Tíminn - 13.11.1964, Síða 10

22
I
~TT r?
TIMINN
FÖSTUDAGUR 13. nóvember 1964
Einar Benediktsson
Framhald af 14. síðu.
háspennutaupum frá orkuverun-
um yí3 Þjórsá. Hér var ekki um
neinar skýjaborgir að ræða. Ar-
um saman unnu verkfræðingar að
mælíngum Þjórsár og útreikning-
um undir forustu norsks manns,
Sætersmoens, og 1918 gaf Titan
út í Kristjaníu mikið og vandað
rit eftir hann um niðurstöður
rannsóknanna og virkjunaráætlan-
ir: Vandkraften í Tjórsá elv. Fyr-
irætlanir eru stórkostlegar. Ráð-
gerð eru sex orkuver. Sem dæmi
þess, hve mikið skyldi hér færzt
í fang, má nefna áætlun um að
stífla Tungnaá neðan við afrennsl-
íð úr Fiskivötnum, hækka þau
þannig að gera að samfelldu vatna-
svæði, og skyldi sú uppistaða,
ásamt Þórisvatni, notuð til vatns-
jöfnunar í Þjórsá, en skipgengt
hefði orðið frá Tungnaárstíflu og
upp að Vatnajökli. Mesta orkuver-
ið átti að vera við Búrfell, og átti
þar að breyta farvegi Þjórsár á
löngum kafla til að auka fallhæð-
ina. Fyrst skyldi virkja Urriða-
foss, og til byggingar þess orku-
vers eins, raftauga og viðkomandi
iðjuvers var talið að þurfa myndi
2600 verkamenn, en til starfræksl
unnar 2300 menn. Samanlögð raf-
orka Þjórsárvirkjananna sex var
áætluð nokkuð á aðra milljón
hestafla, kostnaðaráætlun orkuver-
anna nam alls um 277 milljónum
króna og iðjuveranna öðru eins.
Til samanburðar má geta þess, að
samanlögð orka Sogsstöðvanna
þriggja er nú, eftir nýlega aukn-
íngu, um 130 þúsund hestöfl.
Hagur Titans stóð með miklum
blóma um skeið. Seint á stríðs-
árunum gengu hlutabréf þess
kaupum og sölum við háu verði
í Noregi, og þá seldi Einar mikið
af bréfum þeim, sem hann hafði
fengið í þóknun fyrir störf sín í
þágu félagsins, fyrir nokkur hundr
uð þúsund norskra króna. Ein-
hvern tíma um þær mundir varð
honum að orði: „í ár kemst ég
ekki hjá því að verða milljóneri“.
En þrennt olli því aðallega, að
ekkert varð úr virkjunarfram-
kvæmdum. Þjóðverjar höfðu fund-
ið upp hagkvæmari aðferð til fram
leiðslu köfnunarefnisáburðar. Al-
þingi synjaði Titan 1919 um leyfi
til að hefja þá framkvæmdír, af
ótta við útlent fjármagn og er-
lend yfirráð fallvatna, og loks
skall á kreppan eftir stríðið.
Þegar Alþingi hafði 1925 sam-
þykkt ný lög um vatnsorkusér-
leyfi, fór Einar til Ameríku, að-
allega til að reyna að afla Títan-
félaginu fjár til framkvæmda. En
af fundunum vestra gekk hann
bónleiður til búðar.
Þar með var lokið þætti Eín-
ars í íslenzkum fossvirkjunarmál-
um. En Títanfélagið lifði hann,
þótt óvirkt væri. Mikið af landi
þess við Skerjafjörð var síðar tek-
ið eignarnámi undir Reykjavíkur-
flugvöll. Loks keypti íslenzka rík-
ið öll vatnsréttindi félagsins 1951
fyrir rúmlega hálfa aðra milljón
króna.
Brezku vcrzlunarfélögin.
Fyrirtæki Einars stóðu víða fót-
um. Hann var búsettur í London
1910—13 og kom þar á laggir 1910
viðskipta- og framkvæmdafélagi,
The British North-Western Syndi-
cate (samlagi), seni hefur átt að
greiða fossafélögunum götuna við-
skiptalega. Þetta samlag (Syndi-
cate) var e.k. allsherjarfélag eða
félagasamsteypa, sem greindist í
ýmsa þætti eða undirdeildir, svo
sem verzlunarfélag, The North-
Western Trading Company, og
leyfi til bankastofnunar fékk
Einar til handa The Industrial
c.nd Engineering Trust, „sem í eru
margir af auðugustu fésýslumönn-
um Lundúnaborgar," segir Ein-
ar.
