundur-
inn hefir tekið efnið, þá ætla ég
að gefa lesendum kost á að kynn
ast fáeinum sýnishornum úr
bókinni.
í formála segir höfundurinn:
„Bókin held óg muni skiljast
hæglega, sé hún lesin með eftir.
■tekt, sé það ekki gert, þá er allt
ónýtt, þá er ekki til neins að
rita eða lesa.“
Þegar höfundur lýsir hreifa
dýrunum eða selunum, segir
hann meðal annars: „Brimill og
urt er karl og kona af selakyni
öllu. — Rostungur, romshvalur
er og í nyrztu höfum 20’, 2000
pd með 2 skögultönnum, sem
fyrrum voru konungsgersemi,
húðin er afarþykk og höfð í
svarðreipi. í suðurhöfum eru
sæbirnir og sæljón 20’, með
eymasneplum.
ÞAU HÓFDÝR sem ekki
jórtra, kallar höfundurinn þykk
skinnunga, meðal þein*a eru
svínin, um þau segir hann:
„Svínin hafa tvær framtær og
tvær aukatær, vígtennur í báð-
um skoltum og rana, sem þau
róta í moldinni með. Svín eru
heimsk og hænast ei að mönn-
um.
Gröndal minnist á fjölmörg
jórturdýr. Þar segir hann meðal
annars: „Zebú í Afríku og á
Indlandi hafa hnúð á bakinu.
Yak-naut er í Tibet og hefir tagl
eins og hestur. Búbalus (Böff.
el) er villtur á Indlandi, en tam-
inn í Suður-Evxópu, hornamik.
01. Vísundur (Bison) hefir
fjarska mikinn herðakamb og er
stutthærður og hrokkinhærður;
nú varla annars staðar en í
skógi einum í Pólen, önnur teg.
und í Norður-Ameríku“.
Yfirlit yfir fuglana er all-ýt
arlegt hjá höfundinum og jafn.
framt til fyrirmyndar. Þar seg-
ir hann: „Skipting fuglanna er
helzt byggð á nefinu og fótun-
um. Nefið er ýmist kengbogið
til að rífá og bíta (hræfuglar,
páfagáukar); eða breitt og flatt
(á svölum, til að gleypa flugur
á fluginu); eða stórt og létt (á
pipurfuglum, til að brjóta á-
vexti); eða lint og flatt og
tent (á öndum, til að ná grasi
og sæjurtum og sía orma og
smákvikindi úr sjó og vatni; eða
mjótt og hvasst (á söngfuglum
og ýmsum sundfuglum, til að
tína kvikindi úr holum og rif.
um) o. s. frv.
í INNGANGINM „frosk- ■
dýr og pöddur" stendur þetta:
„Þau anda í gegnum húðina og
kafna því, ef á þau er borinn
fernis eða olía. Flest kvaka eða
smágelta. Þau eru ákaflega líf-
seig og lifna aftur, þátt þau
gaddfrjós'i. Pöddm* hafa fund-
izt innan í steinum, sem mynd.
azt hafa utan um þær, og hafa
dýrin þá verið þar loftlaus og
næringarlaus, líklega íleiri þús
undir ára, og hafa lifnað við og
farið að stökkva, en dáið eftir
svo sem hálfa klukkustund.“
Um fótalausar pöddur, hinar
svonefndu Apoda segir hann:
„Þær eru eins og slöngur
að skapnaði, húiðn er mjúk og
slepjuð og hylur augu og eyxu.
Þær eiga heima í heitum lönd-
um undir jörðirini“.
Um rafmagnaða fiska farast
Gröndal svo orð: „Einkennilegt
fiskum og hvergi annars sfaðar
í dýraríkinu er rafmagn það,
sem sumir hafa, sneð því þeir
geta veitt öðrum dýrum, miklu
stærri en þ'eir eru sjálfir, svo
sterk slög að þau falla niður
sem þrumu lostin.“
UM SKOTUR segir hann: —
„Skötur hafa svo stóra brjóst-
iigga, að þær eru allar á breidd-
ina og eftir því þunnvaxnar;
halinn er á mörgum sporðlaus,
augun ofan á höfðinu, en
tálknopin að neðan. Húðin er
hreisturlaus, á sumum göddótt;
tennurnar flatar. Öll skctukyn
eiga lifandi unga, nema hinar
eiginlegu skötur, þær verpa fer
hyrndum eggjum (Pélursbudd.
ur, Pétursskip) með þráðum út
úr hornunum, og hanga þau á
þéim við þang og steina.“
í yfirliti sínu yfir skordýrin
segist höfundinum þannig frá:
„Mörg (þ. e. skordýrin) eru
þumlungslöng, en mörg varla
sýnileg berum augum; mörg eru
litfögur og allflest fjörug dag
dýr og sólskinsdýr;. mörg eru
skaðleg jurtum óg ávöxtum og
gera skaða á munum manna, svo
stnudum verða stór vandræði
af. Sum leggjasf og á menn og
dýr, sjúga blóð og gera óþrif;
en aftur eru sum nytsöm og
eyða bæði öðrum skaðlegum
skordýrum eða hræjum og rotn
andi hlutum, sem annars mundu
spilla loftinu. Af sumum fást
nytsöm efni: hunang og vax af
býflugunum; gallepli af gall-
vespunum eru höfð til bleks og
litunar; silki af púpu silkifiug-
unnar; læknismeðal af spansk.
flugum; skarlatslúsin gefur
hinn dýrmæta skarlatslit; allt
þetta eru mikilvægar verzlunar.
vörur, sem nema ógrynni fjár.“
Hér er mikil fræðsla í stuttu
máli.
