Tíminn - 30.12.1961, Blaðsíða 6

Samkvæmt kirkjunnar bókum er
Jóhann Helgason á Ósi í Borgar-
firði eystra sjötugur í dag.
Á þessum punkti íslandssögunn
ar, sem réttara væri nú til dags
að kalla mannkynssögu, er það
næsta fávíslegt, að fara að skrifa
um útslitinn alþýðumann, sem ekki
hefur einu sinni getað potað sér í
pólitís'ka nefnd á Dagsbrúnarkaupi.
Á þessum tímum, þegar allflestir
íslendingar eru að verða stórmenni
í umboði einhvers, og þjóðin hefur
riðið sér mannhelt net ambassa-
dora, móta og mannfagnaða, um
gjörvallt hnattkrílið og hefur nú
karlinn í tunglinu í sigtinu. Og á
öll þessi mót sigla nú tugir og
hundruð vorra beztu manna ár
hvert, með eiginkonum eða hjá-:
svæfum, og allt er þetta greitt eins
og vera ber eftir reikningi. „Ja
hvað mun innar,“ sagði karlinn,
þegar hann fann lúsina á tann-
garðinum. Og nú tefli ég þér, Jói
minn Helgason, sem peði á móti
þessari myndriku fylkingu, en
bíddu við, peðsmát er líka til, að
því að mér er sagt.
Jóhann Helgason er fæddur í
Njarðvík við Borgarfjöf'ð eystra,
30. desember 1891, sonur hjónanna
Helga Jónssonar, Sigurðssonar,
fræðimanns í Njarðvík og Sesselju
Sigurðardóttur frá Heyskálum, er
þar bjuggu.
Árferði var þá harðara, en nú
gerist og litið um allsnægtir, enda
var Njarðvíkingum löngum brugð-
ið um það, að þeir sinntu meira
bókum en búskap og kunni slíkt
ekki góðri lukku að stýra. Ekki
báru þó börn þeirra hjóna nein
merki búsveltu.
Jóhann byrjaði snemma að vinna,
enda ólatur. Oft minnist Jóhann
þess, er þeir Kjarval og hann
gættu fjár að vorlagi, og enn man
hann eftir þeim myndum, sem
Kjarval dró upp, bæði í orðum og
á blaði, en sinn hlut mun Jóhann
hafa fengið af fjárgæzlunni.
Þrettán ára að aldri fór Jóhann
að heiman og réðst að Sandbrekku
í Hjaltastaðaþinghá, til Sigfúsar
Halidórssonar bónda þar. Vann
hann þar öll algeng sveitastörf.
Jóhann var snemma harðger og
áræðinn, svo að af bar. Eitt sinn
var hann staddur á beitarhúsun-
um frá Sandbrekku, var hann þar
við viðarhögg. Geigaði þá hjá hon-
um öxin og lenti á baugfingri
vinstri handar með þeim afleið-
ingum, að fingurinn hékk á taug-
um. Sýndist Jóhanni að fingur sá
mundi lítt duga í baráttunni fyrir
tilverunni, tók hann því vasahníf
srinn og skar hann af og fleygði til
seppa síns, sem tók glaðningu þess-
ari með vinsemd.
Frá Sándbrekku réðst Jóhann til |
Magnúsar Þorsteinssonar í Höfn í
Borgarfirði Árið eftir dó faðir
hans og tók Jóhann þá við búsfor-;
ráðum með móður sinni og syst-
kinum til ársins 1918. Það ár
kvæntist hanr Bergrúnu Árna-
dóttur, Steinssonar frá Njarðvík,
sem þá bjó í Bakkakoti í Borgar-
firði. Á þeim árum var lítið um
atvinnu og jarðir lágu ekki á lausu,
og þar sem Jóhann var iítt gefinn
fyrir sjó. sló hann á það ráð til
að sjá sér og sínum farborða. að
gerast vinnumaður á Héraði uppi.
Fyrsta árið voru þau hjónin á Vík-
ingsstöðum á Völlum, hjá Friðriki
Jónssyni, sem þar bjó.
