Tíminn - 13.11.1964, Qupperneq 3

FÖSTUDAGUR 13. nóvember 1964
TÍMINN
erindi þess efnis, að Einari yr'ðu
veitt skáldalaun, er næmu eigi
minna en launum háskólakennara,
og var þaS samþykkt fyrirstöðu-
laust. Síðan hlaut Einar árleg heið
urslaun frá íslenzka ríkinu. Þegar
frú Hlín óskaði honum til ham-
ingju með þau og kvað þetta hafa
mátt fyrr verða, kímdi Einar og
svaraði: ,,Ég hef nú verið vanur
því að taka mín strandhögg sjálf-
ur.“
Um þessar mundir úrskurðaði
dómnefndin um alþingishátíðar-
ljóðin, að fyrstu verðlaun yrðu
veitt þeim Davíð Stefánssyni og
Einari Benediktssyni, flokkur Dav-
íðs valinn til söngs, en kvæði
Einars skyldu sögð fram á hátíð-
inni. Af því varð þó ekki. Fleira
fálæti var honum sýnt á Alþingis-
hátíðinni, þótt úr því væri nokkuð
reynt að bæta með því, að hann
var, að honum fjarstöddum, hyllt-
ur á Lögbergi sem skáldkonung-
ur íslands. Og áratug síðar veittu
Þingvellir honum viðtöku — dauð-
um.
Alþingishátíðarárið gaf Einar
svo út síðustu kvæðabók sína,
Hvamma. Hafði hann þá á aldar-
þriðjungi gefið út fimm ljóða-
söfn, með nokkuð jöfnu millibili,
eða á sjö til níu ára fresti.
En þar með má segja, að Einar
sé horfinn af sjónarsviði bók-
menntanna, þótt enn lifði hann
áratug. Eftir þetta orti hann lítið
sem ekkert, birti aðeins eitt kvæði
eftir sig, Jöklajörð, sem hann
sendi heim sunnan frá Afríku
1931, og eftir hann liggja fáeín
kvæðabrot, aðallega frá þessari ut-
anferð. Hún stóð þrjú misseri,
1931—32, og dvaldist Einar aðal-
lega í Túnís og á Spáni (í Barce-
lona) og fór einnig til Parísar.
Hafði hann lengi dreymt um Af-
ríkuferð, líklega allt frá því er
hann þýddi Pétur Gaut, sem ger-
ist að nokkru þar í álfu, og sum
kvæða hans eru tengd Afríku eða
Spáni. Fór frú Hlín Johnson með
honum þessa ferð.
Þegar heim kom, vildi Einar
draga sig út úr skarkala heims-
ins og setjast að í sveit. Hann
átti enn jarðirnar Krýsuvík og
Herdísarvík, og hana kaus hann
lil aðseturs. Hann lét reisa þar
niður við hafið lítið íbúðarhús,
einlyft og hentugt, og þar bjuggu
þau Hlín átta síðustu æviár hans,
oft tvö ein. Hann fór sjaldan til
Reykjavíkur og aldrei nokkur síð-
ustu árin. Örfáír urðu einnig til
að heimsækja hann, enda staður-
inn mjög afskekktur, og var þá
ógreiðfært þangað suður. En einu
sinni fóru þau Hlín til Kaup-
mannahafnar eftir þetta, rétt fyrir
sjötugsafmæli hans. Árið eftir,
1935, gaf hann Háskóla íslands
jörðina Herdísarvík ásamt bóka-
safni sínu og húsgögnum. Gerði
hann þetta í minningu föður síns,
sem flutt hafði fyrstur manna
frumvarp á Alþingi um stofnun
háskóla á íslandi og barðist fyrir
þvi máli lengi síðan. —
Fyrri árin í Herdísarvík fór Ein-
ar iðulega í göngur um landareign-
ina, en þar eru hvammar og gjót-
ur og kjarri vaxið hraun undir
hárri og snarbrattri fjallshlíð í
norðrí, en úthafið fram undan. í
stofu sinni stóð hann oft við suð-
urgluggann og horfði til hafs, eink-
um þegar brim var. Það er varla
að efa, að búsetuvali Einars í
Herdísarvík hefur aðallega ráðið
útsærinn:
Til þín er mín heimþrá, eyði-
mörk ógna og dýrðar.
f návist hans vildi Einar „hverfa
til upphafs síns sem báran, end-
urheimt í hafið.“
Einar lézt í Herdísarvík 12.
januar 1940, þá þrotinn að heilsu,
rúmlega hálfáttræður. Ilann var
þá orðinn silfurhærður, en hafði
haft dökkbrúnt hár.
