Alþýðublaðið - 13.07.1947, Blaðsíða 3

Alþýðublaðið - 13.07.1947, Blaðsíða 3
Sunnudagur 13. iúlí 1947 ALÞYÐUBUIÐIÐ Jón Blöndal: Þríhljámur sfjórnmálanna ÉG VIL fyrst benda á þá byltingu, sem orðið hefur innan hagfræðivísindanna. Það má segja, að straum- hvörfin í skoðununum á eðli atvinnuleysisins og hagsveifl anna hafi orðið með riti hins fræga hagfræðings J. M. Keynes, sem út kom árið 1936, ekki mjög löngu eftir valdatöku Hitiers og rússn- esku 5 ára áætlunina. Keynes fellst í raun og veru á bá skoðun jafnaðar- manna, að kreppur og at- vinnuleysi sé ekkert undan- teknilngarfyrirbæri í hinu ó- skipulagða auðvaldshagkerfi, heldur hljóti þau einmitt að eiga sér stað svo lengii, sem hagskipulagið sé skipulags- laust, og skýringar hans eru mjög svipaðar þeim, sem jafnaðarmenn höfðu geíið á þeim, sérstaklega hinn enski .iafnaðarmaður I. A. Hobson. í hinum hávísindalega og stærðfræðilega búningd Key nes hafa þessar gömlu og fyr irlitnu kenningar jafnað- armanna nú hlotið viður- lcenningu f.jölda frægra hag- fræðinga um allan líeim, t. d .Beveridge í Englandi, Al- viin Hansens í Ameríku og Myrdals í Svíþjóð. Ég get ekki hér farið neitt að ráði út í þessar kenningar; ég hef skýrt þær dálítið í ritinu ,,A1 mannatryggingar á íslandi". En aðalkjarni skýringarinn- ar finnst mér liggja í sam- bandinu eða öllu heldu.r sam b'andsleysinu á milli sparnað ar og fjárfestingar í hinu ó- sklipulagða hagkerfi. . Hin „klassiska" hagfræði gekk út frá því sem sjálfgefnu að þær tekjur, sem borgararnir spöruðu, væ;ru teknar að láni af öðrum og festar í mann- virkjum og fyrirtækjum. All ar tekjur borgaranna væru því notaðar til að kaupa framleiðsluna. Heildartekjur, heildarútgjöld, heildarfram- leiðsla í þjóðfélaginu stóðst allt saman á og allar vörur seldust bví. Fjárfesting og sparnaður stóðust einnig á. Þannig gekk dæmið upp á hverjum tíma með smávægi legum truflunum. En þéssi skýring er bara jafn óraun- hæf og öll önnur hugmynda bygging hinnar frjálsu sam- keppni. Það er engin trygg-1 ing fyrir því að heiildartek.j- urnar séu notaðar, að fjár- festing og sparnaður stand- ist á og meira að segja er það mjög ósennilegt, nema vlið alveg sérstaklega hag- stæð skilyrði, við stöðugan vöxt og þenslu hagkerfis- ins. Hitt er nærrii því óbrdgð ult, að fjárfestingin í þjóð- félaginu, og alveg sérstak- lega einstaklinganna, er stór kostlegum sveiflum háð frá ári til árs og þarf engan veg in sjálfkrafa að svara til þess, sem sparað er. Fjárfest ing einsíaklinganna fer fyrst og fremst eftir gróðavoninni á hverjum tíma, gróðamögu leikunum, ímynduðum eða raunverulegum, en sparnað- urinn er hins vegar miklu jafnari og lýtur fastari lög- málum, þó elinnig hann geti verið breytilegur. Sé sparnaðurinn meiri en fjárfestingin, eru ekki allar tekjurnar notaðar, nokkuð af framleiðslunni verður ó- selt og afleiðingin verður atvinnuleysi. Á hinn bóginn getur ofmikil fjárfesting or- sakað ofþenslu og verð- hækkun, sem þó getur aðeins haidið áfram ákveðinn tíma. Ofþenslan endar því með kreppu. En