Alþýðublaðið - 03.08.1950, Blaðsíða 5

Fimmíudagur 3. ágúst 1950.
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
Gylii í>. Gíslason: Fjórða grein
SVO SEM RÆTT VAR UM í
síðustu grein, er tilgangur nú-
tímajafnaðarmaxma' með $jóð-
íiýtingartillögum sínum.þessi:
1) Að veita ríkisvaldinu að-
stöðu tíl þess að tryggja sem
mesta heildarframleiðslu og
bezt lífskjör með þiví að
fá því yfirráð yfir mikil-
vægustu atvinnugreinum.
2) Að gera kleift að hágnýta
kosti stórreksturs og heild-
arskipulagningar einstakra
atvinnugreina og auka þann
ig þjóðartekjurnar.
3) Að koma í veg fyrir misnotk
un einokunaraðstöðu og óeðli
iega gróðamvndun í skjóli
hennar.
4) Að eyða arðráni með því að
koma í veg fyrir myndun
stórtekna af eign framleiðslu
tækja og bæta þannig cg
jafna tekjuskiptinguna.
Menn getur að sjálfsögðu
greint á um það við jafnaðar-
menn, hvort þessi markmið séu
æskileg og hvort unnt sé að ná
þeim með þjóðnýtingu.
En því verður ekki haldið
fram með nokkurri skyn-
semi, að samvinnuhreyfing-
in feli í sér úrræði til að ná
þessum markmiðum,
<og er þetta auðvitað engan veg
Inn sagt samvinnuhreyfingunni
til áfellis. Enginn forvígis-
manna hennar hefur mér vit-
anlega ætlað henni það til
þessa. Hennar hlutverk er á
öðru og takmarkaðra sviði.
Auðvitað má deila um það,
hvort kola- og stáliðnaður Breta
eigi áð vera þjóðnýttur eða í
einkarekstri, en um hitt verður
•ekki deilt, að samvinnurekstur
kemur alls ekki til greiha til
lausnar á þeim vandamálum,
sem þar er við að etja. Hitt er
rrétt, að í litlum þjóðfélögum
eins og hinu íslenzka koma úr-
xæði samvinnuhreyfingarinnar
til álita á íiltölulega fleiri svið-
■um en í stærri þjóðfélögum.
En jafnvel í hinu örlitla ís-
lenzka þióðfélagi verður að
heiía nokkurri þjóínýtingu
til bess að tryggja sem mest
heildarafköst og réttláta arð-
skiptingu.
HVERSTJ MIKIÐ Á AÐ
>JÓÐNÝTA?
Enginn ágreiningur virðist
lengur vera um það, að banka-
starfsemi og póst-, síma- og út
varpsþjónusta skuli vera í hönd
-um hins opinbera. En á ýmsum
sviðum framleiðslu og viðskipta
•er um að ræða vandamál, sem
ekki verða leyst til fullnustu
rserr.a með bióðnýtingu eða
xekstri bæjarfélaga, og á það
við um útgerð togara og rekst-
ur stórverksmiðja (síldarverk-
smiðja, hraðfrystihúsa, niður-
suðuverksmiðja, orkuvera). Það
má ekki vera á valdi einstakl-
inga, hvort þessi mikilvirku at-
vinnutæki eru hagnýtt eða
hvernig. Til þess á almenning-
ur of mikið undir rekstrinum.
og auk þess eru slík fyrirtæki
hvort sem er rekin fyrir sparifé
alþjóðar að verulegu leyti. Það
er óverjandi, að eign slíkra
tækja færi einstaklingum stór-
gróða í góðærum, einkum þegar
þess er gætt, sem gerzt hefur
hér, að bankar og ríkisvald, þ.
e. þjóðarheildin, hefur orðið að
bera hallann á erfiðum árum.
