Tíminn - 14.11.1962, Blaðsíða 9

Leikfélag Reykjavíkur
Ekki sýnist neinum blöðum um
það að íletta, eftir frumsýningu
Leikfélags lieykjavíkur á sjón-
leiknum ,,Hart í bak“ eftir Jökul
Jakobsson sl. ^unnudagskvöld, að
kominn sé fram höfundur, sem
um flest sé fremri öðrum ungum
höfundum íslenzkum að skrifa
fyrir leiksvið.
Og það er einmitt mergurinn
málsins. Jökull hefur tamið sér
tækni til að skrifa leikrit fyrir
leiksvið en ekki til lesturs í hæg-
indastól. Þótt Jökull sé tæplega
þrítugur, er meira en áratugur
síðan út kom hans fyrsta bók.
Hann var raunar ekki nema 17
ára gamall þá. Og prentaðar skáld
sögur hans eru orðnar hvorki
meira né minna en fjórar. En aö
sýndum leikrilum hans tveimur í
Iðnó, „Pókók“, snemma á síðasta
ári og nú „Hart í bak“, sem er þó
mikill gæðamunur á, liggur í aug
um uppi, að leikritið er form
Jökuls fremur en skáldsagan. En f
þessu efni ber hann af öðrum ung
um rithöfundum okkar, að hann
hefur meira leiksviðsskyn en hin-
ir, fyrst og fremst, einnig er
honum sýnt um lifandi persónu-
sköpun, hann er orðfrjór, hefur
bæði til að bera gott, íslenzkt
tungutak alþýðu, og getur brugð-
ið fyrir sig betur en flestir höf-
undar aðrir einasta slangur-máli
landsins, því, sem gæjarnir og
físurnar í Reykjavík tala, en þó
er hann ekki enn nógu smekkvís
á það, hvað hann leggur persón-
um sínum í munn.
Það er auðséð, að Jökull hefur
siglt og kynnt sér það, sem er
efst á baugi í leiklistarheiminum,
einkum þar sem merkustu tíðind-
in eru að gerast f leikhúsum og
leikbókmenntum, sem sé í Frakk-
landi og Englandi. Hann hefur
ekki valið þann kost að leggja
leikrit sitt „alfullkomið“ á leik-
sviðið eins og andinn kom fyrs^
yfir hann, heldur hefur verkið
þróazt í samvinnu höfundar, leik-
stjóra, málara og leikara. Engin
ástæða er til að ætla, að höfund-
urinn eigi minna í verkinu fyrir
þessa aðferð. Þetta sýnir góða al-
vöru skapandi listamanns. Ein-
mitt svona eiga leikskáld að vinna
að verkum sínum. Og vafalaust
mundu fleiri gera það, ef þeir
ættu þess kost. En líklega er raun
in sú í þessu tilviki, að leikstjór-
inn og félagar hdns í Iðnó eigi
sér meiri framtíðarvon í þessu
unga leikskáldi en flestum þeim,
er boðið hafa vöru sína hin seinni
árin. Og allir hafa þeir haft er-
indi sem erfiði.
Leikurinn „opnast“ mjög vel.
Öðrum megin situr blint gamal-
menni og bætir net, hinum megin
koma í ljós dóttir hans roskin og
sonur hennar hálffullorðinn, þrjár
kynslóðir, þrir einstaklingar ólík-
ir, sem em þó hver öðrum háðir.
Gamli maðurinn er ekki nema svip
ur hjá sjón á móts við það, er
hann var og hét, þegar hann var
„a freigátunni". Sú var tíð, að
hann var hvorki meira né minna
en kafteinn á stærsta skipi ís-
lenzka flotans, sem alls staðar var
fagnað í höfnum kringum landið,
strengdir flaggborðar á bryggj-
urnar og haldnar hjartfólgnar ræð
ur. En svo strandaði hann þessu
skipi, og það í rjómalogni. Siðan
lætur hann sig aðeins dreyma um
skipin um leið og hann splæsir
netin og blæs í kaun. Það eru liðin
þrjátíu, fjörutfu, kannski fimmtíu
ár, og þeir eru enn að sigla skip-
unum og ku sjá allt í apparati þótt
niðaþoka sé. Og alltaf geymir
hann skipstjóraskrúðann í skápn-
um sínum, gerir sér von um að
fá að skreppa um borð einn góð-
an veðurdag og verða þar að ein-
hverju liði. En þau hafa barizt
við fátækt og vesaldóm, gamli
maðurinn og dóttir hans, og son-
ur hennar virðist ætla að verða
til einskis nýtur. Hann er hortug-
heitin ein. En móðir hans selur
kvenfólki spádóma í spil eða bolla
en karlmönnum líkama sinn.