Honum er lýst svo, að augun
roru gráblá, rómurinn karlmann-
iegur, djúpur og hreimfagur, mál-
far hans með mikilli hrynjandi.
Föngulegur var hann, skorti tvo
þumlunga á þrjár álnir, þreklega
vaxinn, einkum um herðar og
brjóst, en fótlítíll. í fasi var hann
fremur hvatlegur, limaburður
virðulegur og öll framganga fyr-
irmannleg. Hann var gæddur fá-
gætum höfðingsbrag og persónu-
töfrum.
Hinzti umbúnaður Einars hæfði
tiginleik hans. Hann var lagður
til hvílu, klæddur kjólfötum sínum
en yfir börurnar breiddur hvít-
bláinn, eins og Einar hafði viljað
hafa íslenzka fánann. Útförin var
gerð á kostnað ríkissjóðs og fór
fram með miklum virðuleik. Ein-
ar var jarðsettur fyrstur manna
í nýjum heiðursgrafreit á Þingvöll-
um.
II.
. En hér er ekki verið að minn-
ast andláts Einars Benediktssonar,
heldur þvert á móti fæðingar hans
fyrir einni öld, lífs hans og starfs.
Eftir þetta æviágrip skal því vík-
ið að helztu þáttum ævistarfs hans
öðrum en skáldskapnum, sem fjall
að verður síðar um sérstaklega.
Áður hefur hér verið greint frá
lögfræðingsstörfunum einum.
Að blaðamennsku vann Einar
annað veifið í aldarfjórðung. Var
þar áður getið um hlut hans að
stofnun tímaritanna Sunnanfara
og Útsýnar á stúdentsárum hans
í Höfn. En í Reykjavík stofnaði
hann og ritstýrði blöðunum Dag-
skrá, 1896—98, og Landvörn 1903,
átti allmikinn óbeinan þátt að Ing-
ólfi, sem hljóp af stokkum um
svipað leyti og Landvörn, en varð
miklu langlífari, og síðar kostaði
hann Þjóðina (1914—15), Þjóð-
stefnu (1916—-17) og Höfuðstað-
inn (1916—17) og skrifaði mikið
í öll þessí blöð nema hið síðast-
nefnda.
Dagskrá var langmerkust af
blöðum Einars. Við það eitt var
hann ritstjóri áð atvinnu, og
vegna þess kom hann upp nýrri
prentsmiðju. Dagskrá kom út dag-
lega um nokkurt skeið sumarið
1897 og varð þar með fyrsta dag-
blað á íslandi. Það var fjölbreytt
að efni og menningarlegt blað,
sem lét þjóðmál mjög til sín taka,
bæði stjórnmál, atvinnu- og
menntamál, t.d. var þar mjög
hvatt til háskólastofnunar. Ýmis
kvæði sín birti Einar í blaðinu,
og af þeim vöktu Norðurljós
mesta athygli þegar í stað. Ný-
stárlegar í íslenzkri blaða-
mennsku, og raunar í bókmennt-
um okkar yfirleitt, voru stuttar
frásagnir eða svipmyndir úr dag-
legu lífi, er margar birtust þarna
undir dulnefninu Hörður. Bera
þessir þættir því vitni, hve listi-
lega Einar gat haldið á óbundnu
máli.
Stjórnmálaafskipti Einars eru
meiri saga en svo, að hér verði
sögð. En til þeirra efna fór lengi
mikið af tíma hans og orku, og
allt var þar af alhug gert. Hann
fylgdi ávallt fram þjóðréttarkröf-
um okkar, mjög í anda föður síns.
Hann studdi hann þegar ötullega
í Dagskrá í haráttu hans gegn
Valtýskunni svonefndu — stefnu
Valtýs Guðmundssonar, og hélt
þeirri baráttu áfram eftir lát föð-
ur síns. Munu þær erjur allar að
nokkru vera undírrótin að þung-
um dómi, sem Valtýr skrifaði síð-
ar i Eimreiðina um þriðju ljóða-
bók Einars, Hrannir.
