Tíminn - 12.11.1961, Blaðsíða 8

Tíminn - 12.11.1961, Blaðsíða 8
8 T f MIN N, sunnudaginn 12. nóvember 1961, Vgk ■ tv.%i Áe/o&nc* ivm Kringum 1620 bjó að Kala- ctöðum á Hvalf jarðarströnd lllugi lögréttumaður Vigfús- son, sýslumanns á Kalastöð- um, Jónssonar, bróðir Orms sýslumanns í Eyjum í Kjós. Kona llluga lögréttumanns var Sesselja Árnadóttir, mikilla ætta, dóttir séra Árna í Holti undir Eyjafjöllum, Gíslasonar Skátholfsbiskups, Jónssonar, eins hinna fyrstu siðskipta- manna hér á landi. Móðir Sesselju var Hólmfríður Árna- dóttir sýslumanns á Hlíðar- enda. Stóðu að Sesselju hinar kutwus-H; höfðingjaættir lands ins, og höfðu margir forfeðra hennar verið menn stórauð- ugir á íslenzka vísu, en jafn- framt stórbrotnir í lund og margir harðdrægir í viðskipt- um. Var Árni sýslumaður Gtslason, afi hennar, ekki sízt fégjarn og harðfylginn mála- maður, og fyrir honum varð jafnvel Eggert lögmaður Hann esson að lúta í lægra haldi í skef jalítilli deilu um eignir og völd. Flest móSursystkin Sesselju hlutu mikinn frama. Urðu þrír móður- bræður hennar sýslumenn og var Gísli lögmaður Hákonarson sonur eins þeirra, tvær móðursystra henn ar giftust sýslumönnum, ein varð kona Guðbrandar Hólabiskups Þor- lákssonar og ein kona Gísla lög- manns Þórðarsonar. Meðal systkina hennar voru séra Gísli í Holti undir Eyjafjöllum, Ól- afur í Gunnarsholti og Guðríðir tvær önnur gift Þorsteini sýslumanni Magnússyni í Þykkvabæ. en hin önnur kona Orms sýslumanns í Eyj- um, mágs Sesselju á Kalastöðum. Það má og af ýmsu ráða, að ætt- menni Sesselju hafi þótzt af ætt sinni nokkuð svo, og viljað halda á loft veg og virðingu. Er föður hennar til dæmis eignuð hlutdeild í Oddaverjaannál, sem fyrst er vitað um í eigu Kalastaðamanna, og Jór- unn, dóttir Sessel'ju, var kona mjög ættfróð og samdi tengdasonur henn- ar, séra Jón ættfræðingur Guð- mundsson að Staðarhrauni ættar- tölubók að forsögn hennar. Á hinn bóginn var þó samkomulag náinna skyldmenna og samheldni ættmenna, þegar fé og völd voru annars vegar. ekki örugg leiðarstjarna á þeirri öld, fremur en á Sturlungaöld, og átti til dæmis einn af sonum Sess- elju, séra Einar á Reynivöllum og Vindási í Kjós, í allhörðum deilum við náfrændur sína þar í héraði. Sesselja á Kalastöðum mun hafa fæðzt kringum 1580, að öllum lík- indum að Holti undir Eyjafjöllum. Líkur eru til, að hún hafi gefin verið Illuga á Kalastöðum litlu eftir aldamótin 1600, og haustið 1602 fara fram að Kalastöðum gerningar varð- andi óðalið. Gefur þá Ragnhildur Þórðardóttir, ekkja Vigfúsar sýslu- manns, sem lézt um 1595. Ormi syni j sínum, tuttugu hundruð í Kalastöð- um, auk tíu hundraða, sem hann | átti erfðatilkall tU, en hann selur 111 1 uga bróður sínum þegar sinn hlut í Kalastöðum, helming jarðar, í skipt- um fyrir Breiðafjarðarjarðir. Voru Kalastaðir á þeirri tíð virtir á sex- iíu hundruð, en þegar Kálastaðakot var byggt, þar sem áður höfðu verið fjárhús frá Kalastöðum. að talið er, og sú jörð metin sérstaklega, var hún virt á sextán hundrað, og lækk aði þá mat á Kalastöðum að sama skapi. Mun þessi deiling jarðarinn- ar hafa átt sér stað nokkru síðar en þeir atburðir, sem hér var sagt frá, en ekki var beitilandi skipt, fyrr ett löngu síöar. Þau Kalastaðahjón, Illugi lögréttu maður og Sesselja, virðast ekki hafa verið lík í skapsmunum, þótt bæði hafi áreiðanlega þótt mikils háttar. Illugi