Alþýðublaðið - 22.05.1955, Blaðsíða 5

íSunnudag’ur 22. maí 1955.
ALÞYÐUBLADIÐ
Erlendur Vilhjálmsson
u oi bróuniu í
I FERÐABÓKUM útlend-
ínga sem sóttu Island heim fyrr
á öldum og allt fram til síð-
ustu aldamóta ber mjög __ á
undrun þeirra á híbýlum Is-
lendinga. Þessi híbýli voru lág-
reistir moldarkofar, dimmir og
saggafullir.
Ferðalangarnir komu frá
löndum þar sem byggt var úr
timbri og steini og þekktu tæp-
lega að til væru mannabústað-
ir svo lágreistir og dimmir. En
íslendingar höfðu í bygginga-
list eins og í fleiru dregist
íangt aftur úr öðrum þjóðum
er stafaði af margra alda á-
þján framandi þjóðar og í
byggingum gátu þeir ekki flú-
íð til annars en þess, sem land-
ið sjálft gaf þeim, það er til
grjótsins, moldarinnar og torfs-
íns. I slíkum híbýlum bjó ís-
lenzka þjóðin allt fram til síð-
ustu aldamóta, að vísu voru
þessi híbýli mismunandi vel úr
garði ger, og fór það þá eftir
efnahag manna hvað vel þeir
gátu gert þessi híbýli úr garði,
hinir efnameiri gátu klætt
moldarkofana innan annað
hvort með við eða dúkum, en
allur almenningur, og hinar fá-
tækari stéttir urðu að Iáta sér
nægja torfið og grjótið.
Miðaldra maður sagði fyrir
fáum árum í ræðu er hann hélt
um byggingamál. „Muna menn
ekki eftir frostkúlunum í bæj-
argöngum torfbæjanna, þessu
hrópandi vitni um lekann og
kuldann. Eða dimmu ranghöl-
unum, sem gerðu hvert barn
myrkfælið“. Hann segist hafa
fengið kuldabólgu bæði í liend-
ur og fætur á hverjum vetri
meðan hann átti heima í torf-
bæ og þó voru þeir betri en í
meðallagi. Og hann heldur á-
fram. „Við eigum ekki að sjá
eftir þessu talandi tákni ís-
lenzkrar örbyrgðar. Torfbæj-
irnir eiga að hverfa" og bezt
sem fyrst“.
íslendingar bjuggu í skóg-
lausu landi, og hefðu orðið að
flytja inn timbur til bygginga.
En þó að hægt hefði verið
snúa útúr danskinum timbur
til húsagerðar, sem ekki
mögulegt, þótti gott ef að
var að snúa út snæri til
að stunda hér fiskveiðar, þá
voru hér engir innlendir iðn-
aðarmenn er kunnu að byggja
úr timbri, og hefði einnig orð-
ið að fá þá frá danskinuni.
Þessi saggafullu húsakynni
Islendinga ásamt þar með
íylgjandi sóðaskap og eilífum
kulda stuðluðu sjálfsagt ekki
að því að lengja mannsæfina,
enda herjuðu berklarnir á
þjóðina og hjuggu stór skörð í
hana. Aðrir sjúkdómar voru
mjög mikilvirkir og má þar
meðal annars nefna þann sjúk-
dóm sem nú er að verða útlæg-
'ur á íslandi en það er holds-
veikin, sá sjúkdómur sem
blómstrar í lélegum húsakynn-
um og sóðaskap, en víkur fyrir
góðum húsakynnum og hrein-
læti. Þessi lélegu húsakynni al-
þýðumanna komu þó kannske
einna verst við börn og ungl-
•inga, hinn veika nýja gróður,
en engum er jafn nauðsynleg
björt og hlý húsakynni eins og
börnum bæði vegna heilsu
þeirra og uppeldisáhrifa, sem
góð kúsakynni hafa á börn,
enda hefur oft verið sýnt fram
frumvarpið þegar fyrir hendi.
var lokaafgreiðsla þess. Hér
var nýmæli á ferð og ekki vio
að búast að allir væru.því jafn.
hlyntir eða skýldu'það jáfnvel
óg'var ékki um að sákásf; Þing-
menn voru ekki þá frékar e.n
nú sammála um nýjungarnar
t. d. sagði einn þingmaðurinn.