Loks stofnaði hann 1913 The
Harbours and Piers Association
tíl hafnar- og bryggjugerðar í
Skerjafirði. Allt voru þetta hluta-
félög með brezku fjármagni.
Einar samdi á ensku og lét
prenta sem einka- og trúnaðar-
mál þrjár skýrslur handa þáver-
andi félögum og væntanlegum
hluthöfum samlagsins og verzlun-
arfélagsins. Ritstjóri einn í
Reykjavík komst yfir þær og
birti í íslenzkri þýðingu í blaði
sínu, auðvitað í óþökk Einars og
komum til hnjóðs. En þessar
skýrslur, sem enn eru til í frum-
gerð, eru eínhver bezta heimild,
sem til er um þann ævintýralega
stórfengleik og hrífandi sannfær-
ingarkraft, sem veríð gat yfir fyrir
ætlunum Einars og málaflutningi,
og um það, hve ríkan þátt skáldíð
í honum átti í hinum fjarskalegu
framkvæmdadraumum hans.
4ðalfélagið eða samlagíð átti að
taká til flestra atvinnugreina og
gróðavega á íslandi, það „stefnir
að því að öðlast rétt til að starf-
rækja náttúruauðlindir landsins,"
og möguleikar _eru margir „á því
að efla þróun íslands og hagnast
af“. „Ég er þess fullviss, að fram-
faraefling íslands getur gefið stór-
fé í aðra hönd alveg áhættulaust“.
Þar skyldi gera götur og hafnir,
leggja vegi og brýr og járnbraut
um Suðurlandsundírlendið, end-
urnýja veiðiflotann og stórauka
jarðrækt, m.a. með áveitugerð.
En „jarðir má kaupa við gjaf-
verði.“ Námagröftur yrði gróða-
vegur, hér væru m. a. brenni-
steinslög, sem nægðu eitt sinn
þörfum allra Evrópu, „gullgrýtis-
æðar taka áreiðanlegá yfir mikil
landssvæði," og „nafnið Krýsuvík
— sem' er eín af jarðeignum mín-
um — þýðir gullhöfnin".
En aðalauður landsins var
fólginn í vatnsaflinu. „Víð-
ast hvar á íslandi eru foss-
ar, og ég á ýmsa þeirra, m.a. einn,
sem fellur beint af sjávarströnd í
hafið.“ Dettifoss einn væri metinn
á 900 þúsund sterlingspund, virkj-
un hans, ásamt járnbraut að hon-
um og nauðsynlegum hafnarbreyt-
ingum myndi kosta um þrjár míllj
ónir sterlingspunda, en árstekjur
nema um einni milljón punda.
Vatnsorkuna átti aðallega að nota
til stóriðju, og yrði að fá aðflutt
vinnuafl frá útlöndum, því að ís-
lenzka þjóðin hefði ekki á að skipa
nógu mörgum verkamönnum
handa svo „gífurlegu stórrekstr-
arfyrirtæki“. „Sjálfur er ég fús að
verða framkvæmdarstjóri um
fimm ára skeið með þeim kjörum,
sem um semur við stjórnarnefnd-
ina“. Og þeim samdi.
Þegar Einar ætlaði fyrstur að
koma upp fullkominni hafskipa-
höfn við Faxaflóa, með Hafna- og
bryggjufélaginu, var það vitaskuld
til að greiða fyrir útflutníngi á
framleiðslu væntanlegrar stóriðju.
Hann taldi þá Skerjafirði það m. a.
til gildis, að hann lægi þeim meg-
in á nesinu, sem vissi að Stóra-
Bretlandi og meginlandinu.
„Gamla Reykjavík“ á norður-
strönd nessins hlyti að þoka fyrir
hafnarborginni nýju, sem átti að
heíta Port Reykjavík.