Að lokum er hér lýsirig á dýra
flokki, sem Gröndal nefnir
vængfætinga. Þetta er lindýr,
sem er algengl í svifi sjávarins.
„Það eru smávaxin sjódýr,“ seg
ir Gröndal, „með vængmynduð-
um sundfærum, sum hafa skel,
sum ekki; sum gru litíögur, en
sum litlaus og skelir oft hálf
gagnsæ, þau eru næturdýr eða
rökkurdýr, og korna þá þúsund-
um saman uþp úr djúpinu, en
sökkva sér aftur, þegar dagar.
Vegná fjöldans eru þau aðal.
fæða skíðishvalanna og úir af
þeira í norðurhöfum."
í bók sinni reyndi Gröndal að
gefa sem flestum dýrum og dýra
flokkum íslenzk heiti. væru þau
ekki til áður, og eru ýmis þess
arra nafná notuð enn í dag.
Mál og Menning
Ingimar Óskarsson.

eftfr dr. Halldór Halldórsson
7. þátíur 1959
Frú Helga Jónsdóltir, Oddeyr-
argötu 6, Akureyri, skrifaði mér.
nokkru fyrir jól og bað mig að
skýra hér orðið margýgur. Hafðil
hún rekizt á þetta orð í bók, sem
hiin var að lesa, og langaði til
þess að vita uppruna þess og
merkingu.
Orðið margýgur er heiti á sjó-!
skrímsli, sem hefir ýmis önnur
heiti. Hefi ég tínt saman nokk-
urn fróðleik um það, Helgu og
öðrum til skemmtunar. Áður en
ég, vík að fornum heimildum,
skal ég vitna til þess, semi um
ínargýgi er sagt í Þjóðsögum
Jóns Árnasonar. Þar segir svo:
Tvenns konar sæbúar eru
það, sem næst ganga álfum, og
er sagt, að þeir séu í mannslíki.
Er annað þeirra hafgýgur, haf-
frú, margýgur eða meyfisluir,
er allt mun vera eitt, en hitt
er mannennill, sem nú er al-
mennt nefndur marbendill.
Margýgi hefir verið svo lýst,
að hún hafi gulleitt hár og sé
í mannslíki niður að beltisstað,
en þar fyrir neðan sé hún fisk-
ur og hafi þar með sporð.
Stundum þykjast sjómenn sjá
liana, en oftast er sagt, að það
hafi að borið norður við Gríms-
ey. Hún þykir helzt gefa ungurn
mömnun auga og sækir þá upp
á skipin, ef þeim verður það
að dotta, en Credo í Grallai'an-
um gamla er góð vörn við
sjíku. J.Á. Þj.I, 131.
í fornmáli kemur orð þetta fyr
ir og skal helztu heimilda getið.
í Ólafssögu helga i Flateyjai’bók
segir frá því, er sá helgi kóngiu*
herjaði á heiðna illgerðamenn,
sem „blótuðu kappa tvá til full-
tingis sér“. Annar þessara kappa
var margýgur. Orðrétt scgir í
sögunni.
Þat var annat margýgr, ok lá
hon stundum í Karlsám, en
stundum var hon í sjó. Hon
söng svá fagrt, at hon svæfði
skipshafnir. Ok er hon kenndi
fyrir sina náttúru, at menn all-
ir váru sofnaðir, hvelfdi hon
skipunum ok drekkti svá mönn-
um, en stundum æpti hon svá
hátt upp, at margir urðu at
gjalti ok hurfu fyrir þat aptr.
Flat. II, 25.
Gcrst er þó frá skepnu þcssari
sagt í Konungsskuggsjá, þar scm
lýst cr skrímslum í Grænlands-
hai'i. Mun óg því birta þá lýsingu
hér:
!!
HVAÐ KOSTAR INNBU YÐAR I DAG?
Samkvæmt íauslegri áætlurt, sem gen5 heíir veriðuýlega, mun meíal innbú hafa kostað 50.900
krónur 1950, en sama innbú mimdi kosta 1ÖÖ.Ö0Ö krónur í dag.
Vií viljum því bema þeim tilmækm til allra heirt.’h og. emstaklinga' aS kaupa þegar tryggingu j!
á innbúum sínum og hækka eldri tryggingar mitía. . mwérándi vertílag. W
•X
* «
S-AiIMIVn.RTIGIUTII8,Y(K(KniT(I3-i^m I
:!