Hvort heppilegra er, bein þjóð-
nýtjng eða a-nnað form opirjþefs
réksturs, t. d. bæjarrekstur, er
tyrst og' fremst undir því kom-
ið, hversu hagkvæmt er, I r'að
reksturinn sé í Sem stærstum
tíl. Hér er og um ýmís konar
rekstur að ræða, sem samkvæmt
eðli málsins hlýtur að hafa ein-
okun, eða reynsla hefur sýnt,
að nýtur einokunar (kvikmynda
hús, smjörlíkisframieiðsla, öl-
og gosdrykkjagerð o. fl.). Ekki
verður komið til fulls í veg fyr
ir misnotkun slíkrar einokunar
aðstöðu nema meðþjóðnýtinguí
einhverju formi. Verðlagseftir-
lit nægir ekki, og rekstur sam-
vinnufj’TÍrtækja á þessum svið-
um heldur ekki. Það sýnir m. a.
reynslan úr smjörlíkisiðnaðin-
um. Mikilvægar samgöngur á
landi, sjó og í lofti verða held-
ur ekki skipulagðar skynsam-
lega nema þær séu í aðalatrið-
um á einni hendi. Og síðast en
ekki sízt er þess að geta, að
innflutningsverzluninni verður
aldrei komið í hagkvæmt horf
nema hún sé öll stunduð í stór-
rekstri. Nú starfa um 200 fyr-
irtæki að innflutningi til lands-
ins. Heildarinnflutningurinn er
þó ekki meiri en velta eins
stórs verzlunarfvrirtækis hjá
stærri þjóðum. Fjöldi innflutn-
ingsfyrirtækjanna hér er einn
út af fyrir sig nægileg sönnun
þess, að innflutningsmálunum
getur ekki verið haganlega skip
að, enda hefur verið sannað með
opinberum skýrslum, að því fer
fjarri, að svo sé. Því er og ekki
að heilsa, að hinn mikli fjöldi
innflytjenda hafi tryggt sam-
keppni í innflutningsverzlun-
inni. Síðast liðin 15 ár a. m. k.
hefur þar verið lítil samkeppni,
og hinn gífurlegi verzlunar-
gróði, sem fallið hefur kaup-
mönnum og samvinnufélögum
í skaut, hefur verið einokun-
argróði að verulegu leyti, ein-
okunargróði, sem siglt hefúr í
kjölfar þeirrar stefnu, sem
fylgt hefur verið — og að vísu
hefur sumpart orðið að fylgja í
fjárhagsmálum, þjóðarinnar.
Við íslendingar þekkjum lít
ið til storreksturs í verzlun.
Samhand ísl. samvinnufélaga er
í raun og veru eina fyrirtækið,
sem nefna má stórfyrirtæki á
þessu sviði, og því hefur tekizt
að hagnýta kosti stórreksturs.
Örfá slík stórfyrirtæki gætu
hæglega aiínazt allan innflutn-
ing til landsins, en jafnframt er
augljóst mál, að svo mikið ætti
almenningur þá undir þeim, að
ekki væri við annað unandi, en
að almannavaldið hefði æðstu
stjórn þeirra í höndum sér, m.
ö.o. að um þjóðnýtingu í ein-
hverju formi yrði að ræða.
Sá, sem þetta ritar, telur
það fyllilega geta sam-
rýmzí grundvallarkenning-
um jafnaðarmanna, að annar
rekstur en sá, sem nefndur
var að fram in, væri í hönd-
um einstaklinga og samvinmi
félaara, þ. e. landbúnaður,
bátaútvesrur, smásöluverzl-
un, handiðnaður o. fl. Jafn-
aðarmenn hafa aldrei ætlað
sér að þjóðnýta allan rek‘t-
ur. auk þess sem nútímabjóð-
félag þekldr ýmis ráð til
þess að ná þeim markmið-
um, sem þjóðnýting ein virt
ist áður geta náð, svo sem
áður hefur verið rætt. Sá
I' kenning jafnaðarmanna
í: síendur-þó óhögguð, að þjóð-
ríýtiríg á_ vissuírú sviðmn er
nauðsynleg til þess að hag-
kerfið stárfi með fúllum ár-
inojHííui ivq oec íbv .sí-..- . !
angri.
SKILYRÐI FYRIR ÞJOÐ-
NÝTINGU.