virðist hafa verið friðsamur maður og réttsýnn og notið trausts. Sesselja var á hinn bóginn svarri mikill, að minnsta kosti ef í hart sló. og varði sitt því nær með oddi og egg, stundum framar en lög stóðu tU, og hlífðist þá ekki við, hver sem í hlut áti. Er sem maður sjái heiftina brenna úr augum hinn- ar aðsópsmiklu konu, þegar könnuð eru þau gögn, sem enn eru til um málastapp það, sem hún átti í um heilan áratug. Sesselja virðist einnig hafa heimt- að sitt að öðru leyti. Kemur það illa valda borinn og átti sterkar taugar til margra annarra fyrir- manna landsins á þessum tíma. Voru synir Gísla lögmanns allir hinir mannvænlegustu, en nokkuð aðsóps- miklir framan af ævi. En mestir mannkostamenn voru þeir Henrik og Árni taldir og raunar svo af bar. Austur á Torfastöðum i Biskups- tungum var um þessar mundir prestur Ólafur Böðvarsson. Séra Ólafur hafðl á árunum fyrlr 1620 átt í hörðum deilum við Odd biskup Einarsson i Skálholti og vann nokk- urn sigur í þeim viðskiptum, þótt ófýsilegt sýndist fyrir ungan prest í næsta nágrenni við biskupsstólinn að rísa heiftarlega gegn vilja rosk- ins kirkjuhöföingja, sem fastur var arinu, þegar hinn presturinn var að gera bæn sina, gekk út með þau, tróð þeim niður í buxur sínar og hafði heim með sér til Torfa- staða. Reiddi hann messuklæðin síð- an jafnan til og frá Haukadalskirkju, er hann fór þangað til embættis- gerðar. Þegar sýnilegt var, að séra Ólafur ætlaði ekki að sveigja undan, kvaddi Oddur biskup presta úr grannbyggðunum til fundar að GrÖf í Ytrihrepp hinn 20. október um haustið. Voru prestar allir á einu máli um það, að biskup hefði vald til þess að skipa annexium á þann veg, er hann hafði gert, og væri séra Ólafi og prestunum báð- um skylt að hlýða fyrirmælum hans. En séra Ólafur lét úrskurð .piresZanna sem vind um eyrun þjóta, og næsta sunnudag, 23. okt- óber, reið biskup tll Haukadals- kirkju. en þar virðist þá hafa farið fram guðsþjónustugerð. Komu þá til sóknarbændur flestir, þeir sem ekki voru forfallaðir, sennilega að En Úthlíðarkirkju vildi hann fyrir engan mun þjóna. hversu sem til var leitað, og varð séra Gísli einnig að taka hana að sér, þótt þangað væri langur og torsóttur annexíu- vegur frá Bræðratungu. Segir biskup þó i skjölum, að séra Ólafi hefði ekki verið á móti skapi að þjóna fjórum kirkjum eða fleiri. Við þetta sat, þar tU árið 1618. Þá rís séra Ólafur skyndilega upp aftur og tekur á ný að reyna að draga undir sig Haukadal í skjóli bréfs frá hinum veraldlegu yfir- völdum landsins. Stóðu þá hæst deHur Herluf Daa hirðstjóra og þeirra feðga, Odds biskups og Árna, síðar lögmanns, og virðist liggja beint við að álykta, að séra Ólafur hafi notað þessar útistöður biskups sér til framdráttar. Þetta sama vor sendi konungur hingað til lands tvo umboðsmanna dómara, Friðrik Friis og Jörgen Vind. sem áttu að rannsaka mis- fellur í embættisrekstri og dæma í málum. Kom mál þeirra séra Ól- afs og biskups fyrir þá á alþingi um sumarið. KRINGUM KALASTAÐAMAL berlega fram i afskiptum Brynjólfs biskups Sveinssonar af málum þeim, er síðar gerðust, að hún hefur eftir fráfall Illuga manns sins átt þau mök við einhvern mann eða menn, sem hinni andlegu stétt hefur litt hugnazt. Hefur það verið í hámæl- um haft. því að um það voru jafn- vel leidd vitni í lögréttu. Hefur hún ekki í því efni fremur en öðru látið sér allt