Tíminn - 08.09.1961, Síða 8

8
1?í%TN>N, föstudagimi 8. september 1961.
— Þú verður að fyrirgefa,
ég kann ekki að þéra, sagði
Valdimar Lárusson og rétti
mér höndina, það þekkist ekki
með Vestur-íslendingum. Þar
þúast allir. Ég hef líka heyrt
að þéringar séu að leggjast
niður hér á íslandi.
Valdimar Lárusson er borinn og
bamfæddur vestanhafs, hefur að-
eins einu sinni áður komið til ís-
lands til stuttrar dvalar.
Níu systkin
Samt sem áður talar hann svo
vandað og fagurt mál að margur
innborinn Vesturbæingur mætti
öfunda hann. Ef hreimurinn kæmi
ekki upp um Valdimar, gæti hann
vel hafa alið aldur sinn í íslenzkri
sveit. En Valdimar á ekki langt að
sækja orðfærið, því langafi hans
var enginn annar en Bólu-Hjálmar.
Valdimar muai vera nanasti af-
komandi Bólu-Hjálmars sem nú er
á lífi.
— Sigríður dóttir Bólu-Hjálmars
giftist Lárusi Erlendssyni og þau
settu bú saman í Holtastaðakoti,
sagði Valdimar í rabbi við blaða-
mann Tímans um daginn, þau áttu
mörg börn og eitt þeirra var Pálmi
faðir minn. Hann fluttist vestur
um haf, ungur að aldri, þó kvænt-
ur og átti tvö börn. Móðir mín hét
Guðrún Steinsdóttir, þau bjuggu
á Hryggjum í Gönguskörðum áður
en þau fluttu vestur. Báðir þessir
bæir eru nú í eyði. Við vorum níu
systkinin, ég er yngstur, einn á
lífi, fæddur árið 1912 á Gimli við
Winnipeg-vatn en þar settust for-
eldrar mínir að. Og þar er ég almn
upp.
Pikkur og hvítfiskur
— Hvernig voru kjör landnema
á þeim timum?.
— Fátækt var mikil framan af,
svaraði Valdimar, en fólk fann
ekki eins fyrir fátæktinni og ætla
mætti, því greiðvikni og hjálpsemi
var mikil að sama skapi, hver
reyndi að hjálpa öðrum eftir beztu
getu. Fólki leið yfirleitt vel þó
peningaráð væru af skornum
skammti.
— Hver var helzta björg manna?
— Fiskveiðar í Winnipeg-vatni.
Ég man eftir seglbátunum sem
voru notaðir fyrstu áratugina áður
en vélbátar komu til sögunnár. Ég
man hvað mér þótti höfnin í Gimli
skemmtileg þegar allir seglbátarn-
ir lágu inni. Það var fiskað í net.
Og karlarnir hertu aflann að ís-
lenzkum hætti, einnig var mikið
reykt. Einkum var það pikkur og
hvítfiskur sem veiddist en frægasti
fiskurinn var gullauga. Hann var
reyktur og var heldrimannaréttur
um alla álfu. Hann jafngildir lax-
inum hér,. var þó ekki eins al-
mennur. Karlarnir fluttu aflann
stundum ísaðan á uxakerrum lang-
ar leiðir til að selja hann, þá urðu
dagleiðir yfirleitt ekki lengri en
30 mílur.
Á árunum 1920—25 fóru menn
að fiska á vélbátum, þá breyttist
þetta. íslendingar voru í meiri-
hluta í Gimli lengi framan af, en
nú orðið hefur mikið flutzt þangað
af Mið-Evrópufólki. Mörg þorp og
bæir í Manitóba-fylki bera íslenzk
nöfn, þar er Húsavík, Hnausar,
Baldur og þar er smáþorp sem ber
nafnið Reykjavik.
Samhjálp
— Hvernig voru húsakynni
fólks?
— íslendingar bjuggu eins og
margir aðrir landnemar í bjálka-
kofum frumbýlingsárin, sagði
Valdimar, þeir voru þó löngu liðn-
ir undir lok þegar ég var að alast
upp. Þá voru menn farnir að
byggja úr hefluðum viði. Allir
höfðu skepnur til að framfleyta1
sér, tvær þrjár kýr, hænsni og
þess háttar. Þeir sem bjuggu inni
í landi fjarri vatninu lifðu á korn-
’rækt og kúarækt. Þrátt fyrtr fá-
tæktina, sagði mér móðir mín að
skemmtilegustu árin hefðu verið
frumbýlingsárin í bjálkakofanum.
Hún hafði lítið handa á milli en
fólk gerði sér gott af öllu. Allir
voru eins settir og öllum leið vel.
Mamma var ung og hraust og létt-
lynd eins og fólkið flest. íslend-
ingar hjálpuðu hver öðium eftir
því sem á þurfti að halda, oft var
ég sendur með egg og smjör og
annað matarkyns til þurfandi
manna og fleiri voru þær húsmæð-
ur í grenndinni sem létu sér annt
um þá sem voru þurfandi. Og
aldrei var fátækasta fólkið látið
finna til þess að það væri þurfandi.