Þeirra helztur er brotajárnssal-
inn, sem hefur nóga peninga, en
sonur spákonunnar gerir honum
lifig leitt, er hann kemur að
heimsækja móður hans og gefst
Finnbjörn brotajárnssali loks upp
á því, en býður henni íbúð, sem
hún flytjist í brott frá syni sín-
um og föður. Sonurinn, Láki, hef-
ur aldrei eirt við starf eða nám,
er hreinn ómagi kominn fast að
tvítugu. í heimsókn kemur ung
stúlka að auslan, Árdís, nýbúin
, að missa móður sína, sem var vin-
^ kona Áróru spákonu. Nú fær Ár-
dís inni hjá henni á meðan hún
Jónatan gamli skipstjóri (Brynjólfur Jóhannesson) og Árdís (Guðrún
Ásmundsdóttir) ræðast við í fyrsta sinn, en það verða upprifjanlr á ein-
tali, sem gengur á víxl.
er að leita uppi föður sinn og i nýtur til þess hjálpar frá kenn-
aðstoðar hans. Þau fella hugi sam ara sínum, Pétri, úr Sjómannaskól-
an, Árdís og Láki. Hann, sem! anum, sem hafði verið seinþreytt
hlaupizt hafði burt úr Sjómanna ur að hjálpa honum að komast
skólanum og verður við ekkert til manns. Áður en hann siglir,
uppifast, fær nú loks af ást þess- hafði Áróra móðir hans neyðzt
arar stúlku trú á sjálfum sér og Framh. á 13 síðu
Þriðja dæmi er freistandi að
nefna, Þar er um að ræða mið-
aldra hjón á stórri og góðri jörð
í snjóléttri gæðasveit. í fjósi eru
n. 1. 30 gripir, á fóðrum á fimmta
hundrað fjár. Hjónin hafa sér tii
aðstoðar vaskan 14 ára dreng og
í heimilinu er ung stúlka með
kornungt barn sitt.
Hjónin eru féiagslynd, taka enn
fullan þátt í starfi ungmennafé-
lagsins, æfa söng með kirkjukórn-
um og syngja við hverja messu í
sókninni, auk margs annars.
í öllum þessum dæmum gildir
hið sama: Þar eru húsakynni hin
beztu, bæði yfir menn og fénað.
Ræktun er með ágætum, vélar til
flestra verka, sem þeirra nýtur
við, rafmagn, útvarp og sími. Ak-
vegur, fær bifreiðum, ef ekki
teppa snjóar, heim að bæjardyr-
um.
í öllum dæmunum gildir og það,
að ekki er hægt að hafa minni bú
og veita sér lífið léttara með þvi.
Vextir og afborganir af skuldum,
viðhald og endurnýjun véla og við-
hald og endurnýjun húsa krefst
bús, sem gefur miklar tekjur, ekki
minnkandi heldur sívaxandi fram-
leiðslu og tekna.
Þessi og þvílík dæmi eru öllum
kunnug, sem eitthvað þekkja til
íslenzkra sveita. Og þau eru ekki
einstök í sinni röð, heldur má
segja, að fátítt sé, ef ástandið er
ekki eitthvað svipað þessu víðast
hvar. Enn, alvarlegri dæmi væri
auðvelt að nefna. í þessum til-
fellum öllum eru hjónin við sæmi
lega heilsu og veikindi ekki tii
staðar á heimilunum, eins og er.
En nærri má geta hvort þau leggj-
ast óþreytt til svefns um miðnætti,
eða síðar, og hvort þau vakna full-
hvíld að morgni.