En „gamla Reykjavík" stendur
enn, og þó orðin ný — og löngu
komin Reykjavíkurhöfn — Port
Reykjavík. En það er skemmst frá
að segja, að ekkert þessara félaga
kom neinu því í framkvæmd, sem
þeim var ætlað, þótt að nokkru
yllu þvi ástæður, sem 'Einar gat
ekki ráðið við. Vissulega voru þó
stefnuskrárnar hér ekki allar reist-
ar á sem traustustum grundvelli.
En þeir, sem hneyksluðust hvað
mest á þessum fjörlegu, flugmiklu
og skemmtilegu skýrslum Einars,
munu fæstir hafa haft slíkan skiln-
íng á þörfum og gildi landsins
sem hann né verið jafneinlægir í
trú sinni á það. Honum var flest-
um ljósari þö'rfin, lífsnauðsyn á
veltu- og rekstrarfé fyrir ísland
— því, sem hann kallaði „starfsfé
fyrir ísland". Og þegar hann
kenndi Krýsuvík til gulls, var það
ekki út í hött. Hann vissi um
verðmæti jarðhitans, keypti síðar
til viðbótar einhver mestu hvera-
svæði Hengilsins (Nesjavelli) og
ráðgerði upp úr 1920 að hagnýta
laugar og hveri í lækningaskyni í
samvinnu við Breta (sbr. næsta
þátt), þótt ekki yrði úr
framkvæmdum.
Gullgröftur.
En jafnvel þar sem Einari
skjátlaðist, er ekki þar með sagt,
að hann hafi endilega talað um
hug sér. Þegar hann nefndi gull-
grýtisæðar í skýrslunum 1910, var
það af fyllstu sannfæringu sagt.
Hann hafði tveimur árum áður
fengið hingað gullleitarmann frá
Ástralíu til að kanna kvarzlög í
landi Miðdals og Þormóðsdals í
Mosfellssveit, er reyndust hafa
gullvott að geyma. Enn komu
hingað fyrir tilstilli Einars norsk
ir verkfræðingar tíl áð kanna
þetta 1912 og 1913. En það var
ekki fyrr en 1921, þegar loku virt-
ist skotið fyrir fossaframkvæmdir,
að skriður komst á gullgraftarmál
in. Fyrst lögðu Bretar fram fé til
rannsókna, og voru nú fyrirætl-
anir ærið margi.attaðar: gull-,
járn- og sementsvinnsla.
Þegar þetta brást, sneri Einar
sér til Þjóðverja, samdí við Nor-
ræna námufélagið um rannsókn-
ir á Miðdalsnámum, sem urðu all-
miklar og kostnaðarsamar, en síð-
an frá þeim horfið. Þá gerir Ein-
ar síðasta mikla átak sitt á fé-
fanga- og framkvæmdasviðinu, er
hann stofnar í Hamborg 1924 nýtt
félag til námavinnslunnar, Arctur-
us. Komst nú allt á góðan rek-
spöl, grafin voru hér 150 metra
löng námagöng, málmgrýti sent
til Þýzkalands í tugatonnatali til
rannsóknar, fest kaup á vélabún-
aði, húsateikningar gerðar, og
auka skyldi svissnesku og hol-
lenzku hlutafé við hið þýzka. En
gullgrýtið reyndist svo misjafnt að
gæðum og sumt svo rýrt, að Arc-
turus lagði árar í bát 1925. Þegar
Einar fór síðar það ár til Vestur-
heims, var það ekki aðeins til að
afla fjár handa Titan, heldur einn-
ig tíl gullnámsins. En hvort
tveggja brást. Vatnsföllin hentu
áfram auði sínum arðlaust í hafið.
Gullvonafélögin dauð. Athafna-
sögu Einars Benediktssonar var
lokið.
Forsaga og framtíðarveldi.
En efla mátti veldi þjóðar og
lands víðar en á atvinnu- og
fjármálasviðinu. Það mátti auka
rúmsvið landssögunnar og víkka
landrýmið.