Oft fór Jóhann kaupstaðaferðir,
á meðan hann dvaldi á Víkings-
stöðum. Þaðan var sótt verzlun til
Seyðisfjarðar, og að vetrinum til
þurfti oft að leggja á bakið. Einn-
ar ferðar minnist Jóhann sérstak-
lega. Hann hafði þá farið til Seyð-
isfjarðar ásamt Vigfúsi Jónssyni
frá Úlfsstöðum Um það bil er þeir
lögðu upp af Seyðisfirði. kom til
þeirra maður og beiddist sam-
fylgdar til Héraðs. Var þar kom-
inn Guðmundur Hagalín og ætlaði
hann norður á Jökuldal. Á leiðinni
fór hið bezta á með þeim félögum,
en hvort allt var satt, sem Hagalín
miðlaði þeim vissu þeir ekki gjör,
enda skipti slíkt ekki máli, þar
sem lygin er aldrei annað en vísi-
tala á sannleikann. Veður var gott,
: og vildi Gísli ekki að Jóhann legði
1 á heiðina, en hann var ófús að biða
og hélt til Gnýstaða, innsta bæjar
í Sunnudal. Þar var hann veður-
tepptur í tvo daga, en á þriðja degi
var heldur hægara og lagði hann
þá af stað í skyndi. Ekki hafði
hann lengi farið, er stórhríð brast
á. þó var frost ekki hart. Eftir að
upp var komið, var undan að fara
og skilaði drjúgum, svo að skömmu
eftir hádegi var hann kominn að
sæluhúsinu.
Ekki fýsti Jóhann að setjast þar
að, því að um haustið hafði hann
orðið þar dagþrota og ætlað að
gista. Hestana hafði hann bundið
úti undir vegg. En er hann hugð-
ist taka á sig náðir, trylltust hest-
arnir og hundurinn því meir. Jó-
hann fór þá á kreik og þóttist sjá
mann í dyrunum. Ekki vildi þó
fjandi sá bíða, heldur leystist upp.
Nú vildi hann ekki freista til end-
urfunda og hélt því áfram.
Óx nú hríðinni ásmegin, svo að
j Jóhann sá, að ekki mundi hann ná
i til Jökuldals með baggann, tók þvi
úr honum tösku með smádóti og
Sjötugur í dag:
en fluttist siðan til Bakkagerðis f
Borgarfirði og hefur búið þar síð-
an. Þar hefur hann stundað jöfn-
um höndum búskap, lausavinnu og
sjóróðra. Svo til uppbótar á ævi-
starfið hefar hann verið þrjátíu og
eina vertíð í Vestmannaeyjum og
væri slíkt efni í heila bók.
Væri börnum um fermingu sagð-
ir kaflar úr þeirri sögu, mundu
þau halda, að verið væri að stað-
færa sögur um ánauðina í nýlend-
um heimsveldanna.
Þar sem hér hefur verið gripið
niður, sýnir hve geysihörð lífsbar-
áttan var fyrir nokkrum áratug-
um hér á landi. Harðduglegir
menn urðu að sætta sig við svona
hrakninga, vegna skorts á jarð-
næði. Bændur, sem jarðirnar
höfðu, vildu ekki fórna þúfu.
Þau Bergrún og Jóhann hafa
eignazt 14 börn og eru 12 þeirra á
lífi og hafa komizt vel fram. Sú
formúla hefur löngum ríkt í Njarð-
víkurætt, að til lítils kæmi að
stofna það fyrirtæki, sem hjóna-
band nefnist, upp á minni fram-
leiðslu en frá 10 upp í tuttugu
börn, enda skaut langafi þeirra
Jóhann Helgason,
Ósí, Borgarfirði eystra
en frost nokkuð, en er þeir komu í
Úlfsstaði um kvöldið, var Grímsá
talin ófær, en yfir hana þurfti Jó-
hann að fara til þess að komast
heim. Grímsá er eitt versta vatns-
fall í vexti, straumhörð og stór-
grýtt og nú var í henni jakaburður
mikill og grunnstingull að auki.
Ekki var talið fært að ferja, en
Jóhann undi því lítt að komast
ekki heim. Biður hann nú Vigfús
að ganga með sér fram að ánni og
sjá hvernig þar sé umhorfs. Vig-
fús kvað slíkt ástæðulaust, þar sem
áin væri bráðófær, en úrslit urðu
þau, að sonur Vigfúsar fylgdi hon-
um að ánni
Jóhann segir svo frá: „Strax og
ég kom að ánni, var ég ráðinn í
því, að yfir skyldi ég komast. Er
út í var komið, skall vatnið upp á
mitt læri og síðar í beltisstað. Ég
var með broddstaf alllangan og
traustan. Stafnum beitti ég upp í
strauminn til stuðnings og til að
bægja frá jökum. sem annars
mundu hafa skellt mér. Grímsá er
ekki breið, en tuttugu minútur var
ég að þumlungast yfir, og hvernig
sem á því stóð, fann ég ekki til
kulda, þegar ég kom yfir og áætl-
unin stóðst, heim um kvöldið."
Næst réðst Jóhann til Þorvaldar
Benediktssonar í Hjarðarhaga á
Jökuldal. Þorvaldur var stórbóndi
og búið þurfti margs við. Þar hafði
Jóhann aðdrætti alla og var það
ærið verk og oft baggaburður.