Engu að.síður er nauðsynlegt
að gera sér Ijóst — og er jafn-
aðarmönnum það ekki síður
nauðsyniegt en öðrum •— að
ýmis konar vandi fylgir fram-
!:væmd þjóðnýtingar. Það er
ekki farsælt að hrapa að fram-
kvæmd þjóðnýtingar hvenær
sem er og við hvaða skilyrði
sem er. Engum dettur í hug, að
hver sem er geti stjórnað einka
fVT-irtæki í iðnaði eða verzlun.
Til þess þarf ekki aðeins sér-
rtaka hæfileika og menntun,
heldur e-'nnig sérstakan áhijga,
og sérstakt hugarfar gagnvart
r-tarfinu. Allir vita líka, að
einkarekstur þrífst ekki nema
við ákveðin skilyrði. Það er
iiægt að koma í veg fvrir, að
hann fái notið sín með bví ao
búa illa að honum. Og líkt er
þessu auðvitað farið með þjóð-
nýttan rekstur.
HvaSa ríkisvald sem er
verður ekki talið til þess fall-
ið að annast þjóðnýtingu. Um
leið og haldið er út á braut
þjóðnýtingar í verulegum
mæli, er ríkisvaldið komið út
á nýja braut; það hefurtekið
að sér nýtt hlutverk og að
ýmsu Ieyti ólíkt því, sem
það hefur verið skipulagt til
bess að vintta. .....
Af þessu hlýzt ýmiss konar
vandi. Þjóðnýtt fyrirtæki verða
ekki rekin með sams konar
hætti og skattheimta eða dóms
málastjórn, og til þess þarf ann
ars konar hæfileika en þá, sein
taldir eru góðum stjórnmála-
mönnum til gildis. Þjóðnýtir.g
veldur því þannig, að tiltekn-
ar skipulagsbreytingar verður
að gera á ríkisvaldinu, þeir.
sem með það fara, þurfa að öðl-
ast vissa reynslu og vera gædd-
ir sérstöku hugarfari gagnvart
hinum þjóðnýtta rekstri, ef
hann á að fara vel úr hendi. Að
öðrum kosti kann hann að mi s-
heppnast.
REYNSLA ÍSLENDINGA.
íslendingar hafa á öðru sviði
öðlazt dýrkeypta reynslu í svip
uðum efnum. Hér hafa á und-
anförnum árum verið að form-
nöasalirni
itiú ,'öiixa /xxíia |aaó02&É.Hiaáe8 '
opn'ir aftur, eftir lagfæringar, frá kl. '8.45 ardegis.
. .Fyrst um sinn aðeins hei&;'c>i{1,llali8B-í’&íýHÉ.r, með
eða án brauðs.
N.B. Matsalan hefst síðas. og verður þá auglýst með
fyrirvara.
IN&DLF5 CMÉ
Inu til skilyrði til ailfullkomins
áætlunarbúskapar. íslenzka
ríkisvaldið hefur að ýmsu leyti
verið voldugra og haft nár.ari
afskipti og yfirráð yfir atvinnu
og fjármálalífinu en r’kfsvald
ýmissa nágrannalandanna. En
íslenzkir valdhafar hafa haft
litlá revnzlu í\ þessum eínum.
Þeir haía sumpart ekki kunn-
að og sumpart ekki viljað hag-
nýta þessi skilvrði, suniir þeirra
hafa álitið þau hvimleitt neyð-
arúrræði og beitt þeim í sam-
ræmi við það. Afleiðir/arnar
hafa svo orðið hörmuleg mistök
á ýmsum sviðum. . i
Ríkisvaldið sjálft hefur
verið sjálui sér sundurþykkt.
Þjóðbankinn hefur reynt'að'
o" be?ar hún hefur gefið út
skömmtimarmiða eða ávís-
uri á þennaninnfhitninghms
vegai. Engtim blóðuin er uin
þaft nft fletta- að {>j< öfi-1 n"
ícin er á jbví þprska.stigi s
efn-ahagsniáluns, að s-hkir
Iiíutir gerasí, er þess ekki
umkomið að beita áætlunar-
búskap með árangri. Undir
slíktrr.i krrngunistæðum er
. vafasamt ,að sameina mjög
mikið hagyald undir einum
hatti.
