Tíminn - 20.12.1962, Blaðsíða 8

TILRAUN
VANDLÆTINGAR
Sara Lidman:
Sonur minn og ég.
Skáldsaga.
Einar Bragi Sigurðsson
íslenzka'ði. — Bókaútgáfan
Fróði, Reykjavík 1962.
f velferðarríkjum Skandinavíu
hafa menn um sinn haft mikinn
áhuga á vandamálum hinnar ungu
Afiiku og annarra „vanþróaðra"
landa. Þessi áhugi birtist í mörg-
um myndum; umtalsverðastar eru
vitaskuld þær raunhæfu aðgerðir
sem boðaðar hafa verið til aðstoð-
ar þessum iöndum eða eru þegar
komnar í kring. Þótt áhugi og eft-
irtekt alls umheimsins hafi af góð
um og gildum ástæðum beinzt að
Afríku nokkur undanfarin ár mun
hann óvíða vera meiri og almenn-
ari en í þessum löndum né ein-
dreginn stuðningur við málstað
kúgaðra Afríkumanna tíðari bæði
opinberlega og meðal alls almenn-
ings, — og á þetta sér trúlega
mörg og margvísleg rök ef kruf-
in yrðu til mergjar. Eitt er það
með öðru að í allri velferðinni og
lýðræðinu heima fyrir virðist
stundum fátt um vandlætingarefni
ssm verulegu máli skipta, og
„heilög reiði“ er nú einu sinni
mesti hressingarauki í lýðræðis-
þjóðfélagi, ekki sízt þegar hún
beinist að nógu fjarlægu marki.
Það er heldur ekki að furða að
Suður-Afríka hefur gjarna verið
í brennipunkti áhuga og umræðu:
livergi birtast öfugmæli Afríku í
jafn átakaniegu ljósi, hvergi er
kynþáttamisréttið jafn hróplegt og
þar og hefur enda verið skipað í
kerfi, sem vekja hlýtur ofboð og
óhug.
Ýmsir norrænir höfundar hafa
á srðustu árum fjallað um Afríku
á líðandi stund og í ýmsu formi.
Tíðust eru ýmis form blaða-
mennsku, allt frá nokkurn veginn
„hlutlausri" ferðalýsingu til
beinna áróðursrita fyrir málstað
Sara Lidman
Airíku og innfæddra manna; hitt
er miklu fátíðara að sjá málstað
hvítra Afríkumanna haldið fram
cða viðhlítandi grein gerða fyrir
viðhorfum þeirra. Margt í þessari
biaðamennsku er mikils vert, og
má þar einkum nefna skrif Per
Wastbergs, en hann er um þessar
mundir mestur „afrrkumaður" í
hópi sænskra rithöfunda og blaða-
manna. Aðrir hafa freistað þess
að lýsa Afríku og vandamál-
um hennar í formi skáldskapar, og
er sú viðleitni að vísu meira á-
horfsmál. Blaðamaðurinn lýsir því
sem hann sér sjálfur, hann vinnur
úr eigin reynslu og aðgengilegum
heimildum, styður skoðuM sína
beinum rökum. Skáldið þarf að
gera sér efnið innlifað með allt
öðrum hætti, og „heilög reiði"
cíugir honum enn skemmra eins
síns liðs. Maður hlýtur að ætla að
í Afríku okkar daga finnist ærin
skáldskaparefni, en trúlega bíðUT
það innfæddra höf. að gera þeim
þau skil sem hæfa. (Þó má nefna
tvo hvíta höfunda í Suður-Afríku,
Alan Paton og Nadine Gordimer,
sem bæði nafa skrifað athyglis-
verð verk; a. m. k. Paton er kunn-
ur hér á landi.) Utanaðkomandi
höfundi hlýtur að veitast erfitt að
vrnna sér þann innlifaða skilning
á málefnum Afríku og Afríkufólks
stm einn getur orðið kveikja að
mikilsverðu skáldverki. Hættan
virðist blasa við að hálfmeltum
ferðaáhrifum sé tildrað kringum
upptimbraðan söguþráð sem ætlað
er að „vekja til skilnings" á mál-
síað Afríkumanna eins og hinum
góðviljaða böfundi birtist hann af
skammvinnum kynnum. Niður-
staðan verður gjarna hvorki fugl
ré fiskur, hvorki upplifuð ferða-
lýsing, né lifandi skáldskapur. Og
vandséð hverjum er gagn að.