Verzlunarviðskipti lágu til
Vopnafjarðar. Þar er yfir Smjör-
vatnsheiði að sækja, sem talin er
45 km. á milli Fossvalla og Há-
reksstaða og reiknað með 12—14
tíma lestargangi. Smjörvatnsheiði
er 700 m. hár fjallgarður og afar
illur yfirferðar og er þar snjó-
þungt og illviðrasamt. Sæluhús er
við suðurenda Smjörfjalla. Það var
viku fyrir jól, að Þorvaldur biður
Jóhann að skreppa til Vopnafjarð-
ar og sækja baðlyf og bjóst Jó-
hann þegar til ferðar. Segir nú
ekki af ferðum hans annað en það,
að hann kom á Vopnafjörð sam-
dægurs, tekur þar 70 pund af bað-
lyfi auk smávarnings og heldur svo
tii Egilsstaða í sömu sveit og hafði
þá farið um 70 km. þann dag. Þar
gisti hann í góðu yfirlæti hjá Gisla
bónda, föður Benedikts Gíslason-
ar fræðimanns frá Hofteigi.
Veður var skuggalegt að morgni,
| nesti, en batt hann síðan við síma-
: staur.
Þegar liðið var að nóni, kom
hann í þrengsli nokkur og lenti
þar í krapi, svo að hann blotnaði í
hendur og fætur. Tekur hann nú
það ráð að grafa sig í fönn, finnur
hengju, rótar þaruttrp^'gettir gert
sér holu. Ekki var þó rúmið meira
en svo, að hann' li'ggur "þárna á
fjórum fótum og síðan skeflir yfir
hann. Meðan skefldi, reyndi hann
að hreyfa sig með hægð, til að fá
ofurlítið rými. Hitagjafinn var
söngur, söng hann svo hátt sem
hann orkaði án þess að hirða um
Ijóð eða lag, enda ekki allt and-
látssálmar. Þess á milli hjó hann
tönnunum í freðið nestið, en varð
lítið ágengt, þó fann hann ekki
mikið til hungurs. Leið svo nóttin.
Árla morguns þótti honum sem
veðrið hefði lægt og brauzt út.
Hann hafði nú verið 14 tíma í
fönninni og vissi, að þar væri nú
aðeins eftir einu að bíða. sem hann
hafði þó ekki áhuga fyrir.
Bjóst hann því til ferðar og um
i hádegi rakst hann á beitarhús frá
Hauksstöðum á Jökuldal. Ekki var
þar aðkoma góð. húsin opin og
fennt inn í miðjar krær. Stóð þar
fé inni, en sumt fennt undir veggj-
' um úti. Hafði sýnilega ekki verið
ifarið á húsin s.l. tvo daga. Hélt Jó-
hann til Hauksstaða og var þar vel
: tekið. Ekki vildi hann þó setjast
þar að, þáði mat og kaffi. þurr
plögg og hélt síðan heimleiðis.
: Þangað náði hann eftir sex tíma
ferð. Pokann sótti hann eftir nýár
og var þar allt óskemmt.
Ekki undi Jóhann lengur á Hér-
aði og flutti næsta ár til Borgar-
fjarðar og fékk þar % úr Brúna-
vík til ábúðar. Stundaði hann þar
| nokkuð sjó, ásamt búskap.
Næst flutti hann til Kjólsvíkur,
þar voru hús léleg, grasnyt lítil og
seintekin. enda víkin öll harðinda-
jbás. Þaðan stundaði hann róðra á
Glettinganesi með Stefáni Þórðar-
jsyni og Jóni mági sínum Sjávar-
| gatan frá Kjólsvík til Glettinga-
ness, undir Glettingi, er engin ást-
;arbraut. Gínandi flugin sjá fyrir
grjótkastinu og á einum stað verð-
i ur maður að þrengja sér í gegnum
gat á klöpp. sem gengur í sjó fram,
og er þar ekki fært. nema vel
l standi á sjó.
f Kjólsvík var Jóhann í tvö ár,
hjóna 28, sumir segja 30, inn í
heiminn.
Það lætur að líkum, að Jóhann
gat lítt slakað á klónni hvað vinnu
snerti, því að aldrei gat hann setzt
á annarra bak og hirt auðinn af
vinnu þeirra. Svona einfaldir menn
finnast enn, og ef til vill gerir það
ekkert til.
Bæði voru þau hjónin veitul á
það, er þau höfðu og aldrei stóð á
rúmi til að hýsa gesti, sem að garði
j bar, eða að bjóða þeim góðgerðir.
Vegna dugnaðar og harðiengis
var oft til hans leitað, ef
um erfið ferðalög var að ræða,
eða önnur torsótt verk. Og þar
var nú ekki í geitarhús að leita,
heldur líkast því, sem þetta væri
í háns þágu og sérstakt happ.