hvernig er þá hægt að skapa samræmi milli fjár- festingar og sparnaðar til að koma í veg fyrir atvinnu- leysi og hagsveiflur? Ríkis- valdið eitt hefur tök á því, en til þess að geta það, verð- ur það að hafa fjárfesting- una á sínu vaidi að verulegu leyti, skapa henni áætlun að faira eftir með belnum og ó- beinum aðgerðum. Áætlun- arbúskapur í einni eða ann- arri mynd er nauðsynlegur, ■ef hægt á að vera að útrýma atvinnuleysi. Það er nú við- urkennt af fjölda fíjáis- lyndra hagfræðinga,. sém annars teija sig ekki jafnað- armenn, eins og t. d. þess- um tveimur merku hagfræð- ingum, Beveridge og Key- nes, sem ég nefndi áðan. En áætlunarbúskapur eða ,,planökonomi“, er það ekki einmitt það, sem jafnaðar- mennirnir hafa verið að berj ast fyrir áratugum saman og kallað sósíalisma? Er þarna ekki fundin leiðin til-að sam eina á ný sósíalisma og líber alisma, sein ég sagði að hvor tveggja væri runninn upp af sömu rót, af hugsjón- um frönsku stjórnarbyltdng- arinnar? Er ekki einmitt á- ætlunarbúskapuirinn sú lausn, sú þróun, sem báðir aðilar geta sætt sig við sem uppfyllingu á grundvallar- hugsjónum sínum um frelsi, jöfnuð og bræðralag? Það er mín persónulega skoðun, en um þetta munu hins vegar m.jög skiptar skoðanir, bæði á meðal þeirra, sem telja sig jafnað- armenn og þeirra, sem ekki telja sig það. Vissulega segir orðið áætl- unarbúskapur ekki allt. Það er hægt að hugsa sér margs konar áætlunarbúskap mis- jafnlega víðtækar áætlanir um rekstur þjóðarbúsins, misjafnlega mikií afskipti og völd hiins opinbera, misjafn- lega mikinn rikisrekstur, eða þjóðnýtingu, margs konar opinberan rekstur o. s. frv. Enda er það alls kostar ó- eðlilegt, aö öll þjóðfélög verði steypt í sama mótið. Það er ekki til nein ,,patent“ lausn á öllum þjóðfélags- vandamálum. Það eru aðeins pólitískir draumóramenn, hvar í flokki, sem þeir standa, sem hugsa sér það. En jafnan mun það fara svo, að það, sem gefur góða raun einhvers staðar, hefur mikla ^ E BR. ■. W .1 W möguleika til að ryðja sér til rúms annars staðar. Þannig mun þróunin halda áfram og reynslan vinsa úr það, sem hæfast er og kasta fyrir borð því, sem óhæft reynist. Hið fullkomna þjóð- féiag verður ekki byggt á ein um degi fremur en Róm. Ég skal taka dæmi af sviði, sem ég hef kynnt mér all vel og snertir einnig efni þessarar greinar. En þar á ég við alþýðutryggingarnar. Þær hafa vaxið upp í mjög mismunandi gerfi í ýmsum löndum, sums staðar hefur byrjunin verið gerð af verka lýðsfélögunum eða öðrum stéttar- eða starfsfélögum, eftirlaunasjóðum eða góð- gerðafélögum, sums staðar af sveitarfélögum eða öðrum opinberum aðilum. Alþýðu- tryggingar eru einn snarasti þátturinn í viðleitninni ti’l þess að gera kjörorðin um jöfnuð og bræðralag að veru leika og til þess að fram- kvæma á hagkvæman hátt skuldbindingu þjóðfélagsins um að sjá öllum farborða, sem ekki eru færir um það af eigin rammleik. í ýmsum löndum hafa staðið um þær harðvítugar deilur, en þeim má nú heita lokið á þann veg, að ailir eða flestir stjórn málaflokkar viðurkenna