Sem tilraun er Afríkubók Söru
Lidman verð allrar athygli þótt:
henni takist engan veginn að forð
ast þá hættu sem vikið var að.
I.idman er gáfuð skáldkona, skap
heit og næmlunduð; fyrri verk
hennar úr sænskum afkimum votta
í senn epískan þrótt í mannlífs-
sýn og ljóðræna innlifun í sögu-
efnið, stfll hennar er fíngerður
cg vandaður og áhrifamikill á
stundum. í Sonur minn og ég, virð
ist vaka fyrir henni að brjóta upp
á nýju efni, hún er að leita list
sinni endurnýjunar í Afríku. Hún
vill gera verk sitt tímabærara tala
beint til samtímans og flytja hon
um erindi í stað hinnar óbeinu
iæðu afkimasagnanna. Þar fyrir
eru sum beztu einkennin á stíl
Lidmans í þessari bók sömu og
fvrr: næmlsikinn, hin skyggna
hversdagssýn, listin að bregða í
örfáum dráttum upp lýsingu sem
segir miklu fleira en hin ytri
atvik ein. Þessa nýtur Sonur minn
og ég einkum í því sem telja verð-
til ferðaáhrifa f lýsingunni á
„,loburg“ sögunnar og daglegu lífi
þar er víða brugðið upp einföld-
um, hrollskýrum myndum sem
maður ætlar að lýsi daglegum veru
leik í Suður-Afríku með beinni
og umsvifalausari hætti en vand-
lætingasamasta blaðagrein Hér
er t. d. Jaek, hvítur maður, sem
lifir á því að spæja um ástir
hvítra manna og svarta, og er
sloltur af þjóðrembingi Hér eru
hvítu „bossarnir", sem telja hvern
þann liðleskju sem ekki dregur
saman auð á tíu árum í Suður-
Afríku, og hér eru „poor whites“,
aumastir hinna aumu. Og einkan-
lega er hér hinn nafnlausi svarti
múgur sem grundvallar allan auð
Suður-Afríku; í mörgum stuttum
hnitmiðuðum lýsingum einstak-
linga og götulífs og umhverfis
tekst Lidman að bókfesfa þennan1
\eruleik: hina köldu reglu á yfir-
horðinu; ólguna, hitann undir
niðri hróplegt ranglæti skipulags-
ins. Miklu verr tekst henni að j
r.álgast þetta fólk, færa það inn
í sögu sína. Þar sem hún freistar
þess að tjá í eintölum og samtöl-
um hvítra eða svartra hinn innri
veruleika og viðhorf þessa fólks,
þar bregzt henni bogalistin: þar
talar gagnrýnandinn og umvand-
arinn beint. Og sama gildir um
hrnar „jákvæðu" persónur verks-
ins: Samuel, Kathleen og bróður
hennar, Kittý. Þau eru ekki upp-
lifað fólk í sögu; í lýsingu þeirra
er verið að „ræða vandamálin",
ekki birta þau. Hér birtist enn
greinarmunurinn á upptimbrun
rögunnar og upplifun umhverfis-
ins. Og góð meining enga gerir
stoð, — við þurfum ekki skáldskap
ti’ að fá „umræðu“ um vandamál
Suður-Afríku.
Sara Lidman forðast þá villu
að reyna að lýsa Afríku að „inn-
an“. Söguhetja hennar er sænskur
maður, sem á stundar dvöl í Suður
Afríku í fjáröflunarléiðangri; sag
an er öll lógð í munn honum, at-
burðirnir eiga að heita séðir gegn-
um hans augu. Með þessu móti
reynir Lidman mjög á þanþol
sögu sinnar og raunar svo mjög að
bygging hennar brestur með öllu
á köflum. Lýsing söguhetjunnar
er með þeim hætti að útilokað virð
ist að hann „segi“ söguna; við-
horf sögunnar og sögumanns eru
ævinlega á misvíxl, — og það er
hér ekki meðvitað listbragð, held-
ur mistök höfundar. Svíinn í Son-
ur minn og ég er ekki
bara sjúkur maður á barmi upp-
lausnar, hann er fullkomið úrhrak
cins og kirfiiega birtist af forsögu
hans; harmleikur hans og sonar
hans á sér engin tengsl við þann
harmleik AMku sem hillir undir
á baksviði sögunnar þótt Afríka
Eramhald á bls. 13.
