Alþýðublaðið - 12.07.1947, Page 3

Laugardagur 12. júlí 1947
ALÞÝBURLAÐIÐ
3
Jón Blöndal: Þríhijómur stjórnmálanna
Andstæðingar sósíalismans i
hafa afar mikið hampað 1
þéirri kenningu, að hann 1
væri óraunhæf hugsjóna- 1
stefna skýjaglópa, sem ekki c
tækju tillit til mannlegs eðl- ]
is eins og það sé í raun og ]
veru. Þess vegna væri jafn- :
aðarstefnan óframkvæman- i
leg, a. m. k. á þann hátt, sem 1
formælendur hennar hugs- ]
uðu sér. Aftur á móti væri 1
samkeppnisstefnan, sem i
byggði á hinu frjálsa fram- 1
taki einstaklingsins og hinni ]
frjálsu samkeppni, raunhæf :
stiefna, sem ekki reyndi að j
telja mannfólkið betra en
það er í raun og veru. Aðal- 1
forsenda hennar er einmitt '
að hver einstaklingur hugsi í
fyrst um sig og sína og reyni ’
sem bezt áð efla sinn hag í ’
samkeppni við aðra. En þessi '
viðleitni einstaklinganna, ef :
hún aðeins fái að vera óheft
af ríkisvaldinu, verði einmitt
til þess að efla hag fjöldans, '
heildarinnar. Þetta er kjarn-
inn í hinni hreinræktuðu
samkeppnisstefnu, eins og
hún hefur verdð boðuð síðan
á döguim Adams Smiths. Að
vísu túlka ýmsir forvígis-
menn stefnunnar nú á dög-
'Um hana nokkuð öðruvísi, en
grundvallarhugsunin er enn
hin sama, hún byggir enn á
kenningunni um hinn heilaga
,,egoisma“, sem öllum á að
verða til blessunar.
En nú vil ég þvert á móti
halda fram þeirri skoðun, að
samkeppnisstefnan, í sinni
hreinræktuðu mynd, sé ein-
hver óraunhæfasta þjóðfé-
lagskenning, sem fram hefur
komið, sú augljósasta ,,utop-
ía“ eða staðleysa, sem boðuð
hefur verið, stefna, sem eim
mitt sniðgangi að taka tillit
til hins mannlega eðlis. En
jafnframt vil ég fullyrða, að
sósíalisminn eða jafnaðar-
stefnan sé raunsæisstefna,
sem byggi jafnt á mannlegu
eðli sem staðreyndum hinnar
efnahagslegu þróunar nú-
tímans. Skal ég nú reyna að
finna þessum orðum nokk-
urn stað.
Samkeppnisþ j óðfélagið,
eins og formælendur þess
hugsuðu sér það í stór-
um dráttum, hefur aldrei
verið til og mun aldrei verða
til. Forsvarsmenn þess töldu
gróðahvötina aðalaflvaka ein
staklinganna. í þessu er fólg
inn nokkur sannleikur, en þó
langt frá því allur sannleik-
urinn. Ef þetta væri.rétt,
hefðu afarmörg af fegurstu
og mestu verkum heimsins,
jafnt á sváði vísinda sem
lista, aldrei verið sköpuð.
Þau voru vissulega mörg
gerð án nokkurrar hugsunar
um það, hvað í aðra hönd
lcæmi. Aflvakar mannsand-
ans ©ru margir. Eigingirnin
og gróðafýsnin, sem er einn
þáttur hans, er sem betur fer
langt frá því að vera hinn
eini. En jafnvel þó við játum
þeirri forsendu, að gróðavon-
in sé einn sterkasti aflgjafi
efnahagsstarfseminnar, þá
verður niðurstaðan engan
veginn sú, sem formælendur
hinnar frjálsu samkeppni
hugsuðu sér. „Samkeppnin
drepur samkeppnina,11 sagði
þegar hinn frægi jafnaðar-
maður Proudhon. Kenning
samkeppnismanna var sú, að
hver einstaklíngur leitaðist
við að græða sem mest með
því að selja ódýrari eða betri
vöru en keppinautarnir og
auka þannig sölu sína. Hin
fullkomna samkeppni myndi
því tryggja meytendum hið
rétta kostnaðarverð. Gróðinn
gæti aðeins orðið stöndarfyr-
ix-brigði. Um leið og sam-
keppnin útrými gi’óðanum,
verði framleiðslan eins mik-
il eins og hugsanlegt er með
þeirri tækni, sem ríkjandi er.
