Tíminn - 17.10.1961, Blaðsíða 9

TÍMINN, þriðjudaginn 17. október 1961
9
Kynni við Háskóla
Eftir Haye Walter Hansen
IIII i í X:

HÁSKÓLi ÍSLANDS
teikningar eftir Haye Walter Hansen úr íslandsbók, er hann hefur
skrifaS.
Það má telja sjálfsa-gt, að forn-
leifafræðingur, sem ætlaði í
þriggja mánaða ferðalag tii fs-
lands, en varg svo hrifinn af
landi og þjóð, að dvölin varð þrjá
tíu mánuðir, hafi komizt í kynni
við Háskóla fslands og stofnanir
hans.
Þótt hann hafi lokið námi við
háskólann í Hamborg tuttugu ár-
um áður og helgaði sig sérstak-
lega námi í norrænni fornfræði,
gat hann öðlazt nýja þekkingu á
húsbyggingum, gröfum, vopnum
og skrauti frá Víkingaöld í Há-
skólabókasafni, Landsbókasafni og
framar öllu í Þjóðminjasafni, sem
aðeins er hægt að finna í jafn rík
um mæli í Haithabu við Hadde-
byer Noor sunnan við Slésvík, þar
sem sænskir víkingar áttu dval-
arstað.
Einnig gafst mér tækifæri til
ag halda fyrirlestur um þróun
húsagerðar frá þjóðflutningatíma-
bilinu til Víkingaaldar við Há-
skóla ÍSlands, þar sem ég vakti
athygli á gömlum húsagrunnum,
einkum á eyjunum Gotland og Ö-
land í Eystrasalti, svo og nýrri
bæjarrústum í Noregi (Guðbrands
dal og Rogalandi) og. Danmörku
(Trelleborg, Vestur-Sjáland og
Hedegaard í Álaborgaramti), sem
likja má við hina frægu fornleifa
fundi í Þjórsárdal. Verkið „Forn-
tida gárder i Island“, sem samið
var af ýmsum norrænum fom-
leifafræðingum og inniheldur
skýrslur frá 1939 um uppgröft í
Þjórsárdal, er mjög eftirsótt í
Þýzkalandi, “þár sem það veitir
mjög mikilvægar upplýsingar um
húsbýggingar á landnámsöld og
öldunum þar á eftir. Rannsóknir
A.W. Brögges „Den norske bosetn
ingen pá Shetland-Orknöyene" og
um Vínlandsferðir og eigin athug
anir viðvíkjandi húsbyggingum
frá Víkingaöld í Færeyjum og á
íslandi að viðbættum athugunum
frá írlandsferð árið 1960, hafa
varpa-s skýru ljósi yfir húsbygg-
ingar á fyrstu tímum íslandsbyggð
ar.
Eg rannsakaði, Ijósmyndaði,
teiknaði og málaði torfbæi í Skaga
firði, sem hætta er á að eyðilegg
ist á komandi árum og hef ákveð
ið að arfleiða Þjóðminjasafnig að
nokkrum hluta þessara gagna.
í júní 1950 gafst mér tækifæri
á að teikna mynd af hinum gagn-
merka rektor Háskóla íslands,
próf. Dr. Alexander Jóhannessyni,
sem einnig hefur unnið mikið að
þróun íslenzkra flugmála og kom
á sambandi við þýzka flugfélagið
Lufthansa árið 1937 í bók minni
„Island von der Wikingerzeit bis
zur Gegenwart", mun ég geta á
viðeigandi hátt hinnar fróðlegu
greinar hans um Háskóla íslands
í þýzka ársritinu „Island“ árið
1953.
í nóvember 1953 gafst mér einn
ig tækifæri til að mála mynd af
Árna Friðrikssyni, fiskifræðingi
við Fiskideild Háskólans, þar sem
hann situr við skrifborðið og reyk
ir pípu sína.