Einar hafði snemma feng-
ið áhuga á forsögu íslands, flutt
fyrirlestur um Thule í Lundúnum
fyrir aldamót (1896). Á sýslu-
mannsárunum kynntist hann jarð
hellunum míklu á Suðurlandi. Ár-
ið 1918 gaf hann svo út í Kristjan-
íu rit sltt Thules Beboere (á
norsku). Suðurlandshellana telur
hann gerða af manna höndum,
jarðhús fra, er hingað hafi komið
fáum öldum eftir Kristsburð og
stofnað hér e.k. nýlendu. Hið
forna Thule sé ísland og merki
Sólareyjan. Líklega hafi Kolum-
bus komið til íslands og aflað
sér þar vitneskju um Vínlands-
ferðir.
. Það stendur óhaggað, að Suður-
landshellarnrir muni að mestu
mannaverk, en flestir telja þá nú
frá sögulegum tíma. Aðrar kenn-
ingar Einars í Thules Beboere
verða hvorki hraktar né sannaðar
vegna heimildaskorts.
En Einar heldur því sem
sé fram, að ísland sé víðkunnugt,
fornfrægt og fjölbyggt óralöngu
fyrir landnámsöld, og íslending-
ar sigldu ekki aðeins fyrstir til
Vesturheims, heldur áttu þeir og
hlut að endurfundi hans. —
En Einari nægði ekki að auka
öldum við íslands byggð né að
mikla fyrir sér náttúruauðlegð
landsins. Hann vildi einnig færa
út mörk þess, gera það að ný-
lenduveldi. Grænland var að réttu
lagi íslenzk nýlenda.
Einar kynnti sér þessi mál eft-
ir föngum, þótt óskhyggja réði
ferðinni, og átti frábært bókasafn
varðandi Grænlandi, um eitt þús-
und bindi. Hann skrifaði fyrst um
réttarstöðu Grænlands 1914, en
aðallega á árunum 1921—27, alls
um 40 greinar og ritgerðir, vest-
an hafs og austan. í kveð-
skap hans má lengur rekja áhuga
hans á þessum efnum, allt frá
Ólafs rímu Grænlendings í
Hrönnum til síðasta kvæðis hans,
Jöklajarðar (1931).
„Grænland bíður,“ segir hann
„eftir íslenzkri framtakssemi — til
þess að kynna heiminum hið vold
uga, stórfagra og náttúruauðuga
nágrannaland vort — sem geymir
rústir og sögu landnámsmanna
þeirra, er tóku þar óðul undir ís-
lenzkt ríki“. (Grænlandssalan,
Tíminn 11. des. 1926).
Þetta var Einari réttlætismál,
metnaðarmál, hjartansmál. Það
var síðasta stórmálið, sem hann
barðist fyrir. Hann hóf það fyrst
af kappí um sama leyti og gull-
námið, þegar fossvirkjanavonirn-
ar brustu. Þegar þess varð ekki
kostur að vinna hér að landbót-
um, þá var að hefja landvinninga.
Fyrir Einari var ísland stór-
veldi, heimsveldi.
III.
Einar kvað einhvern tíma hafa
sagt, að í sér byggju tveir menn,
dóni og gentlemaður, dóninn hugs-
aði aðeins um peninga og ynni
fyrir gentlemanninum, en þeir
töluðust aldrei við.
Vitaskuld má ekki taka slík
andartaksummæli of hátíðlega. Og
raunar bjuggu í Einari ekki að-
eins tveir menn, heldur margír
— þessi maður var heil veröld.
En samt er nokkuð til í þessari
tvískiptingu eða klofningu. Ann-
ars vegar er heimsmaðurinn, fram-
kvæmdamaðurinn, fjáraflamaður-
inn — hins vegar skáldið, sem
þráði að vera einn og ótruflaður
með hugsunum sínum. En þótt
þessir eðlísþættir gætu ekki runn-
ið saman til fulls, voru þeir skyld-
ir, hliðstæðir, báðir hugsæis- eða
hugsjónakenndir. Og þeir „töluð-
ust við,“ áttu margvísleg sam-
skipti. Auðhyggjumaðurinn kom
fraijn í skáldinu og skáldið í fram-
kvæmdamanninum.