Þó að Jóhann hafi verið allra
manna duglegastur, þá mundu
brotsjóar erfiðleikanna kannske
hafa fært hann í kaf, hefði konu
hans ekki notið við. Þrjátíu og
eina vertíð er heimilisfaðirinn
fjarri. harðasta tíma ársins. Kon
an verður að sjá um allt úti og
inni með hjálp barnanna, sem á
; legg eru komin og málið var ekki
svo einfalt, að ekki þyrfti annað
j en að fara í búðina og kaupa fyr
ir peninga. Sagan að baki sögunn
ar er oft stór. þó að lítt sé á loft
haldið.
Eg hef alla ævi hatað fátækt-
ina, eins og ófreskjuna Kögur-
I grfm. Kögurgrímur var óvættur í
Njarðvík eystra, sem rétti kruml
una út úr berginu, er fiskimenn-
irnir réru þar nærri til að létta
sér baminginn og þá hirti kruml
an bæði menn og bát. Fátæktin
er heldur ekki annað en tæki ein-
stakra manna til auðsöfnunar og
valda. Þó verð ég að segja það,
að hafi ég séð flöktandi bjarma
á fátæktinni, þá var það á heim-
j ili Bergrúnar og Jóhanns. Þar virt
! ist aldrei ský á himni, lífsgleðin
j var bráðsmitandi. Húsfreyjan
hafði fallega söngrödd, enda virt
ist söngur hennar hljóma úti og
: inni frá rismáli til dagsloka, var
sá tími ekki alveg reglubundinn.
Dugnaður, glaðværð og bjart-
sýni Bergrúnar hélt hamingjusól-
inni á lofti, svo að hún gat ekki
setzt Ekki verður minnzt á allt,
sem vantaði, en það var hverjum
sýnilegt, er þar kom. Úti og inni
sungu og sátu fáklædd börn, eða
fjaran heillaði, enda kuðungar og
skeljar dýrgripir á við nútíma leik
íöng. Náttúrlega týndust börnin
burt með aldrinum, en ekkert
virtist fækka. Barnabömin hlupu
í skarðið og enn þá óma Kiðu-
björgin af söng barnanna á Ósi.
Það vantar ekkert í þennan
heim og það á engan að vanta
neitt, þó er kannske ekki sama,
hvernig menn eyða orku sinni.
Mér verður stundum starsýnt á
ungar og efnilegar húsfreyjur, þar
sem allt er gljáfægt og teppalagt
út úr dyrum. Þama er skrúbbað,
fægt og bónað og ryksugað allan
daginn, og svo verður að gæta
bamanna, svo að þau komi ekki
við húsmunina.
Að kvöldi speglar þreytan sig í
andliti húsfreyjunnar og mér sýn
ist ylur ástarinnar hafa sogazt
upp í ryksuguna. Vesalings eigin-
maðurinn.
Jóhann hefur ekki verið kvelli-
sjúkur um dagana, enda hraust-
ur enn þá og ekkert líklegur til
að staulast eftir ellistyrk.
Þó var það svo, að fyrir eitt-
hvað fjórum árum, að hann
kenndi innanmeina. Eftir að hafa
reynt að liðka sig á vinnu, leitaði
■hann til læknis og var þar lýst-
ur og skoðaður. Ekki vildu lækn-
ar neitt gefa upp, en sögðu hón-
um að vera heima og fara vel
með sig. Og helzt las Jóhann það
út, að hann ætti bara að geispa
golunni. Ekki kvað hann það
saka, þótt litið yrði innan í sig,
og var það ráð tekið. Og sjá, þeir
gerðu þar glugg á og öll sýndust
beim líffæri Jóhanns í lagi, utan
að fiskbein eitt mikið stóð út úr
maganum og hafði hlaðizt á það
kökkur sem varð til nokkurs traf
ala Mun þetta hafa stafað af því,
að hraðinn á matmálstímum í Eyj
um gekk eftir öðrum lögmálum,
en í ráðherraveizlum nú til dags.
Eftir að heinið hafði verið burt
numið^og það. sem fvlvdi því. birt
ist Jóhann skömmu síðar i Eyjum
og tók upp sinn fvrri starfa.
Árna ég síðan .Tóhanni og heim
ili hans allra heilla
Halldór Pétursson.
Afgreiðslumann
vantar oss nú þegar við útibú vort á Kirkjubæjar-
klaustri. Góð íbúð er fyrir hendi. — Umsóknir um
starfið, er tilgreini aldur og fyrri störf, sendist til
kaupfélagsstjórans, Odds Sigurbergssonar, Vík í
Mýrdal, sem einnig gefur allar upplýsingar.
Kaupfélag Skaftfellinga.
6
TÍMINN, laugardaginn 30. desember 1961.