í þessu liggi blessun sam-
keppninnar fyrir heildina,
fyrir þjóðféaglið.
En þetta ier því miður of
gott til þess að vera satt.
Menniirnir eru viti bornar
verur. Þeir eru félagslegar
verur. Eitt af því fyrsta, sem
þeir uppgötvuðu var að létt-
ara væri að leysa ýmis verk-
efni með samtökum, sam-
vinnu eða félagsskap, helduir
en ef hver einstaklingur
treysti eingöngu á mátt sinn
og megin. Hið félagslega eðli
mannsins skapar yfirburði
hans yfir margfalt stærri og
öflugri verur. Gróðastarf-
semi mannsins er engin und-
antekning í þessu tilliti. Ein-
mitt hana er tilvalið að auka
og lefla með alls konar sam-
tökum, samvinnu og samn-
ingum. En hvað verður þá um
bina frjálsu samkeppni? For-
mælendur samkeppnisstefn-
unnar sáu hættuna, sem gæti
stafað af samtökum, er höfðu
það markmið að útrýma eða
takrnarka hina frjálsu sam-
keppni. Þess vegna var víða
reynt að banna slíkan féjags-
skap, sem hindraði viðskipt-
in, eins og það var kallað.
Alveg sérstaklega var slíkum
lögum beitt gegn verkalýðs-
samtökunum, sem hindruðu
hina eðlilegu samkeppni á
milli verkafólksins, takmörk
uðu framboðið á vinnuafli,
sem hagfræðingar þessa
tíma litu á sem hverja aðra
markaðsvöru, er lyti lögmál-
inu um framboð og .eftiir-
spurn. En brátt viðurkenndu
allir hversu þýðingarlaust
var að reyna að lögþvxnga
hina frjálsu samkeppni, enda
er ekki hægt að komast fram
hjá þeirri mótsögn, sem felst
í því að ætla að neyða menn
til að vera ftrjálsa. Samkeppn
isstefnan var óraunhæf, hún
tók ekki nægilegt tállit til
hinna félagslegu staðreynda,
hún hafði ekki réttan skiln-
ing á hinu mannlega eðli,
hún var í mótsögn við sínar
eigin forsendur.
Hin óteljandi og sífjölg-
andi samtök þjóðfélagsins
verður að viðurkenna sem
staðreynd, en þau eru ósam-
rýmanleg heimsmynd sam-
keppnisstefnunnar. En hitt
er Ijóst, að ýmis konar sam-
tök geta orðið frelsinu hættu
leg. Það er hægt að bindast
samtökum til þess að útrýma
frelsinu eða takmarka það,
til þess að hækka verð á vör-
um fram úr allri sanngirni,
til þess að arðræna heilar
stéttir, til þess að kúga þá
veiku og fátæku. Og þetta
hefur vissulega verið gert á
öllum tímum. Aðeins eitt
vald getur verið öllum öðr-
um samtökum sferkara, get-
ur hindrað arðrán og kúgun,
sett réttar leikreglur um við-
skipti bograranna, byggt fé-
lagslegt réttlæti og jöfnuð o.
s. frv., og það er hið sameig-
linlega framkvæmdavald, rík
isvaldið. Meira að segja það
eitt getur gefið hinni frjálsu
samkeppni, sem vissulega
ekki er þýðingarlaus, þó hún
sé ekki einhlít, tækifæri til
að njóta sín. Eri einmitt sam-
keppnisstefnan fordæmdi öll
afskipti iríkisvaldsins af at-
vinnuvegunum eða vildi
gera þau sem allra minnst.