Félög Einars voru áreiðanlega
stofnuð í fullri alvöru og af ein-
lægri trú á framtíðarhlutverk foss-
aflsins og auðlindir íslenzkrar jarð
ar. En þau megnuðu þó aldrei
að koma fram því, sem þeim var
ætlað. Nú er flest það, sem að
var stefnt, upp komið, sumt til-
tölulega nýlega, en allt í minna
stíl en Einar hafði ætlað — sumt
ógert enn. Við höfum eignazt
Reykjavíkurhöfn, loftskeytastöð,
hveralækningastöð, raforkuver,
áburðarverksmiðju, sementsverk-
smiðju — sumt af þessu reíst með
verulegum tilstyrk erlends fjár-
magns — og um það flest hafa
opinberir aðilar haft þá forgöngu,
sem Einar Benediktsson ætlaði sér
einum. Og nú er loks í athugun
að virkja Þjórsá til stóriðju, og
þó að litlum hluta móts við það,
sem Einar hafði stofnað til fyrir
réttri hálfri öld.
í þessum efnum vísaði Einar
því til vega framtíðarinnar — var
spámaður. Hann var of langt á
undan sínum tíma, of stórhuga og
draumhuga til þess að áform hans
yrðu að veruleika, fyrir skáldsjón-
um hans hrundu takmörkin milli
raunheima og óskheima.
Líkt fór honum með fjármuni
sína. Hann varð um skeið stór-
auðugur maður. En þótt hann
hefði oft mikið fé undir höndum,
varð honum fé aldreí fast í hendi.
Svo var hann hóflaus í örlæti
sínu. Hann var jafn stórtækur í
eyðslu fjárins sem í öflun þess.
Fyrir honum var féð afl þeirra
hluta, sem gera skyldi, en hafði
ekki gildi í sjálfu sér.
Einn geisli brauzt fram og
gullið skein,
gnótt í hans hönd, en aska í
minni.
Hver laut sínum auði, var aldrei
ríkur.
Öreigi bar hann purpurans
flíkur.
Sá stærðist af gengi stundar,
var smár.
Stór er sá einn, er sitt hjarta
ei svíkur.
En hvaða gildi hafði þá fjár-
öflun Einars og framkvæmda-
störf?
Var þetta ef til vill allt saman
unnið fyrir gýg?
Því fer fjarri. Félögin og fyrir-
tækin, sem sér nú svo lítinn stað
á athafnasviðinu, voru ekki að-
eins ávöxtur af slíáldeðli Einars,
heldur einnig meðal stoðanna und-
ir skáldskap hans, og það á fleiri
en einn veg. Þau voru um langt
skeið fjárhagslegur bakhjallur
hans og gerðu honum kleift að
njóta mikilla ferðalaga og þeirra
langdvala erlendis, sem gert hafa
skáldskap hans yfirtaksmeira og
stærra í sniðum en ella hefði orð-
ið. Þau hafa að vísu dreift kröft-
um hans. Ilann hefur vafalaust
oft á tíðum fundið sárlega til
þess, hve miklu af orku sinni og
ævi hann varði til þess, sem var í
rauninni smávægilegt hjá þeirri
innri þörf og heilögu skyldu, að
rækja köllun sína: skáldskapínn.
Það er athyglisvert, að á utan-
vistarárunum, þegar veraldleg vel-
gengni hans og auðsæld var sem
mest, yrkir hann þunglyndisleg-
ustu kvæði sín mörg, um eyðileika,
ófullnægða þrá, glatað líf. Slíkt
regindjúp var staðfest milli innsta 1
eðlis hans og ytri ævikjara.
En milli þeirra andstæðu skauta
kviknaði líka oft neistinn að per-
sónulegasta og átakamesta kveð-
skap hans:
Synduga hönd — þú varst
sigrandi sterk,
en sóaðir kröftum á smáu
tökin; —
að skiljast við ævinnar æðsta
verk
í annars hönd — það er dauða-
sökin.
Enginn sakar Einar Benedikts-
son um að hafa gert það, hvað
sem stundum kann að hafa liðið
sjálfsásökunum hans.
Því að þótt fyrir hans tilstilli
yrðu héðan aldrei send loftskeyti,
hér ekki reíst orkuver né grafnir
úr jörðu góðmálmar — þá hóf
hann héðan það flug hugans, sem
fór með himinskautum — birti
mönnum mátt skáldlegrar sköpun-
ar — gróf fram það gull, sem
fellur ekki í gildi.
Stór er sá einn, er sitt hjarta
, ei svíkur.
Ingólfsstræti 9.
Sími 19443.