Sænski fornleifafræðingurinn
Hanna Rydh hélt í júní fyrirlestur
sem vakti mikla athygli, um stöðu
konunnar í heiminum. Þar hélt
hún þvi fram sem góð kona og
móðir. að eiginlega ætti að hrifsa
vopnin úr höndum karlmannanna.
sem lékju sér að því að berjast
eins og stór, óþæg börn. Eg kynnt
ist Hönnu Rydh á fyrsta baltneska
fornleifafræðingamótinu í Riga,
oe nú hitti ég hana aftur eftir 20
ár — á íslandi. f ágóðaskyni fyrir
hjálparstarf fyrir nauðstadda Þjóð
verja á árunum eftir 1945, sem
Svíar stóðu fyrir, gaf ég Hönnu
Rydh málverk, er ég hafði málað,
en hún valdi sjálf. Það var af
Glaumbæ í Skagafirði.
Per Fett frá Bergens Museum,
sem í júlí 1950 færði Þjóðminja-
safninu mikið safn fornmuna, sem
gefnir voru af 21 norsku safni,
fékk frá mér í þakkarskyni teikn-
ingu af eldhúsinu í Reykjahlíð
við Mývatn.
Aldrei mun ég gleyma því, að
Hanna Rydh og Per Fett, ásamt
próf. Matthíasi Þórðarsyni voru
fyrstu norrænu starfsbræður mín
ir, sem bættu mér að nokkru skað
ann, er vísindabókasafn mitt eyði
lagðist að fullu í heimsstyrjöld-
inni síðari, með því ag gefa mér
af sínum eigin bókum. Próf. Matt
hías, sem er mikill vinur Þjóð-
verja, ritaði grein í „Deutscher
Undanfarna daga hefir farið
fram hérna í höfuðstaðnum viður-
eign nokkur út af síðasta skáld-
verki Laxness, Strompleiknum.
Hafa átzt þar við: höfundurinn og
leikararnir annars vegar — af
leiksviði Þjóðleikhússins — og
leikdómarar blaðanna hins vegar.
Er það skjótt af að segja, að þeir
síðar töldu hafa farið verr út úr
þeim leik. Það verður mönnum
ljóst þegar þeir hafa séð sjón-
leikinn og horft á hann fordóma-
laust.
Gagnrýnendum (og frumsýning-
argestum) má virða til nokkurrar
vorkunnar, að þeir hafa ginið of
við auglýsingaflugum leikhússins.
Spenningurinn og eftirvæntingin
hefir svifið á þá, og þeir hafa gert
ráð fyrir allt öðru en birtist svo
á sviðinu. En maður, sem tekst á
hendur að dæma um leiklist —
og þar með ritlist — ber ekki ein-
ungis ábyrgð gagnvart leikhúsinu,
höfundinum og blaði sínu. heldur
og öllum almenningi, lesendum
blaðanna. og fyrst og fremst þeim.
Hann má því ekki láta annarleg
sjónarmið og hleypidóma villa sér
sýn
Leikdómendur telja Strompleik
flest til foráttu, kveða hann t. d.
vera eins konar sambland af farsa
og revýju Látum svo vera En
höfundurinn lofaði aldrei neinu
hádramatísku verki, og hafi Hall-
dóri Kiljan sýnzt svo að skrifa
farsa — þá hann um það. Okkar
er síðan að dæma, hvort farsinn
íslands
Bote in Island“ (Árg. 1. 1950 3.
befti) um Þingvelli, en ég var rit
stjóri blaðsins. Þessi ágæta grein
hefur orð'ið mér ag miklum not-
um við samningu bókar mi.nnar
um fsland, sem koma mun út inn-
an skaimms.
Kristján Eldjárn, eftirmaður
próf. Matthíasar Þórðarsonar við
Þjóðminjasafnið, sem hefur skipu
lagt þetta mikla safn með mestu
prýði, hefur verið óþreytandi
hjálparmaður minn við a'llt, er
varðar íslenzka fornsögu og þjóð-
fræði. Það gladdi mig mjög, er
ég sá í ritverki próf. Bröndsteds
„Danmarks 01dtid“, mynd af
Kristjáni í förngermönskum bún-
i-ngi, sem er nákvæm eftirmynd
af fatnaði þeim, sem fundizt hefur
er góður eða slæmur. Hann er
góður.