Sa- r.’. .“.ndshú.'sinu, Reykjavík, sími 17080. jj
UmbcS í næsfa kaupfélagi. jj
*4
B«nHnnnnnnnnnn«nnjnnnnn:nunnnjnn:nn:nnnnH«:nnn:n«n:nn;':L-;:!*:-::::::::::n::::;::::{:::::::jj:;;jn«K;:;j;j;:;:;;;;;;;;::::::;:;::;;;;;an;;;ni.
Þal hefir ok enn sét verit þar
eitt skríms(l), er menn kalla
margýgi. Þess vöxtr hefir svá
sýnzt sem þat hafi kvenmanni
líkt verit upp í frá linda stað,
því at þat skrímsl hefir haft á
'brjósti sér stóra spena, svá sem.
kona, langar hendr ok sítt hár
ok vaxit svá at öllupa hlutun*.
um háls ok um höfuð sem ma'ðr
Hendr hafa mönnum sýnzt.
myklar á því skrímsli ok eig
með sundr slitnum fingrum,
heldr með þvílíkri fit sem tær
tengjast saman á fitfuglum.
Niðr í frá linda stað hefir þav
skrimsl sýnzt líkt fiski bæð..
með hreistri ok með sporði ok
sundfjöðrum. Þetta skrims.
hefir svá verit sem Iiit lyrra
(þ. e. hafstrambr, sem lýsing er
á rétt áður í bókinni), at sjald-
an hefir þat sýnzt nema firi
stórum stormum. Þetta hcfir
verit athæfi þess'a skrimsl(s),
.at þat hefir opt kafzt (ritað
kafz, þ. e. kafazt. í öðrum hdr
kafat, kafs leitat) ok jamnan.
svá upp komit, at þat hefir 'haft
fiska í höndum sér, ok ef þat
hefir horft at skipi ok leikit:
sér við fiska eða kastat fiskum
at skipinu, þá hafa menn verit
hræddir um þat, at þeir mundo.
fá stór manntjón. Þat skrimsl
hefir ok sýnzt mikit ok hræði-
legt í andliti með hvössu enni
ok breiðum augum, mjök
mynnt ok með hrokknum kinn-
um. En ef skrims(l) þat etr
sjálft fiska eða kastar á haf frá
skipi, þá hafa menn verit í
góðri ván um, at þeir mundi
halda mönnum, þó at þeir fcngi
slóra storma. Kgs. 85—66
(Kaupmannahafnarútgáfan frá
1920).
Þá ber þess að geta, að fyrir
kemur orðmyndin margýgja að
fornu í samsetta orðinu margýgju
son. Frá því segir í Grettlu, að
Gx*ettir var sladdur hjá Ólafi
konungi lielga og skyldi járn
bera. En áður en skírslan mátti
fram fara, „hljóp fram piltr einn
frumvaxta, heldr svipligr“ og
róðst að Gretti með ókvæðisorð-
um „rótti honum fingr ok skar
honurn höfuð ok kallaði hann
margýgjuson ok mörgum öðrum
illum nöfnum“.
Bæði orðin margýgur og mar-
gýgja hafa lifað fram eftir öld-
umý og orðið margýgur lifir enn.
Dærni þess hefi ég þegar nefnt
úr Þjóðsögum Jóns Árnasonar,
og mörg önnur mætti til tíná, en
þess gerist hér ekki þörf. Orð-
myndin margýgja virðist hafa
verið sjaldgæfari, en þó finnast
'hennar nokkur dæmi á bókum.
Til gamans mætti til dæmis gela
þess, að Snorri á Húsáfelli notaði
hafskenninguna frón margýgju
(Sn.Bj.Sig. 125).
Unx uppruna orðsins margýgui'
er það að segja, að fyrri liluti
oi'ðsins er mar (í fornu máli
marr), sem merkir „sjör“ og fyi*-
ir kemur í samscttu orðunum
marbakki og mararbotn. Síðari
hlutinn gýgur er kvenkennt orð,
sem merkir „skessa, tröllkona“
og beygist svo: nf. gýgui', þf.
gýgi, þgf. gýgi, ef. gýgjar. Mér
er .ókunnugt .um, að fleirlala orðs-
ins komi fyrir, en myndi hafa
verið gýgjar.
Ég hefi rakið þetta nokkru
nánara en elia vegna þess, að ég
veit, að margir hai'a nvikinn
áhuga á þjóðtrú, enda er þjóðtrú-
in bæði merkilegt og s'kemm!:-
legt efni, sem rannsaka þyrfti
múklu meir og betur en gert hef-
ir verið. Þcim, sem áhuga hafa á
að kynna sér ger þjóðtrú um
sjóskrímsl og sæverur ýmiss kon-
ar, get ég bent á ritgerðina Sjó-
vííi og ojóskrímsl eftir Benedikt
Gröridal. Ilún birlist í Tímariti
Jíins íslenzka bókmenntafélags
XIV árið 189,3. Og um norskar
sjóverur er fróðleik að fá í grein-
(Framhald á 8. sLa).