fyrir brjósti brenna né hikað við að bjóða birginn illu um- tali. Kalastaðir þóttu hin mesta vildis- jörð lengi fram eftir öldum, og var engin jörð hærra virt að fornu mati í Borgarfjarðarsýslu sunnan Skarðsheiðar, nema Leirá í Leirár- sveit, en jafnhátt mat var á Innra- Hólmi. Var þar skógur mikill til kolagerðar, allt fram á átjándu öld, en var þá að deyja út — mest fausk- ar eftir, en ungviði ekkert. Hefur verið sauðbeit góð á Kalastöðum, meðan skógur entist, og tekjur af sölu skógnytja, þegar viður gekk til þurrðar annars staðar. Selstöðu höfðu Kalastaðamenn í Kambhólslandi í Svínadal. og töldu ábúendur á Kalastöðum sér þar lengi síðan til sumarbeit handa geld- fé. Þar var ekki býli reist fyrr en 1677, að ætla má, en landið eign- að hálfkirkju á Kalastöðum. Heimræði var og frá Kalastöðum, meðan fiskur gekk í Hvalfjörð, lend- ing góð, kræklingur i fjöru til beitu og manneldis og selveiði nokkur. Það er því ekki að undra, þótt þar væri lengi höfðingjasetur. f byrjun þriðja tugar sextándu aldar bjuggu bræður tveir á höfuð- bólunum á Akranesi, Henrik sýslu- maður Gíslason á Innra-Hólmi, en Árni lögréttumaður Gíslason á Ytra Hólmi. Voru þeir synir Gisla lög- manns á Innra-Hólmi, Þórðarsonar lögmanns. Guðmundssonar, og konu hans, Ingibjargar Árnadóttur sýslu- manns á Hliðarenda. Voru þeir bræð ur og Sesselja á Kalastöðum þvi systrabörn. Tveir voru þeir bræður enn, þótt ekki komi þeir við þessa sögu — Steindór sýsiumaður i Snæfellsness- sýslu og Páll alþingisskrifari á Hvanneyri — en systur Ástríður, kona Jóns sýslumanns eldra, Magn- ússonar prúða á Reykhólum, Guð- ríður, kona séra Jóns Guðmunds- sonar I Hítardal, Halldóra, fyrri kona Ólafs lögréttumanns, Hannes- sonar á Sauðafelli. og Guðrún, kona Magnúsar Iögmanns, Björns- sonar á Munkaþverá. Má af þessu sjá, að ættbálkur þessi var til mik- L grein - Sesselja á Kalastöðum og séra Olafur kynnt í sessi og stýrt hafði andlegum mál- um í 25—30 ár. Af þeim gögnum, sem nú eru til, virðist það hafa verið upphaf þess- ara mála, að Oddur biskup fól séra Ólafi á Torfastöðum að þjóna Út- hliðarkirkju, en skipaði þó sama ár séra Gísla Þormóðssyni, sem bjó í Bræðratungu, að þjóna Haukadals- kirkju, er legið hafði undir Torfa- staðaprestakall, ásamt prestsverk- um i Bræðratungu, en undir kirkj- una þar lágu aðeins þrjú kot. Rök- studdi biskup þetta meðal annars með því, að Haukadalur lægi austan Tungufljóts, eins og Bræðratunga, og þess vegna hægara um prests- þjónustu þar frá Bræðratungu en Torfastöðum. Ætlaðist hann sem sagt til, að séra Ólafur Böðvarsson skipti á Úthlíðarsókn og Haukadals- sókn. En séra Ólafur Böðvarsson lét1 sér þessa ráðsmennsku illa lika, og má vera, að biskup hafi lítíl sam- ráð haft um þetta við hinn unga prest, og ef til vill eitthvað orðið þeim til áskilnaðar áður. Svo mikið er vist, að séra Ólafur hafði skipun biskups að cngu og fékkst ekkl til þess að messa i Útklfð þetta sumar, þrátt fyrir áminningarbréf frá hon- um og óduldar hótanir, vitnalelðslur um það, að Úthliðarsókn hefði öður legið undir Torfastaðaprest og yfir- lýsingar sóknarmanna um, að þeim skyldi bezt lynda sá kennimaður, sem guð vildi láta þeim hlotnast og biskup útveldl. En á hinn bóglnn vildi séra Ólafur alls ekki gefa upp Haukadalskirkju, heldur þrengdi sér þar inn til þjónustu- gerðar ,.af þrjózku og illvilja", segir Oddur biskup i