gagn semi þeirra og nauðsyn. Hitt er ekki síður athyglisvert, hvernig s.jálf Rjggjöfin hefur þróast upp á síðkastið eftir að nauðsyn og réttlæti henn ar er orðin almennt viður- kennd. Enda þótt tryggingar kerfi hvers lands hafi enn sinn greinilega sérsvip og svo verði sjálfsagt eftirleið- is, þá er hin sameiginiega þróun trygginganna í á- kveðna átt eftir ákveðnum meginreglum alltaf að verða greinilegri, og mun verða það enn meir á næstu árum þegar til frarnkvæmda koma ýmis tryggingarkerfi, sem nú eru í undirbúningi eða eru að hlaupa af stokkun- um. í sjálfu sér er þetta ofur eðlilegt. Menn taka það sem bezt reynist til fyrirmyndar, en auk þess eru viðfangsefni eða vandamál trygginganna alls staðar hin sömu í aðal- dráttum, tengd ákveðnum viðburðum og lögmálum á mannsæfinni, sem í mörgum tilfellum er hægt að méta og vega með töluverðri ná- kvæmni. Menn fæðast, missa foreldra sína og fyrirvinnu, ganga í hjónaband, eignast börn, verða fyrir slysum, veikjast, verða öryrkjar og gamalmenni og deyja að lok um. Alllir þessir viðburðir, frá vöggu til grafar, geta I sg afhfSs »Ti 1 valdið útgjöldum, sem ein- staklingarnir, sem í hlut eiga, geta ekki valdið af eig- in rammleik og flesta þessa viðburði, eða tíðni þeirra, er hægt að reikna út rneð nokk urri nákvæmni og. eru þess vegna vel fallnir tii trygg- ingar. Nú vil ég halda því fram, að á, sama hátt hljóti að fara með skipulag atvinnuvég- anna eða framleiðslustarf- seminnar, að þar geti orðið hliðstæð þróun eða hliðstætt samkornulag og smám sam- an er orðið, eða er að verða, um í'lest vandamál trygging- anna, en ég efast ekki um, að á fjölda mörgum sviðum getur orðið og verður hlið- stæð þróun. lleimurinn er nú orðinn svo lítill, fjarlægðirn ar svo þýðingarlausar, sam- anborið við það, sem áður var, að þessari framvindu getur íleygt áfram óðar en var-ir. En svo ég snúi mér aftur að áætlunarbúskapnum. Eg álít að skynsamleg lausn á vandamálum atvinnuleysis valdsins, sem náði. hámarki sínu með kreppunni í kring- um 1930. Fordæmi Rússa, áætlunar búskapur Sovétríkjanna, —- nvað sem annars kann að mega segja um stjórnarfar þeirra og stjórnarstefnu, ■—- hefur haft og mun framveg- is hafa stórkostlega þýðingu til að færa heiminum sönnur á yfirburði hins skipulagða hagkerfis umfram hið óskipu lagða. Sömuleiðis sú reynsla, sern lýðræðisþjóðirnar unnu sér á styrjaldarárunum, um margvíslega skipulagsstarf- semi, ekki sízt í hinum ensku mælandi heimi. Þetta er hú orðið svo langt mál, að ég get ekki farið Iengra út í þessa sállma. Það eru hvort sem er engin tök á að ræða þessa vandamál til nokkurrar hlítar í stuttu máli/ En ég vildi að lokum fara nokkrum orðum um þjóðarbúskap okkar íslend- inga út frá þeim sjónarmið- um, sem ég hef leyft mér að kalla stjórnmálaviðhorf nú- og hagsveiflna, — án þess að ' tímans, án þess þar með að það þurfi að kosta afnám frelsis og mannréttinda, -— hafi síðustu 10 árin þokast miklu nær, en næstu 100 ár- in á undan. Það er hin raun- verulega bylting vorra tíma, sem hinn enski hagfræðing- •ur