Það &r löngu viðurkennt lögmál,
að þarfir siðaðra manna séu af
tvennum toga spunnar. Annars
vegar þörf fyrr fæðu, föt og hús-
iiæði, hins vegar andleg nauð-
syn á samfélagi við annað fólk,
lestri bóka og blaða,. þörf á að
hlusta á útvarp, hafa næði og tíma
til þess að hugsa og álykta, brjóta
til mergjar, hver eftir sinni getu,
vandamál mannlífsins, sín eigin
og annarra, koma til mannfagnað-
ar og njóta skemmtana og dægra-
dvalar.
f þeim dæmum, sem hér hafa
verið nefnd og fjölmörgum öðrum
slíkum er ljóst, að í afköstum og
vinnu er um hrein afreksverk að
•ræða. Fæði, föt og húsnæði er í
bezta lagi. Hvíld er af mjög skorn
um skammti og svo lítil að til stór-
kostlegrar hættu horfir og tími og
tækifæri til samfélags við annað
fólk og til annarra andlegra nauð-
synja er enginn. Þegar svo er kom
ið er um alvarlegt þjóðfélags-
vandamál að ræða. Mannfæð heim
ilanna og þrældómur hinna fáu er
ekki aðeins eihkámál þeirra, held-
ur snertir það fyrr eða síðar allt
þjóðlífið, Á þessu verða að finnast
einhverjar úrbætur. Að þær úrbæt
ur komi ofan frá, úr skrifstofum
stjórnarvaldanna, úr sölum alþing-
is, frá samtökum heitttrúaðra eða
frá misvitrum stjómmálamönnum
er vandséð. Hitt er líklegra að
þær úrbætur verði að finnast af
því góða og greinda fólki, sem
sárast líður og bezt finnur hvar
skórinn kreppir. En úrbætur finn-
ur það fólk ekki heldur, nema að
hugsa um þær, tala um þær, leita
þetrra og hafa kjark og vilja til að
þreifa fyrir sér um lítt troðnar slóð
ir. Engin ein úrbót verður heldur
fundin. Það þarf margar tL' og
þeirra þarf víða að leita.
Tvær búshátta breytingar frá
því, sem áður var hafa 'komið harð
ast og sárast niður á fámenni sveit
anna, og má með sanni segja að
það sé eins konar kaldhæðni ör-
laganna að svo skyldi þurfa að
verða. Önnur er sú, að í stað all-
mikils vinnukrafts, sem áður var
á flestum heimilum eru nú komn-
ar afkastamiklar vélar. Þær hafa
margfaldað framleiðsluna, en þær
eru dýrar, heimta mjög mikla fjár-
festingu og mjög mikið fé til við-
halds og rekstrar. Þess vegna
verða búin að vera stór og alltaf
sístækkandi með auknum vélakosti.
til þess að geta staðið undir vöxt.
um og afborgunum. Og án vélanna
e.r ekki hægt að búa. Það er tómt
mál að tala um það. En í staðinn
fyrir að vélarnar hafi orðið auð-
mjúkir þjónar bændanna og jafn-
framt því að létta af þeim og
þeirra góðu eiginkonum erfiði og
stríði, einnig aukið þeim tóm-
stundir til hvíldar og andlegrar
nautnar, hafa bændahjónin o.rðið
þrælar. þeirra.
Hin önnur breyting er sú, hve
kúabúin hafa stækkað að stórum
mun en sauðfjárbúin minnkað,
eða staðið í stað. Kúabúið bindur
fólkið. Það krefst fullkominnar
reglu um vinnubrögð. Vinnu í 20
til 30 kúa fjósi verður ekki slegið
á frest. Mjólkin verður að komast
á mjóllkurpallana á tilteknum
tlma. Mjólkurkýrnar þola ekki að
bíða eftir mjöltum þar til húsbænd
unum hentar bezt, Stóru kúabúin
ráða yfir mannfólkinu en húsbænd
urnir tæpast yfir þeim.
Gáfaður og síhugsandi norðlenzk
ur bóndi, sem líður sárt undan ó-
freísi þrældómsins og því, að
geta lítils sem einskis notið af
því, sem félagslyndum og hugs-
andi mönnum er nauðsyn, hefur
varpað fram hugmynd að úrbótum
á einu sviði þessa vandamáls. Víða
í sveitum landsins hagar svo til, að
nokkrir bæir standa það nærri
hver öðrum, að ekki eru um veru-
legar fjarlægðir að ræða, eins og
nú er háttað vegum og samgöngu-
tækjum.