skjali einu, gegn vilja biskups og i trássi við hinn prestinn. Virðast þó hinir fremri menn i Haukadalssókn hafa verið á bandi biskups. Sithvað virðist hafa verið gert til þess að hamla því, að séra Ólafur færi sínu fram. En hann lét engan bilbug á sér finna. Einu sinni kom hann að kirkjunni læstri, og gerði hann sér þá hægt um vik og reif kenginn úr dyrastafnum. Einnig tók hann á laun kirkjulykilinn úr lyklakippu þeirri, sem hann var í, og hafði á brott með sér, og messu- dag einn siöla sumarsins 1614 þrelf hann messuklæði kirkjunnar af alt- sérstöku boði biskups. Tók biskup þar messuklæði af séra Ólafi, þau hin sömu og hann hafði troðið í buxur sinar um sumarið, og skip- aði séra Gisla Þormóðssyni kirkj- una með samþykki safnaðarfólks. En þótt biskup gerðist nú um- svifamikUI, virðist hann eftthvað hafa slegið undan, nema þá að presti hafi fallizt hugur. En það er víst, að sættir tókust með þeim séra Gísla og séra Ólafi í viðurvist kirkju gesta, og lofaði séra Ólafur því með handsölum, að séra Gísli mætti halda Haukadal. Urðu þau málalok á þingi, að prestur bar hærra hlut. Varð það úrskurður umboðsdómaranna, að biskup skyldi bæta honum það, sem hann hefði í misst, er hann var sviptur Bræðratungu- og Haukadals annexíum, og skyldu þær aftur falla tU Torfastaða. Var dómurinn rökstuddur með því, að þessar ann- exiur hefðu frá öndverðu fylgt Torfastaðaprestakalli, og hefði bisk- up ekki vald til þess að skipa slik- um málum að geðþótta sínum, en séra Ólafur hefði góðan vitnisburð sóknarfólks um lærdóm og kristi- legan lifnað og hefði ekki brotið af sér í embætti. Litlu eftir 1620 fékk séra Ólafur Saurbæ á Hvalfjarðarströnd. Ekki er annars getið en allt hafi farið skaplega með presti og Sesselju á Kalastöðum fyrstu árin. En árið 1634 dó Illugi lögréttumaður, og eftir það var þess skammt að biða. að illilega kastaðist í kekki mUU prests og húsfreyjunnar á Kalastöð- um. Frá því segir ger næsta sunnu- dag. Sjötug: Elínborg Lárusdóttir rithöfundur Ekíki má það minna vera en að við, vinir þínir og frændur í Skagafirði, sendum þér kveðjur og ámaðaróskir í dag — á sjötugs afmæli þínu. Og þótt sendar séu kveðjurnar suður um jökla, þá vænti ég þess að ylurinn, sá er að baki býr orðum og orðvana óskum, nái í áfangastað og megi hlýja þér um hjartarætur. Þú ert löngu setzt á fremsta bekk þeirra kvenna íslenzkra, er helgað hafa orku sína skáldskap að verulegu leytL Þú hefur sann að í verki, ag konan er karlmann inum eigi ómáttugri til andlegra afreka, enda þótt íslenzk örlög hafi löngum hamlað því, að hún fengi notið áskapaðra erfða og ótvíræðra hæfileika. Þú hefur, Eiínborg, unnið af- íeik — og þó ekki alltaf gengið heil til skógar. Þú hefur skapað heila veröld af eftirminnilegu mannfólki margvislegra gerða og skapsmuna. Þú hefur skapað stór brotnar persónur og ríklundaðar. Þú hefur brugðið upp myndum af miðlungsmönnum og gætt þær lífi og litum. En þá hefur þér tekizt bezt, er þú leiddir fram á sviðið umkomulausa smælingja. Þeir verða sumir ógleymanlegir i öllu sínu umkomúleysi. Ef til vill er það næmleiki konunnar, sem nýtur sín bezt, þar sem nær- færnum höndum þarf um að fara. Ég veit það ekki. Hitt fær eigi dulizt, að olnbogabörn og smæl- ingjar eiga samúð þína alla, heita og djúpa. Hvort mundi það ekki Framhald á bls. 15.

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.