Laski talar um. Hinn aanski stjórnmálamaður Christmas Möller fann það á sér þegar hann nýkominn frá London sagði: Við erum allir orðnir sósialistar. Það er nú máske orðum aukið, en hugmyndin um á- ætílunarbúskap, um „planö- konomi“, er búin að ná svo sterkum tökum á þeim, sem hugsa skynsamlega um stjórnmál, að það eitt er á- kaflega þýðingarmikil þreyt ing. Þegar maður les rit enskra jafnaðarmanna um þessi mál eins og t. d. Lask- is eða Coles, þá er munur villja gefa í skyn að ekki komi þar fleiri kurl til graf- ar en ég hef reynt að drepa á. Við erum nýbúnir að setja mjög víðtæka löggjöf um al- mannatryggingar, sem án efa hefur sína galla og þarf endurbóta við, en samt sem áður mun mega teljast eitt- hvert stærsta skref á þessu sviði, sem nokkur þ.jóð hefur tekið í einu. Einn þingmað- ur sagði að með tryggingun- um væri verið.að skapa nýtt þjóðfélag á íslandi, og hann sagðist trúa að það yrði betra þjóðfélag, þess vegna greiddi hann atkvæði með frumvarpinu, þó að flokkur hans með einni annarri und- antekningu gerði það ekki. Hvort sem menn vilja taka undir þessi ummæli Páls Hermannssonar, eða ekki, þá í Örfirisey. Dansað í kvöld kl. 10. Gömlu og nýju dansarnir. — Skotbakkinn verður opinn til miðnættis. — Góð verðlaun veitt fyrir góða skothæfni. SJÓMANNADAGSRÁÐIÐ. inn ékki ýkja mikill á þeim held ég að enginn vafi leiki á og t. d. Beveridge og öðrum frjálslyndum og róttækum hagfræðingum. Laski og Cole eru hættir að nota hin marx- istisku vígorð og hinir frjálls lyndu hagfræðingar búnir að losa sig að mestu úr hug- myndaheimi Adams Smiths, Ricardos og Marshalls. I Bandaríkjum Ameríku gerði . stjórnmálamaðurinn Roosevelt, sem ekki vildi láta kalla sig sósíalista,, og menn hans ákaflega merki- ilega tilraun með áætlunar- búskap. Stefna Roosevelts er að vísu ekki í mjög háu gengi í Bandaríkjunum sem stendur, en það er langt frá því að endanlega sé búið að grafa hana.-Hún lifir áfram í hjörtum og heilum fjölda af beztu sonum Bandaríkjanna og þeirra tækifæri mun koma aftur, á sama hátt og Roosevelt fékk sitt mikla tækifæri eftir hið háskalega gönuskeið ameríska auð- þvi, að samþykkt trygging- •arlaganna voru merkileg tímamót í íslenzkri félags- málalöggjöf og stjórnmála- sögu. Undanfarin ár hefur verið talað ákaf'lega mikið um ný- sköpun íslenzku atvinnuveg- anna og mikil keppni hefur farið fram og fer enn fram, til að eigna sér heiðurinn af henni, sbr. orðin: „öll skáld vildu Lilju kveðið hafa“. Ég er svo illa innrættur, að ég álít mest af þessu nýsköp unartalli ómerkilegt blaður, sem ekkert mark sé á tak- andi, að minnsta kosti ekki í þeirri túlkun, sem þessu hug taki er oftast gefin. Ég held. að í raun og veru hafi allir íslendingar með sárafáum undantekningum, — sennilega eihhverjum af bankastjórunum, — verið sammála um að innistæðun- sem við höfðum safnað Framhald á 7. síðu. um,

x

Alþýðublaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Alþýðublaðið
https://timarit.is/publication/2

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.