um frumvarpið: „Þetta frum-
varp er vita gagnslaust og ó-
nýtt enda flutt eingöngu til
þess. að sýnast“. Ánnar þing-
maður sagði: „Húsnæðismálin,
þau leysast af sjálfu sér og
bezta ráðið við húsnæðisleys-
inu og húsnæðisvandamáluh-
um er að gera bara engar ráð-
stafanir“, og sá þriðji, og jafn-
framt valdamesti á þeim tímja
sagði, að heppilegast væri, ef
farið væri að ráðast í það ao
byggja verkamannabústaði á
annað borð, að reisa þá við
fiskstæðin í bænum svo ao
verkamenn ættu sem styzt til
vinnu sinnar. Þetta er ekki
rifjað hér upp nú til þess ao
kasta steini að einum eða
neinum, heldur aðeins til þess
að sýna fram á að jafnvel hin
allra beztu mál sæta í upphaíi
andstöðu og sigra ekki neroa
fyrir þrotlausa baráttu þeirra,
er fylgja vilja málunum fram,
enda eru nú flestir, eða ég vil
segja allir. sammála um nauS-
syn opinberrar aðstoðar við
Byggingafélag alþýðu efndi til hófs s. 1. miðvikudagskvöld af tilefni aldarfjórðungs afmælis íbúðahúsabyggingar, og er lög-
síns, 16. p.m. Var hófið mjög fjölsótt. Erjendur Vilhjálmsson formaður félagsins, flutti ræðu'si0^ sn sem nn er í gi^i um
þá æm hér birtist. Tómas Vigfússon formaður Byggingafélags verkamanna talaði og flutti a .sto ílins oplnÍ301a
1 ö arbyggmgar i kaupstoðuro,
félaginu árnaðaróskir B.V., ennfremur barst skeyti fra stjorn þess. Fögur blomakarfa og heilia kauptúnum og sveitum miklu
óskir bárust frá frú Guðrúnu Pálsdóttur, ekkju' Héðins Valdimarssonar, en Guðmundur Ó. víðtækari en sú löggjöf, |ém
Guðmundsson minntist hans í ræðu, Kfistinn Hahsson söng nokkur lög með undirleik sgtt var árið 1929 um verka-
Weischappels, en Hjálmar Gíslason söng gamanvísur. Guðgeir Jónsson; gjaldkeri félagsins var mannabústaði. A grundvelli
veizlustjóri. Myndin er tekin í hófinu á miðvikudagskvöld, es það var haldið
Biá'fstseðishús lagasetningarinnar frá árinu
bja ístæoisnus 1Q9Q yar okkar félag stofnag
mu.
á með samanburðar athugun-
um, að ungbarnadauði er til
hetri en húsa erlendis. Þessi
er m : breyting í steinhúsin frá mold-
mikilla muna meiri meðal íbúa arkofunum hefir verið svo ör
lélegri húsakynna en hinna þó að maður rekur sig oft á það
í sömu borg sé. þegar maður á tal við unglinga
Það má vel segja að Island að þeir átta sig alls ekki á þeim
hafi um síðustu aldamót verið gífurlegu breytingum er orðið
óbyggt land, en að því kom að
Islendingurinn rétti úr kútn-
um. Urn aldir bjó þjóðin í hin-
um örmurlegustu húsakynn-
um. Vonlaus og sljó vegna fá-
tæktar og harðréttis átti hún
tæplega hugsjón í þessum efn-
um eða öðrum og dreymdi ekki
hafa í byggingarmálum íslend-
inga síðan um síðustu aldamót.
En það er ekki einungis á sviði
húsabygginga sem breyting-
arnar hafa orðið svona miklar.
Þetta sama blasir allsstaðar við
hvar sem maður lítur á hið ís-
lenzka þjóðfélag, og það var
fleira en steinhúsin sem kom
með tuttugustu öldinni. I byrj-
un aldarinnar risu upp margs-
konar félagsmálahreyfingar al-
þýðumanna sem stefndu að því
að bæta lífskjör og aðbúnað
verkafólks. Skal þar fyrst tal-
in verkálýðshreyfingin, hin
skipulagða verkalýðshreyfing
sem nú er stórveldi- í þessu
landi, sömuleiðis samvinhu-
hreyfingih sem stuðlaði að því
að ná verzluninni á inniendar
hendur og nefna vil ég líka
Góðtemplarafegluna sem háði
stríðið á móti brennivín-
inu enda var ekki vánþörf á,
og hefir komið mörgu góðu til
leiðar. Allar eru þessar hreyf-
ingar greinar af sama stofni,
■ „___ allar vildu þær með samhjálp
Erlendur Vilhjálmsson borgaranna stuðla að fegurra
og betra lífi.