Eftir aldamót gaf Einar út sér-
stakt rit um „Ný-Valtýskuna
og landsréttindin" (1902), og
1903 gerðist hann annar aðalstofn-
andi Landvarnarflokksins, sem
barðist gegn ákvæði stjórnarskrár-
frumvarps um ríkisráðssetu ís-
landsráðgjafans. Þetta ár bauð
Einar sig fram tíl Alþingis í eina
skiptið á ævinni, í Snæfellsnes-
sýslu, þótt vonlaust væri að ná
þar kosningu. Þegar hann varð
sýslumaður árið eftir, hét hann
því að hyggja ekki framar til þing-
setu. En á sýslumannsárunum lét
hann þjóðmál enn nokkuð til sín
taka, t.d. var það hann, er stílaði
„blaðamannaávarpið" 1906, þar
sem heitið er stuðningi til þess,
að ísland verði frjálst sambands-
land við Danmörku. Og um sama
leyti átti hann manna mestan
hlut að því að koma skriði á fána-
málið.
Eftir að flutzt var til útlanda,
urðu stjórnmálaafskípti Einars
áhrifalítil skyndiáhlaup, þótt
ávallt ætti land og þjóð hug hans
og hjarta. En ljóst má vera, að á
stjórnmálasviðinu var það sjálf-
stæðismálið, sem Einar bar ávallt
mest fyrir brjósti og barðist mest
fyrir.
Loftskeyti.
Einar var jafnan manna næm-
astur á uppfundningar og fram-
farir í verklegri tækni. Árið eftir
að Marconi sótti um einkaleyfi á
aðferð sinni til loftskeytasend-
inga, skýrir Einar þegar frá upp-
fundningu hans, í Dagskrá 1897.
Árið 1901 tókst svo Marconi að
senda þráðlaust skeyti yfir þvert
Atlanzhaf. Ekki var liðið misseri
frá því og þar til Einar var kom-
inn á fund forstjóra Marconifé-
lagsins í Lundúnum, sem kvað fé-
lag sitt reiðubúið að koma íslandi
í loftskeytasamband við umheim-
inn, ef samningar tækjust með því
og Alþingi. Að þessu máli vann
Einar mikið, fór nokkrum sinnum
milli landa þess vegna, kvað meira
að segja hafa farið sem trúnaðar-
maður Marconifélagsins til ann-
arra Norðurlanda og nokkrum
sinnum átt viðræður við sjálfan
Marconi. Árið 1903 veitti svo þing-
ið nokkurt fé til „símalauss firð-
ritunarsambands, ritsímasam-
bands eða hvors tveggja samein-
aðs“. Til að sýna mönnum mátt
loftskeytanna reisti svo Marconi-
félagið hér litla stöð rétt fyrir
innan Rauðará, sem var að vísu
ekki sendi-, en viðtökustöð, og
bárust hingað fyrstu loftskeytin
sumarið 1905. En í sömu svifum
kom Alþingi saman, og eftir harða
rimmu kom Hannes Hafstein ráð-
herra þar fram máli sínu um rit-
símasamband við ísaland skv.
samningum, sem hann hafði náð
við Mikla norræna ritsímafélagið.
Ritsíminn tók svo til starfa sum-
arið 1906 og landssíminn þá um
haustið. Viku síðar var viðtöku-
stöðin við Rauðará lögð niður,
hafði þá verið starfrækt rúmt ár.
Það var ekki fyrr en tólf árum
seinna, sem loftskeytastöðin í
Reykjavík hóf starfsemi sína.
Munu nú flestir sammála um, að
sú leiðin, sem Hannes Hafstein
kaus, hafi verið tryggari og hyggi- |
legri eins og á stóð. En Einar
olli hér því m.a., að ísland mun
vera eina landið í Norðurálfu, sem
hlaut loftskeytastöð á undan síma,
og óbeinlínis hefur hann flýtt fyr-
ir framgangi símamálsins með
kappi því, sem hann lagði á loft-
skeytamálið.
Valgerður Benediktsson.
Fossamálin.
Einar hafði nú fengið nokkra
reynslu af skiptum við erlenda
framkvæmda- og fésýslumenn og
fundið þar til getu sinnar. Og nú
tók hann að helga sig því stór-
máli, sem gagntók hug hans að
miklu leyti tvo áratugi: virkjun ís-
lenzkra fossa.