Guðmundur Halldór og Jónas Guðmundsson
Sextíu ár á sjó
Jónas Guðmundsson, stýri-
maður:
SEXTÍU ÁR Á SJÓ
Þættir úr æviminningum j
Guðmundar Halldórs Guð- ]
mundssonar, toigarasjó-
manns í Reykjavík.
Bókaútgáfan Hildur, Reykja-!
vík.
Það er gaman að æviminning-j
um svona gegnsýrðs togarakalls
eins og Guðmundar Halldórs, sem
hefur vanizt á að halda sígarett-
unni milli varanna, af því menn
þurfa að nota hendurnar til ann-
ars við ævistarf eins og það, sem
þarna er sagt frá .
Sextíu ár á sjó er ekki löng bók
og hún ber með sér, að Guðmund-
ur Halldór hefur verið fátalaður
í bezta lagi. Maður saknar þess
helzt þegar sagt er frá sjóslysi,
að ekki skuli vera talað meir um
viðbrögð einstakra manna Það
skortir nefnilega nokkuð á. ekki
frekar í þessari bók en öðrum, að
fengizt sé við raun manna á ýtr-
ustu stundum, þegar þeir koma
allir upp á yfirborðið Samtímá-
menn telja sig ekki mega segja frá
sliku af viðkvæmnisástæðum, en
við erum í heild að tapa þarna
miklum bókmenntalegum verð-
mætum í hvert sinn, sem hlaupið
er yfir þennan þátt mannlífsins.
Hitt er annað mál, að bók Guð-
mundar hefur eld af mörgum ör-
lagastundum manns, sem hefur
þurft að horfa framan í ýmislegt
um dagana, og það má því segja
að við lestur hennar allrar liggi
fyrir augum manns sú brýnsla
og þolraun, sem gerir menn fátal-
aða um alvöruna.
Það er togaraverkfall í Reykja-
vík, þegar bókin hefst, og ein-
hvern veginn hefur lesandinn það
á tilfinningunni, að bók þessi
hefði aldrei orðið til, ef ekki hefði
verið verkfall. Bókinni lýkur líka
þegar verkfallið leysist, og Guð-
mundur hefur ekki fleiri sögur
að segja, einfaldlega af því hann
er farinn á sjó. En á meðan verk-
fallið stendur, er stund til að tala.
Jónas Guðmundsson, sem skráset-
ur minningarnar eftir Guðmundi
Halldóri. fer svona dag og dag í
vesfurbæinn til að spyrja sædrif-
inn kappann um lífshlaupið.
Smám saman opnast á tjaldinu
saga unglings fyrir vestan, manns
á skútu og síðan á togara. Þessum
æviramma er brugðið lauslega ut-
an um minningarnar, og stundum
glampar á sjódauða menn eða að
farið er á hundrað dansleiki á
síldarvertíð fyrir norðan.
Eflaust hefði mörgum manni
reynzt erfitt að skrifa minningar
eftir Guðmundi. En verkið ber
þess merki að Jónas þekkir meira
og minna til þess sem liggur á
bak við svona mann. Orð hans
verða þung og myndir þær, sem
brugðið er upp, öðlast fjarvíddir,
djúpar meiningar, sem aðeins
komast til skila vegna staðgóðr-
ar þekkingar á ævistarfi mannsins
og aðdáunar á persónu hans. Þá
er stfll Jónasar fjörlegur og inn-
•skot hans unnin af smekkvísi, og
eiga þau, ásamt myndum eftir
Jónas, sinn þátt í að auka við
sterkan blæ bókarinnar, sem and-
ar frá sér sjávarseltu, menju-
sterkju og rökum þef nýfisks.
Við höfum eignazt nýjar, frísk-
ar bókmenntir eftir að farið var
að skrifa um menn á sjó. Bænda-
þjóð eins og íslendingar hallaði
sér eðlilega að sveitalífslýsingum
eftir að ritöld hófst hér að nýju;
sögum af bændalífi í bland við
presta og aðra foráttukalla, sem
áttu það sammerkt, að í þeim var
sáralítill sjór. Þetta er þvf undar
legra, þar sem við byggjum ey-
land, og sýnir kannski betur en
margt annað, að við eftirlétum
öldum saman öðrum að sigla sjó-
Framhald á 13. síðu.
8
T í M I N N, fimmtudagurinn 20. des. 1962.