Það er auðvitað fjarstæða að
kemia. J;e,rfjnu sj/díu um slík
mistök. Þau þurfa jafnvel held-
ur ekki að vera að kenna þeim
mönnum. sem um málin hafa
-fjallað. FrumQrsökin er sú, að
jmenn hefur skort. þá reynslu,
s.em "er nauðsynlég.i‘:þe.ssum efn
um sem „aðrum,.: .roenn hefur
skort trúna á þessi úrræði, vilj
allt Mnnari stefnu. Fjárl-ags . ann tíl Þess að láta Þau hepPn'
ráð hefur Ieitazt við að tak- ! ast einbeíttni til þess að láta
marka fjárfesíingn með einkahagsmuni og stjórnmála-
fylgja ákveðinni fjármála- f1
stefnu, en fjármálastjófil rík
isins. og fjárveitingarvald aí
þingis liefur sa'ntímis fylgt
haftakerfi, en f jármála-
stefna ríkisvaldsins hefur
samtímis ýtt wndir nýja .
fjárfestingu. Gjaldeyrisyfir. |
völdum hefur verið falið aS ^
takmarka innflutning vegn.a '
gjaldeyrisskorts, en samtím-
is hefur stefnan í peninga-
málum innanlands og fjár-
festingarmáíum verið þann-
ig, að mnfluíningsþörfin
hefur hlotið að vaxa. Og
sömu stofnuninni, þ. e. fjár-
hagsráði,- hefur ekki einu
sinni tekizt að hafa sam-
ræmi i störfum sínum, þegar
hún hefur samið innflutn-
ingsáætiim og gei'ið út inn-
flutningsleyfi annars vegar
Þeir, sem þurfa
í Álþyðublaðinu á
eru vinsamlega beðnir
skila handriíi að auglýsmgunum
fyrir klukkan 7 á föstudagskvöld
í auglýsingaskrifstofu blaðsins, Hverfisg. 8—10.
sjónarmið víkja. En lærdómur-
inn, sem draga má af öllu þessu,
er augljós: Það er ekki nóg að
hafa löggjöf um opinberar ráð-
stafanir í efnahagsmálum og
ríkisstofnanir til þess að fram-
kvæma þær, ef annað hvort
vantar eSa hvort tveggja, vilj-
nnn eða getuna til þess að beita
beim vel og skynsamlega í þágu
alþióðar. Þann lærdóm þarf og
að hafa í huga í sambandi við
alla þjóðnýtingu.
MfSTÖRlN f EINKAREKSTKI
OG RÍKISREKSTRI.
Herrnann Jónasson ráðherra
getur þess í grein sinni, að
margur ríkisrekstur bafi mis-
heppnazi. hæði hér á landi og
nnnars staðar, og virðist iafn-
vel vilia drasa af bví há álvkt-
un, að þjóðnvting hlióti að mis-
hepnnast. Ekki skal bví á móti
fflælt. að ýmis ríkisrekstur hafi
farið hér verr úr hendi en æski-
’egt hefði verið. og er skýring-
anna vafalaust fvrst og fremst
að Jeita einmitt í bví, sem rætt
'iefur verið að framan.
En ba'ð er aS sjálfsösrSu fjar-
síæSa bS telfa einstökmistök
í ríkisrekstri sanna nokkuð
til eða frá um kosti eSa gaha
hióðnýtinear. Það er jafn-
fiarstætt oar aS telja giald-
þrot hjá einkafyrirtækjum
sömmn fyrir því a-ð slík fyrir
tæki ættu eneati rétt á sér.
R-auna'r iná í þessu sambandi
einni" minnast þess. aS reltst
ur samvinnufélaga befnr mis
hennnazt. og þau farið á höf
uSið. Tekxr nokkur sam-
vinnúIeiStöfi þaS röksemd í
Framhald á 7, síðu.