Þessi fyrrnefndi bóndi hugsar
dæmið þannig: Þrír til fimm bænd
ur, sem búa í nábýli, hafa hver
sitt 20 kúa fjós og eru hver fyrir
sig bundnir á klafa síns stóra bús
í staðinn fyrir að byggja fimm
tuttugu kúa fjós byggja þeir eitt
hundrað kúa fjós, í því hafa þeir
allar sínar kýr. Þar er komið fyr-
ir öllum fullkomnustu tækjum og
vélum. Fjósið stendur nærri vegi,
svo auðvelt er fyrir mjólkurbílinn
að koma heim að fjósdyrum. í
staðinn fyrir fimm hlöður er
byggð ein stór, eða fáar minni og
með þeim tækjum sem þegar eru
til, eða með öðrum fullkomnari
flytur nver bóndi töðu sína að
hinu sameiginlega fjósi á sumrin,
jafnótt og heyjað er, eða þá annað
slagið á vetrum ef það þykir henta.
Höfð er stórum aukin samvinna
við heyskap með stðrbrotnum og
afkastamiklum tækjum, sem ekki
er á neins eins manns færi að eiga
og borga, en nú fengju næg verk-
efni með samvinnu bændanna. —
Hver jónd. ætti sínar kýr og
mjólkinni úr þeim yrði haldið sér
og lögð inn í hans reikning. Hér
væri ekki um samyrkju- eða sam-
eignarbú að ræða, heldur sam-
vinnubú , þess orðs réttu og eig-
inlegu merkingu -
Að slíku kúabúi væri hægt að
ráða menn til vinnu með eðlileg-
um vaktaskiptum án þess að vinn-
an yrði þrældómur. Ef til vill
vildu bændurnir vinna þar sjálfir
til skiptis með bö-rnum sínum og
húsfreyjum. En nokkrum hluta
þess ófrelsis, sem þeir nú eiga við
að búa, væri af þeim létt.
Dæmið mætti setja upp á ýmsan
annan hátt. Það mætti eins gera
ráð fyrir 200 kúa fjósi eins og 100.
Slíkt samvinnubú mundi efalaust
leiða til samvinnu um margt ann-
að til dæmis ræktun. Gera má ráð
fyrir, að innan skamms yrði komið
hundrað hektara tún umhverfts
slíkt fjós, ef landrými leyfði,
Efalaust þarf þessi hugmynd
mikilla athugana við og ýmiss kon
ar umbóta. Aðalatriðið er að
finna einhverja lausnir á vandamál
unum og þær finnast ekki án hug
mynda. íslenzkir bændur hafa
leyst mörg og stór vandamál og
unnið mörg stórvirki í krafti sam-
vinnu í 80 ár Það er vandséð
hvað leysir þá úr viðjum fámenn-
ið og vinnuþrælkunar, ef það verða
ekki einhvers konar úrræði á veg-
um samvinnu. Valdboðinn og mis-
lukkaður samyrkjubúskapur, sem
reyndur hefur verið úti í hinum
stóra heimi, má ekki og þarf ekki
að hræða þá í þessum efnum. —
Samvinna á harl'a lítið sameigin-
legt með þeim ævintýrum.
Fáist ekki lausn á vinnuánauð
bændafólksins, skrælnar og deyr
hin margumtalaða sveitamenning
á íslandi og þá er hætt við að
sitt hvað fleira fari forgörðum.
Bændurnir hafa hlotið mikla og
holla þjálfun í samvinnufélögum
í mörg ár Þeir eru ekki stórir karl
ar, ef þeir geta ekki enn aukið nýj
um verkefnum í þá keðju stór-
virkja sem þeim hefur tekizt að
gera í krafti yfirburða samvinnu
stefnunnar. Hér er þessari einu
hugmynd komið á framfæri. Þörf
er á mörgum fleirum.
Páll H. Jónsson.
T f MIN N, miðvikudaginn-14. nóvember 1962