Hreinir og óhreinir Indíánar
— Varstu lengi í heimahúsum?
— Ég fór að heiman 18 ára gam-
all og gekk á kennaraskóla, svaraði
Valdimar, þar var ég eitt ár. Síðan
lagði ég land undir fót, fór langt
norður í öræfi þar sem Indíánar
höfðust við 'í smáþorpum. Þar
gerðist ég kennari. Ég dvaldi
þarna heilt ár meðal Cree-indíána
en þeir voru forðum taldir með
grimmustu og herskáustu ættbálk-
um Indíána. Þorpið þar sem skól-
i inn var hét Kississing, það er mál
'lndíána og merkir „kalt vatn“.
Þarna bjoggu Indíánar í bjálka-
kofum á vetrum en tóku sig upp
á sumrin, fóru í veiðiferðir og
hírðust þá í tjöldum.
— Hvernig féll þér við Indíána?
— Indíánar eru bezta fólk sem
ég hef kynnzt, þó eru viðhorf
jþeirra til lífsins ólík okkar. Ég
j kom þarna hálf-gerður stráklingur
: og átti að kenna börnunum ensku.
Indíánar voru í miklum meirihluta,
þó voru hvít börn á strjálingi inn-
an um í bekknum.
Hvítu börnin voru hrein og
þrifaleg en Indíánabörnin átakan-
lega óhrein, sá varla í andlitið á
þeim fyrir skít. Og fötin þeirra
voru engu hreinni. Ég tók þau á
eintal og sagði þeim að þau yrðu
að þvo sér rækilega áður en þau
kæmu í skólann. Þetta hreif.
Næsta dag komu þau í skólann
uppstrokin og snurfusuð, þvegin
og fægð, og í góðum fötum. Öðru
hvoru þuííti ég þó að áminna þau
um vetunnn.
Oft mætti ég mæðrunum á götu,
það voru raunar ekki gö.tur, held-
ur moldarstígir, og þær viku sér
þá að mér hróðugar og upp með
Valdimar Lárusson.
Valdimar Lárusson er Vestur1.
íslendingur, 49 ára að aldri.I*
Hann er kennari í ensku við'*
kennaraháskólann í Winnipeg,*J
fæddur vestra. Hann hefur að-I*
cins einu sinni áður komið til“Z
landsins, en talar gott og>J
faliegt, íslenzkt mál.
.■.V.V.V.V.V.V.WWVWW,
IncLíárLÍrm
beit
nefih af
kellingunni
SLnm
- og var komið í gæzluvarðhald til afkomanda Bólu-Hjálmars
sem las fyrir hann eldhúsrómana
sér og sögðu: „Nú þvoði ég strákn-
um vandlega í morgun.“ Og ég
svaraði: „Það var mikið indælt,
frú mín góð.“ Og þær urðu voða
montnar. En árangurinn af þessu
varð sá að ég held að hvergi á
landinu hafi verið hreinni Indíán-
ar en í Kississing.
Aldrei iæst dyrum
Indíánarnir voru merkilegir. Oft-
lega bárust mér bréf með börnun-
um í skólanum. Það voru mæðurn-
ar að skrifa mér og biðja mig að
lána sér fáeina aura til að kaupa
hitt og þetta sem tiltekið var. Ég
hafði dálítij peningaráð þarna og
varð alltaf við bón þeirra. Og
heldur græddi ég en tapaði á þess-
ari lánastarfsemi. Indíánarnir borg-
uðu hvern'eyri skilvíslega og ekki
nóg með það, heldur sendu mér
aukalegan steiktan fugl eða kan-
ínu fyrir vikið." Stundum kom ég
heim í bjálkakofann minn eftir
kennslu og þá var búið að þrífa
þar í hólf og gólf, allt fægt og
strokið. Aldrei vissi ég hver hafði
gert mér þessa greiða. Aldrei var
læst dyrum þarna í þorpinu og
mér var óhætt að skilja eftir pen-
inga á glámbekk, þeir voru aldrei
snertir. Indíánar stela ekki.
Mér féll svo vel við Indíánana
að mér meir en datt í hug að gera
það að sérgrein minni að kennaj
þeim. Af því varð þó ekki og hef
ég alltaf iðrazt þess. Þó voru Indí-
anabörnin ekki beinlínis auðveldir
nemendur. Það vantaði ekki
greindina og næmið, en lífsvið-
horf þeirra var gerólíkt. Þau
skildu aldrei nauðsyn skólagöng-
unnar, þeim þótti óþarfi að vita
skil á landafræði og sögu. Hins
vegar lögðu þau sig fram um að
læra að skjóta af boga og leggja
snörur fyrir dýr. Það var einhver
tilgangur i því. Oft fór ég með
Indíánum í veiðiferðir og fiskitúra
í skógum og vötnum, við veiddum
bjóra, otur tófur og úlfa. Þar
vantaði ekki gáfurnar hjá Indíán-
um. Og índíánar gátu lært. Ég
þekkti einn Indína, við töluðum
saman íslenzku. Hann hafði aldrei
kynnzt öðrum hvítum mönnum
en fslendingum og lært af þeim
málið. Það var gott að skilja hann,
hins vegar notaði hann aldrei
beygingar.