Öðrum íslendingum hafði reynd-
ar áður hugkvæmzt hið sama, þótt
enginn yrði í þeím efnum eins
stórhuga og Einar. Á síðasta ára-
tugi 19. aldar hvatti Frímann B.
Arngrímsson Reykvíkinga til að
reisa ljósarafstöð við Elliðaár
(1894), og Oddur V. Sigurðsson
gerði samninga um vatnsréttindi
í Skjálfandafljóti og Jökulsá á
Fjöllum (1897—98). En Einar
orti í Aldamótum:
Fram! Temdu fossins gamm,
framfara öld!
Og einnig:
að hér er ei stoð að stafkarlsins
auð.
Nei, stórfé! Hér dugar ei minna!
Nú gerist það 1903, að Norð-
mennimir Birkeland og Eyde
fundu aðferð til að vinna köfnun-
arefnisáburð ( „Noregssaltpétur")
úr lofti með rafmagni. Fyrsta verk
smiðjan af þessu tagi í Noregí var
varla tekin til starfa, þegar Einar
birti 1905 kvæðið Dettifoss.
Þar kemur skýrast fram í skáld-
skap hans hugmyndin um stór-
fellda fossvirkjun og áburðar-
vinnslu, en er þar hafin í æðra
veldi mlkillar skáldsýnar:
Og frjómögn lofts má draga að
blómi og björk.
Hugmyndin var fullsköpdð: Hér
skyldi rísa upp stóriðja, sem reist
væri á óþrotlegu fossafli landsins
og yrði samkeppnisfær við kola-
auðug iðnaðarlönd. Stofna skyldi
hlutafélög með erlendu fjármagni
til að koma hér upp raforkuver-
um og verksmiðjum til fram-
leiðslu á heimsmarkaðinn.
Árið 1906 tryggði Einar sér all-
nokkurt fé í Noregi til kaupa á
fossaréttindum hér á landi
og hófst þegar handa um kaupin.
Ýmsum þótti þetta ískyggilegt, og
Alþingi samþykkti sama ár lög
um takmörkun á eignar- og um-
ráðarétti á fossum á íslandi. En
í sömu svifum flyzt Einar utan
til að vinna að þessum málum.
Hann stofnar þá þegar í Kristjan-
íu tvö hlutafélög: Skjálfanda um
Skjálfandafljótsfossa og Gig-
ant um Dettifoss. Hann lét ekkí
undir höfuð leggjast að fara síðan
til Vesturheims til að kaupa af
fyrrnefndum Oddi Sigurðssyni,
er þá bjó í New-York-borg, rétt-
indi hans á Goðafossi og Detti-
fossi.
En af öllum fossafélögum Ein-
ars var langmest Titan, sem stofn
að var 1914 og átti varnar-heímili
á íslandi, bæði með íslenzkum og
norskum hluthöfum, þótt hlutafé
væri að mestu norskt. Það var í
upphafi um tvær milljónir, en
komst að nafnverði upp í tólf\
milljónir. Titan hafði Þjórsár-
virkjun á stefnuskrá sinni og afl-
aði sér eignarréttar á vatnsaflinu
og keypti einnig landspildur við
Skerjafjörð, þar sem gera skyldi
höfn og reisa áburðarverksmiðj-
ur, en rafmagnið leitt þangað í
Framhald á 22. síðu.
r~

.
ITc
&áU6! <Jot löAi
OvfíL
crv
vP O f • ' "
u
uorraA, j^oLcLasI JcutAíJ'tv fu oli,.
Oa la^oCTs oort ■ðyrUr jfipf faMViS <jc.lt,
jjírit, fcut-oLa, “
^•'fht, hwit Aýy, eAytnt*t. Vcrr fytktA,, jit, J'í{Cty\A,x,
y foK/ít,CO)ti Y'J.eAt.aAt fVtt, fuA UyrucLvt. Acutt. cCtX, . _
JlcjyklC-uK ftsrn trcuucG, a, oo'Ctc, Jtofu ot'ooy/i. Onc/í
AttAtcCuA, fi/Yt, JtJjf. • f

Sýnishorn af rithönd Einars Bened iktssonar.