Alþýðublaðið Sunnudagsblað - 05.03.1939, Qupperneq 4

4
ALÞÝBWBLAÐI©

Snæbjörn í Hergilsey;
Perlan í dysinni
♦------------------------------------—t
SJÁLFSÆFISAGA Snæbjarnar Kristjánssonar í Hergils-
ey er bæði fróðleg og skemmtileg. Er getið þar margra
atgerfismanna, sem heima áttu í Breiðafjarðareyjum og á
Barðaströnd samtíða Snæbirni, og einnig fyrir hans daga.
Þar er sagt frá miklum sægörpum, kraftamönnum, og spek-
ingum, sem fátt kom á óvart, og mó hiklaust telja Snæbjörn
sjálfan þar lang-fremstan.
Það verður öllum ljóst við lestur bókarinnar, að þar hefir
verið maður, sem gæddur var andlegri og líkamlegri atgjörfi
svo að af bar, og má í mörgum greinum líkja honum við
söguhetjur vorar, og sögu hans má telja með ágætustu ís-
lendingasögum vorra tíma. Birtast hér tveir kaflar úr sögu
Snæbjarnar. Heyra þeir meira til almenns fróðleiks en flest
annað í bókinni, og því eru þeir birtir hér þeim af Iesendum
Alþýðublaðsins til fróðleiks og skemtunar, sem ekki hafa
lesið sögu Snæbjarnar í Hergilsey.
M.
ÞEGAR á unga aldri langaði
mig til að grafa í forn-
mannahauga og dysjar og átti
oft tal um það við ömmu mína.
Kvað hún torvelt að finna leg-
staði fornmanna, „en ekki er
fráleitt/1 sagði hún, „að við
nákvæma eftirtekt, kunni að
sjást fyrir dysjum, þar sem að
hálfu leyti er uppblásið.“
Nú leið og beið, þar til um
1885—87. Þá fór ég úr Svefn-
eyjum til Svínaness í Múlasveit
með pilta Hafliða tengdaföður
míns; áttu þeir að smala þar
geldfé til rúnings. Leiddist mér
þá og gekk víðs vegar, en á
grund einni við lendinguna
sýndist mér móta fyrir nokkr-
um dysjum, einum 6 eða 7. Ég
sagði Þórunni húsfreyju frá
þessu og bað um járnreku, því
að mig langaði til að rannsaka
þetta, en þeirri beiðni þverneit-
aði hún; kvað hún munnmæli
segja, að tóftarmyndin yzt á
grundinni eigi að vera gömul
búðartóft írskra manna. Þetta
hvatti mig frekar en latti; tók
ég járnreku úr fjósinu og valdi
til rannsóknar fallegustu dys-
ina, en ekki þá stærstu. því að
mér virtist hafa verið hreyft
við henni.
Hér um bil 6 þumlunga und-
ir grassverðinum kom ég niður
á hleðslu; undir þessu jarðlagi
var hellulag niðursigið, þar
undir árefti, fúið. Nú fór ég sem
allra varlegast að ná moldinni
upp úr dysinni, en er á botn-
inn kom, fann ég aðeins jaxla;
alt annað var fúið og að engu
orðið. Þessi dys var að stærð
sem hæfði heldur litlum kven-
manni.
Þar næst fann ég margar
dysjar í Reykhólasveit. Byrjaði
ég á að grafa upp þrjár þeirra
í austanverðri Barmahlíð, og
voru þær allar af fullorðnum
karlmönnum, sem svaraði með-
almönnum nú, og allar voru
þær hér um bil jafnlangar.
Þær eru allar á lítilli grund
vestan við háan grjóthól, er
sýnist vera gott vígi, og því
líkur til að þar hafi menn fallið.
Ég byrjaði á fallegustu dys-
inni, og var þar eins og áður, að
þakið hafði verið með hellum
og svo moldinni mokað yfir; en
alt var niðursigið. Hægra meg-
in. til höfðalags, hafði verið lát-
inn lítill kistill, sem svarar 12
—15 þuml. á lengd; gat ég
handsamað brot úr hornum
hans í moldinni; skrána fann ég
einnig. í honum, eða réttara
sagt moldinni, fann ég brýnis-
kubb, nokkrar eirpjötlur og 9
járnbúta, sem voru frekur
þumlungur á lengd og hér um
bil hálfur þuml. að þvermáli;
voru þeir sívalir og eins og
rendir ávalir fyrir báða enda.
Gat ég ekki skilið til hvers þeir
hefðu verið notaðir. Þar fann
ég einnig perlu úr jaspis, var
hún 3A þuml. á lengd og rúm-
lega 14 þuml. á breidd og þykt,
hál sem gler á að taka og með
örmjóu gati að endilöngu. Þessi
perla ætla ég að hafi verið úr
hálsfesti (steinasörvi). Annað
fann ég ekki í dysinni, nema
bleika beinamoldina og bláa
himnu eftir kjötleifarnar, sem
var Vs þuml. þar sem hún var
þykkust.
í næstu dys, sem var eins að
öllum frágangi, hafði verið lát
ið sverð vinstra megin við lík-
ið, en það var ryðfrakki einn og
datt alt í sundur nema hjöltun;
þau héldu sér nokkurn veginn,
þótt ryðguð væru. Þar var fast-
ur í hvítur eldtinnumoli að
stærð sem Vz þumalfingur.