Einu sinni komst ég þó í hann
krappan í viðskiptum við Indíána.
Indíánar eru að dagfari prúðir og
stilltir en mega ekki smakka
áfengi. Þá umhverfast þeir og
tryllast og geta þá unnið hin hrylli-
legustu óhæfuverk. Þarna í þorp-
inu vildi svo til að Indíáni einn,
kraftajötunn, fékk sér neðan í því
og sinnaðist við konu sina. Ilann
beit af henni nefið. Konan var
flutt flugleiðis á spítala nær dauða
en lífi. í þorpinu var einn lög-
regluþjónn úr kanadísku riddara-
lögreglunni, hann tók manngarm-
inn fastan og fer með hann beint
til mín. Bað hann mig geyma
manninn nokkurn tíma, því sjálf-
ur þurfti hann að sinna öðrum
störfum fjarri þorpinu. Þar logaði
allt í illdeilum og áflogum. Mér
leizt nú ekki á blikuna að hafa
manninn í gæzlu, þetta var rumur
mikill, hár vexti og herðibreiður
og tveggja manna maki að burð-
um. En hér var ekki undankomu
auðið og Indíáninn varð eftir hjá
mér. Ég hafði ofan af fyrir honum
í tómstundum mínum með því að
lesa upphátt fyrir hann þess konar
bókmenntir sem þið kallið eldhús-
rómana. Sjálfur var hann ólæs.
Hann var ákaflega hrifinn af þess-
um sögum og beið í spenningi eftir
næsta lestri. Þqrna svaf hann hjá
mér í kofanum í sex nætur og all-
an tímann var ég á nálum og kom
varla dúr á auga. Hann hefði get-
að snúið mig úr hálsliðnum á einu
augabragði og lagt á flótta óhindr-
aður. En ótti minn var ástæðulaus,
hann var ljúfur sem lamb og prúð-
ur. Loks fékk ég skeyti um að
fæia hann á járnbrautarstöð, sem
var 20—30 mílur frá heimili mínu.
Hann fylgdi mér mótþróalaust á
stöðina og meðan við biðum eftir
lestinni vildi hann ólmur gefa mér
dollar. Ég vildi ekki með nokkru
móti taka við honum, en hann
grátbað mig að þiggja dollarann,
því aldrei hefði hann átt jafn góða
daga og hjá mér í kofanum. Og
hann varð ósköp feginn þegar ég
loksins tók við dollarnum. — En
aldrei fann ég á honum að hann
iðraðist þess að hafa bitið nefið af
konunni sinni.
Heimþrá og vonbrigði
— Ert þú ekki skáld, Valdimar,
kominn af Hjálmari í Bólu?
— Nei, því er verr og miður, en
pabbi var vel hagorður. Hann orti
stökur og tækifærisvísur og urðu
margar þeirra fleygar. Þegar ég
fór fyrst að heiman, gaf hann mér
vasabók og ritaði í hana þessa
visu:
Heims á stræti hált er svell,
með hreysti mætum trega.
Á ferð um nætur fá menn skell,
farðu gætilega.
— Og hefurðu farið eftir þessum
heilræðum?
— Um það segi ég ekki blaða-
manni.
— Var aldrei heimþrá í þeim ís-
lendingum sem fluttu vestur?
— Blessaður vertu. Pabbi t. d.
saknaði alltaf íslands og iðraðist
þess að hafa flutt. Hann fór til
Islands á Alþingishátíðina 1930 og
hafði hlakkað mikið til fararinnar.
En hann varð fyrir sárum von-
brigðum, sem voru af tvennum
toga spunnar. Honum þótti það
ísland horfið sjónum, sem hann
hafði þekkt. Á hinn bóginn þótti
honum framfarir hafa orðið litlar.
— Hvenær komst þú fyrst til
íslands?
— Það var fyrir tíu árum. Þá
tívaldist ég hér sumarlangt Strax
fyrstu dagana fannst mér ég vera
heima hjá mér. íslenzk gestrisni
er merkilegt fyrirbrigði. íslend-
ingar virðast hafa einstakt lag á
því að láta manni líða vel í návist
sinni. Þó maður komi bláókunn-
ugur á bæ, er manni tekið eins og
aldavini. Og íslendingar taka
manninn eins og hann kemur fyrir,
þeir gera sér enga rellu þótt ein-
hver sé öðruvísi í háttum en ann-
að fólk. Það er einkum þetta at-
riði sem mér fellur í fari íslend-
inga.