Einnig þar voru og eru sjón-
armið samkeppnisstefnunnar
óraunhæf.
Jafnaðarstefnan hefur hins
vegar frá upphafi haft miklu
raunhæfari sjónarmið. Hún
skildi hið félagslega eðli
mannsins, hina félagslegu
byggingu þjóðfélagsins. Hún
skildi að valið stendur ekki
á milli þjóðskipulags með
sterku ríkisvaldi annars veg
ar og hins vegar þjóðfélags,
þar sem ríkisvaldið væri
sama og ekkei't, en fullkom-
lega frjáls samkeppni á öll-
um sviðum. Slíkt þjóðfélag
var og er fjarstæða, óska-
draumur. Það sem hægt væri
að velja um var, annars veg
ar öflugt þjóðfélagslegt vald,
sem setti hinum einstöku
samtakaheildum sín eðlilegu
takmörk og hindraði þau í
að kúga og arðræna samborg
ara sína, eða þjóðfélag með
yaldalausu ríkisvaldi, þar
sem samtakaheildirnar bár-
ust á banaspjót og hinir
sterkari undirokuðu þá veik
ari. Hið samtakalausá þjóð-
félag var óhugsandi eftir að
tækni nútímans var komin
til sögunnar, bættar sam-
göngur, sími, blöð og allir
þeir óteljandi möguleikar,
sem mannfólkið hefur nú til
þess að kornast i samband
Eldri-dansarnir
í Alþýðuhúsinu við Hverfisgötu í kvöld
'hefjast kl. 10.
Aðgöngumiðar frá kl. 5 í dag. Sími 2826.
HARMONÍKUHLJÓMSVEIT leikur.
Olvuðum mönnum bannaður aðgangur.
hvað við annað. Héðan í frá
verður heimurinn skipulagð
ur, spurningin er bara, hvern
ig og hver á að skipuleggja
hann?
Þessa þróun sá jafnaðar-
stefnan miklu glöggar en
samkeppnisstefnan, og m. a. i
þess. vegna var hún hin raun-
hæfa stefna framtíðarinnar,
en óraunsæir voru þeir
mörgu talsmenn auðvalds-
skipulagsins, sem lofað hafa
hina frjálsu samkepþni, en
fjasað um draumóra sósíal-
istanna.
En lítum aðeins á kenn-
ingar jafnaðarstefnunnar og
andstæðinga þeirra um fram
vindu auðvalds- eða sam-
keppnisþjóðfélagsins og túlk
anir þeirra á helztu efnahags
legu fyrirbærum þess. Eg
verð að stikla á því allra
stærsta.
Karl Marx og aðrir aðalrit
höfundar jafnaðarmanna,
bæði íyrir og eftir hans tíma,
héldu því fram, að auðvalds-
skipulagið. eða hið „kapital-
istiska“ þjóðskipulag, eins
og Marx kallaði það, hlyti að
verða hi'jáð af reglubundn-
um kreppum, atvinnuleysi og
offramleiðslu, jafnframt því
sem auðurinn safnaðist á
færri og færri hendur, en ör-
birgð öreiganna ykist að
sama skapi. Það er auðvelt
að sýna fram á veilur í kenn
ingum Marx og annarra sós-
íalista, hann var barn síns
tíma og byggði á þeirri hag-
fræðiþekkingu, sem þá var
til bezt, þótt hann sjálfur
fullkomnaði hana mikið; og
það er einnig auðvelt að sýna
fram á að spádómar hans um
þróun þjóðfélagsins hafa ekki
rætzt .nákvæmlega. Þann-
ig hlýtur það jafnan að fara
um þá sem hafa djörfung til
þess að segja fyrir óorðna
hluti, ef við þá ekki trúum
á yfirnáttúrlega spádóma og
spámenn, en Karl Marx taldi
si‘g áreiðanlega ekki í þeirra
hópi.