Höfundurinn hefur haldið sér
fast við það að kalla leikrit þetta
gamanleik, og hefir fengið að-
finnslur fyrir það líka. En sjón-
leikurinn er saminn í skemmti-
stíl og gerir ekki kröfur til að
vera drama. Svo sem kunnugt er,
er Kiljan mikill skemmtimaður í
ritum sínum og á jafnvel til ,að
skemmta um hinn óskemmtileg-
asta hlut, því að maðurinn er háð-
fugl mikill og húmoristi, svo að
nálgast með köflum, að hann sé
„spitzbub og galgenvogel“ eins og
Jón Marteinsson. f þessu leikriti
beitir hann háði sinu óspart. Hann
dregur ýmis fyrirbrigði í þjóðlífi
okkar sundur og saman í logandi
háði, einkum spillinguna í við-
skiptalífinu og snobbið. Það skyldi
þó aldrei vera. að það hafi snert
óþægilega einhverja þá. sem hæst
gapa af hneykslun yfir leiknum?
Sumir hafa viljað láta í veðri
vaka, að í verki þessn bregðist
Kilján lesendum sínum, og haldi
jafnvel ekki fyrri, rithöfundarein-
kennum sínum. Þeir menn, sem
slíku halda fram, hafa illa lesið
sinn Kiljan og hlustað enn þá
verr. Auðvitað nýtur hinn sérstæði
og töfrandi sfíll Kiljans sín öðru-
vísi og nokkru verr í töluðu máli
en á bók Samt eru einkennin þau
sömu. Leikurinn gneistar af
fyndni og mörg eru tilsvörin meitl
uð og snjöll. Persónurnar eru
skýrt mótaðar, þótt ekki séu marg
í eikarkistum frá germönsku bronz
öldinni (1800—800 f.Kr.).
Einnig vildi ég geta þess, að
með hjálp Jóns Vestdal og nokk-
urra þýzkra stúdenta við Háskóla
íslands, tókst ag setja á svið
þýzkt helgiléikrit í dómkirkjunni
í Reykjavík, en texta þess útveg-
aði syst.ir mín Irmgard Hansen.
Nokkrar þýzkar hjúkrunarkonur
við elliheimilið Grund tóku þátt
í þessum helgileik, sem þá var
leikinn í fyrsta skipti í Reykja-
vík.
í Goetheherbergi á Nýja-Garði
bjó þá þýzki kvenstúdentinn Luise
Ullrich, sem fyrir skömmu hefur
ritað ferðabók um ísland, Eng-
land og Norður-Afríku.
Einnig Luise Haddorp, sem nú
er kennari í Hamborg, hefur stund
ag nám hér og hefur veitt mér
góða hjálp við prófarkalestur á
bók minni, einkum hvað íslenzk
una snertir. Á meðal þeirra, er
léku í þessu þýzka helgileikriti.
en um tónlistina í því sá dr. Páll
ísólfsson, var Giinther Meyer, stúd
ent frá Múnchen og hafði hann á
hendi hlutverk Jóseps, að mig
minnir.
ir drættirnir í sumum. Verður ei
séð, að höfundur hafi kastað til
þeirra höndunum, eins og mjög
hefur verið haldið á loft. Helzt
er það þá útflytjandafrúin, sem
stingur nokkuð í stúf, enda á sú
persóna harla lítið erindi í leik-
inn. — Þá hefur mikið verið býsn-
azt yfir því, að Fulltrúi Andans
úr Japan sé með öllu óskiljanleg
persóna, sem komi gersamlega er-
indisleysu í leikslok. Rétt er það,
að Fulltrúinn er dálítið torskilinn,
ef menn nenna ekki að líta í kring
um sig í fyrri skáldverkum Kilj-
ans, og raunar Stromplei’k sjálf-
um. Kúnstner Hansen er lykill-
inn að skilningi á Fulltrúa And-
ans, en þeir standa báðir á herð-
um Eftirlitsmannsins í Brekku-
kotsannál, þess góða taó-ista.