Þriðja dysin hafði verið grafin
upp áður; grjótlagið lá óreglu-
lega til og frá, nema heilt var
til beggja enda. Gæti verið að
leitað hefði verið þar vopna á
Sturlungatíð eða fyr.
Austan við Barmahlíð er hóll
við sjóinn og heitir Smokkhóll.
Þar fann ég 6 dysjar, en þær
voru eyðilagðar, því að þar er
slæmur legstaður, grjót og aur.
En á melsléttu þar skamt frá,
við Berufjarðarbotninn, fann
ég 7 dysjar. Stærsta dysin var
fyrir löngu upp rifin og var lík-
ust gryfju í sandmelinn; en af
því hvað dysjarnar voru mis-
jafnlega stórar, kallaði ég þessa
dys húsbóndadysina, enda
hugði ég þar vera heimilisgraf-
reit frá fornöld.
Húsbóndadysin var á jaðri
og syðst, en 2—3 faðma frá
henni var lítil dys, falleg á að
líta, og gróf ég hana upp. Kom
ég þar niður á hellulag og var
sú hellan stærst, er yfir brjóst-
inu lá. Ég tók upp smáhellurn-
ar til höfða og fóta, og fann
ekki annað en leifar af beinum
og járnhring og keng, sem lágu
hægra megin við ösku hins
dána. Grunaði mig þegar að
einhver vopn kynnu nú að vera
undir hellunni. Mér fanst eitt-
hvað hátíðlegt við að ráðast að
hellunni, enda varð mér að því;
hún fylti út í báðar hleðslur og
undir henni voru öll beinin ó-
fúin. Á milli hægra handleggs
og rifja var axarblað, furðan-
lega heillegt að öðru en því, að
naumustu hyrnurnar voru
ryðgaðar af og blaðið því tæpir
4 þuml. fyrir eggina. Skaftið
var ófúið í axarauganu og þar í
járnfleygur til tryggingar, að
ekki færi blaðið fram af. —
Fornmenn höfðu ætíð hring í
skafti á öxum sínum og létu
þær til varhyggðar hanga á þili
heima.
Bilið á milli axarblaðsins og
hringsins var um alin, og það á-
kvað ég skaftlengdina; mun
þetta því hafa verið handöxi,
sem fornmenn báru heima við,
þegar þeir voru úti. En þar sem
öxin var í dysinni, sýnir það,
að þar hefir karlmaður legið
um 15—17 ára, og hefir öxin
verið látin þar honum til heið-
urs. Um beinin undir hellunni
er það að segja, að þau voru
öll ófúin. Ég reyndi á eitt rifið
og þoldi það talsvert áður en
það brotnaði.
Ég gróf upp þriðju dysina,
sem var um 2 faðma frá hinni,
og má þar fljótt yfir sögu fara;
komu upp hestbein og voru
stærstu beinin öll ófúin. Fleiri
dysjar gróf ég þar ekki upp, en
skamt þar frá, á svokölluðum
Hríshólsmelum, fann ég 8 dysj-
ar og hefi ekki grafið þær upp.
En nú verð ég að segja dá-
lítið meira um perluna fögru og
axarblaðið. Ég gaf báða þessa
muni Forngripasafninu á síð-
ustu árum Sigurðar Vigfússon-
ar; nokkuð oft kom ég á safnið
síðar, og var perlan geymd þar
undir glerhurð. En 1918 dvaldi
ég meiri hluta vetrar í Reykja-
vík og kom þá eitt sinn á safn-
ið; ég man hvað ég gekk þang-
að glaður í huga, því að mér
hefir frá fyrstu tíð þótt vænt
um það, og svo var ég dálítið
stærilátur í huga yfir því að
hafa gefið perluna þangað,
þenna fáséða grip, er gullsmið-
ir í Reykjavík kváðu vera úr
jaspis og margra peninga virði;:
ég geymi mér að nefna upp-
hæðina í krónutali. En gleði
mín varð skammvinn, því
miður. Ég var ætíð vanur að
líta fyrst á perluna fögru undir
glerhurðinni, en nú var hún
horfin. — Hún var horfin! Ég
sný mér óðara að umsjónar-
manninum og spyr hann, hvers
vegna perlan sé horfin úr þeim
stað, þar sem hún áður hafi
verið og hvar hún sé geymd nú.
Hann gat engar upplýsingar
gefið mér, en segir að forn-
gripavörður sé nálægur, ef ég
vilji spyrja hann; það var ég
þakklátur fyrir og kom þá
Matthías Þórðarson að vörmu
spori. Ég spurði hann um perl-
una fögru og greini honum af-
stöðu mína til málsins; en hann
vissi þá ekkert um hana né
heldur um axarblaðið, sem ég
hafði gefið um leið. Leitaði ég
um stund í safninu með um-
sj ónarmanninum, en það kom
fyrir ekki. Þótti mér þetta leitt
og hugði um tíma að hirðusemi
safnsins væri í meira lagi á-
bótavant, en síðar hefi ég sann-
frétt að perlan hafi fundist og
sé vel geymd.
AÐ var eiitt slnin um alda~
mótin, að ég ko m aö Brjáns-
læk sem oftar og tenti í Þræla-
viogi, siem liggur aiuistau við-
FJókagnundiina. Sá ég þá á öiiitlu
n»si á milii vogsinis ®g gnujnd«tr-