En í höfuðdráttum voru
skýringar hans og spádómar
réttir. Reynslan hefur sann-
að þá að verulegu leyti og
kenni'ngar hans og annarra
jafnaðarmanna eru einnig í
mjög veigamiklum atriðurn
orðinn grundvöllur nútíma-
hagfræðinnar.
Hin ,,klassiska“ hagfræði
19. aldarinnar, sem byggði á
kenningum um hina.frjálsu
samkeppni, hafði eiginlega
alls ekki rúm fyrir hugtökin
kreppur, atvinnuleysi og of-
framleiðslu. í heimi hinnar
frjálsu samkeppni, sem var
uppmálaður í öllum opinber^
um kennslubókum í hag-
fræði til skamrns tíma, og er
það mjög víða ennþá, var-
ekkert atvinnuleysi og of-
framleiðsla óhugsanleg. Að-
eins ef náttúrulögmál hinnar
frjálsu samkeppni var trufl-
uð af verkalýðsfélögum eða
öðrum óskynsömum aðilum,
gat slíkt komið til greina og
þá aðeins um stundarsakir.
Smámsaman er þó farið að
bæta aftan við kennslubæk-
urnar sérstökum köflum, til
skýringar á kreppum og at-
vinnuleysi, en það gekk allt-
af illa að samræma þessar
skýringar aðalkenningunum,
því ekki mátti líta við kenn
ingum jafnaðarmanna, sem
litu á málið frá allt öðrum
sjónarhól, skoðuðu betta sem
rökrétta afleiðingu hins raun
verulega hagskipulags.
En kreppurnar sögðu til
sin í stöðugt ríkari mæli og
atvinnuleysið var brátt orð-
ið hinn ægilegasti draugur,
sem stjórnmálamenn flestra
landa urðu að glíma við og
fengu við litt ráðið. Vanmátt
ur stjórnmálamannanna að
vinna bug á atvinnuleysinu
varð vatn á myllu þeirra
afla, sem vildu frelsið og lýð-
ræðið feigt. Þeir notuðu það
líka óspart í áróðri sínum.
Háskólavísindin og for-
mælendur hinnar frjálsu
samkeppni börðu lengi vel
höfðinu við steininn og
þrjóskuðust við að draga
réttar ályktanir af staðreynd
um atvinnuleysis og hag-
sveiflna. Hagfræðin, sem á
tímum hinnar frönsku bylt-
ingar átti sinn mikla þátt í
að skapa hið nýja þjóðfélag,
hinn nýja tíma frelsisins, var
orðin afturhaldssöm og á eft
ir tímanum, í stað þess að
benda stjórnmálamönnum á
þann'veg, sem þeir yrðu að
ganga, ef bygging frelsisins
ætti ekki á ný að hrynja í
rústir. Atvinnuleysisbölið —
það fyrirbrigði, að milljónir
og aftur milljónir manna á
bezta starfsaldri, sem ekkert
þráðu frekar en að nota
krafta sína, gengu iðjulausir
mánuðum og árum saman,
en fjölskyldur þeirra liðu
skort og örbirgð, — það var
ósamrýmanlegt hugsunar-
hætti nútímamannsins, sem
hafði tekið að erfðum hug-
I sjónirnar um jöfnuð og
bræðralag. Ef kreppur, at-
vinnuleysi og offramleiðsla
samfara ægilegum skorti
væri nauðsynleg og eðlileg
afleiðing frelsisins, hins
frjálsa þjóðskipulags, já, þá
var frelsið í alvarlegri
hættu. Ef hægt væri að
skapa öryggi gegn atvinnu-
leysi og skorti, þá væru þeir
fleiri og fleiri, sem ekki
myndu hugsa sig tvisvar um
Framhald á 7. síðu.