Þótt Strompleikur kunni að
vera frasa-kenndur sker hann sig
frá reyfaranum einmitt í persónu
sköpuninni. Hér finnst enginn
skuggalaus engill né birtulaus
óþokki. Við fáum jafnvel samúð
með Útflytjendanum, sem er ann-
ars samvizkulaus svindlari, og
með Innflytjandanum í allri ein-
feldni hans. Við fyrirgefum jafn-
vel frú Ólfer afbrot hennar, vegna
þess að höfundurinn opnar okkur
skilning á tilgangi hennar og misk
unnarlausri baráttu hennar upp á
líf og dauða, fyrir dóttur sinni og
sóma þeirra. Hún borgar líka fyr-
ir með lifi sínu Höfundur skilur
við hana á mjög hófsamlegan og
listrænan hátt. Hún hverfur hljóð
Þessi helgileikur hafði svo mikil
áhrif á Ara, þri'ggja ára gamlan
son vinar míns, málarans Guð-
mundar Einarssonar frá Miðdal,
að hann sagði vi.ð móður sina, er
hún kom að honum krjúpandi með
spenntar greipar og spurði hann,
hvað hann hefðist að: „Sérðu
ekki, að ég er María mey?“ Næstu
sunnudaga vildi Ari alltaf fara í
dómkirkjuna, af því að hann hélt
að helgilei.kurinn væri orðinn fast
ur liður guðsþjónustunnar.
í tólf ár hef ég þekkt ísland og
hina ágætu íslenzku þjóð. Ekki
er lengur hægt að hugsa sér ís-
land án Háskólans, en hann hefur
veitt menntun mörgum mönnum,
sem þekktir eru um viða veröld.
En allt frá tíma Konrads von
Maurer hafa þýzkir germönsku-
fræðingar og einnig jarðfræðing-
ar og vísindamenn á öðrum svið-
um, haldið sambandi við íslenzka
starfsbræður sína og þetta dásam-
iega land lengst norður vig heim
skautsbaug, og ekkert mun hindra
báðar þessar þ'jóðir í því, að
treysta þessi bönd gagnkvæmrar
virðingar og vináttu.
lega, eins og þjóðfélagsstétt henn-
ar — upp um strompinn.
Hið dramatíska viðfangsefni
Strompleiks er lífslygin, sígilt í
’verkum margra góðra höfunda.
Fulltrúar hennar eru mæðgurnar,
einkum frú Ólfer, afsprengi deyj-
andi þjóðfélagsstéttar, sem getur
ekki sætt sig við ósigurinn, sem
er henni óskiljanlegur með öllu.
Annars skal ekki rætt hér nánar
um persónur leiksins né frammi-
stöðu leikaranna, sem er yfirleitt
ágæt.
Vafalaust er það rétt, að verkið
sé gallað, séð frá ströngu leikrit-
unarsjónarmiði. En þar mun koma
til álita, eins og á fleiri sviðum
bókmenntanna, spurningin gamla
„Hvað er sannleikur?" Svari þeir,
sem vita það upp á hár. En séu
þeir til, er afar hætt við, að þeir
séu harla þr'öngsýnir, eins og
þeim mönnum hættir til, sem al-
vitrir þykjast. Og rétt er það, að
ólyktar-atriðið í stóra pakkhúsinu
er skolli billegt. En það nær engri
átt, að dæma leikrit eins og
Strompleik á sama hátt og
Grammaticus gerði, að sögn
Steingríms: „hirti hann
spörðin ég held öll / en eftir
skyldi berin.“ Sumar umræður um
þetta nýja leikrit hafa verið
býsna fávíslegar, þótt út yfir
taki, þegar farið er að blanda
pólitík í málið, í varnarskyni fyr-
ir leikinn, eða skamma áhorfend-
ur, enda þótt frumsýningargestir
hafi verið eitthvað daufir.
Þessar línur eru skrifaðar til að
vara almenning við því, að taka
um of mark á.fremur grunnfærn-
um blaðaskrifum — og einkum
vildi ég vara aðdáendur Kiljans
(Framh. á 13. síðu.)
-tfxy ^/ArtUr -tfi»****H_
MATTHÍAS ÞÓRÐARSON
fyrrv. þjóðminjavörður.
Strompleikurinn og gagnrýnin
/