um annaö betra eða meira. Og Verkalýðshreyfingin beind-
enn eru til leyfar þessara fornu • ist fyrst og fremst að því að fá
nægjusemi fátæktariniiar er sæmileg kjör fyi'ir verkafólk
varð að láta sér allt lynda. Upp | og kaup þess greitt í pening-
úr síðustu aldamótum er farið . um, en verkalýðshreyfingin
að byggja steinhús, og bygg- snéri sér líka að öðrum við-
ingar steinhúsa fara svo ört fangsefnum sem snertu hag al-
vaxandi að til ólíkinda má telj- I þýðumanna, og var þá fljót-
ast. Moldarkofar eru nú horfn- lega litið til húsnæðismálanna
samhyggðar, og vegna
1929
til þess að byggja verkamanna-
bústaði, Hugmynd félags-
manna var ekki sú að reisa fá-
mnar
nauðsynjar nýrra bygginga tækrahverfi lélegra íbúða
spratt hugmyndin um bygg- }ieldur voru kröfurnar settar
ingu verkamannabústaða, og er hátt og kom ,ekki annag til á_
hún bein afleiðing þeirrar fé- lita en reisa íbúðir með ollum
lagslegu þróunar er hér hafði nýtizku þægindum, að vísu
1 ekki stórar að flatarmáli en að
Verkalýðshreyfingin með öðru leyti eins fullkomnar og
Héðin Valdimarsson í broddi bezt þekktist. Oft var í um-
fylkingar, en hann var þing- ræðum í félaginu vísað til Pól-
maður verkafólks höfuðstaðar- anna, Bjarnaborgar og slíkra
ins, bar hugmyndina fram til bygginga sem reistar höfðu
sigurs á alþingi en sá sigur var verið fyrir tilstuðlan hins op-
ekki auðunninn. Margar grein- inbera, og sagt að slíkar bygg-
ar voru skrifaðar í blöð til að ingar kæmu ekki til mála að
I félagið byggði. Það var mikil
A ALDARFJORÐUNGS
>
S
^ afmæl/ Bj'ggingarfélags al-^
^þýðu, sem haldið var hátíð-^
^ legt síðasíliðið miðviku-ý
S dagskvöld me’ð' mjög fjöl-S
S mennu samsætí, fluíti Er- S
S lendur Vílhjálmsson, deild-S
S arstjóri,' formaður félagsí’nsó
S athyglisverða ræðu um þró-i
) un í félagsmálum alþýðu og
þá fyrst og fremst í bygg-
/ngamálum þjóðarinnar síð-
^ as/liðinn aldarfjórðung. —^
^ Alþýðublaðið hað Erlend(
S um leyfi t/'l b/Ttingar á ræðý
S unni og fer hún hér á effir.S
ir og eru ekki annað en saga,
Islendingasaga. Við hafa lekið
björt háreist og góð steinhús,
eða timburhús. íslenzkir iðn-
aðarmenn byggja nú þessi hús
að öllu leyti, og íslenzkir húsa-
meistarar teikna þau og er frá-
enda kreppti skórinn þar mjög
að, og krafa kom fram að það
opinbera greiddi fyrir þeim
mönnum sem erfitt áttu með
að koma sér upp þaki yfir höf-
uðið án fyrirgreiðslu hins op-
inbera. Upp úr þessum jarð-
skýra málið, og fundarsam-
þykktir gerðar þar sem skorað
var á ríkisstjórn og alþingi að
samþykkja lög um verka-
mannabústaði og frumvarp var
flutt um málið þing eftir þing
en allt kom fyrir ekki. Það er
svo árið 1927 að stjórnarskipti
verða í landinu og nýjir flokk-
ar mynda ríkisstjórn, að þeir
semja sín á milli um að koma
málinu í höfn, eða með öðrum
orðum að til þess að þessi á-
gæta hugmynd kæmist í fram-
kvæmd urðu að fara fram um
hana hrossakaup á löggjafar-
þingi þjóðarinnar. Fróðlegt er
nú að rifja upp og virða fyrir
gangur íslenzkra húsa talinn • vegi aukins framtaks og auk-1 sér umræður í þinginu um
gæfa félaginu að til forustu í
því valdist Héðin Valdimars-
son, óvanalega sókndjarfur og
stórhuga maður, enda er það
átak sem okkar félag vann í.
byggingarmálum íslenzkrar al-
þýðu tvímælalaust stærsta á-
takið í byggingarmálunum
sem nokkurn tíma hefir verið
gert á Islandi, og þó að önnur
sambærileg byggingarfélög
hafi fetað í fótspor þess, þá
raskar það ekki þeirri stað-
reyrid. Ein er sú nýjung í sara- '
bandi við byggingu hinna
fyrstu verkamannabústaða,
meðal annara sem ég vil ekki
ganga fram hjá án þess að
drepa á, en hún er að hjá okk-
ur fyrstum var fyrir alvöi*u
notkun rafmagns til eldunar.
En hún vakti undrum manna
fyrir tuttugu og fimm árum?
og man ég eftir að ýmsir töldu
að húsfreyjan yrði að fara á
fætur fyrir allar aldir ef mat-
ur ætti að vera soðinn klukk-
an 12, og jafnvel talið af mörg-
um að hann mundi aldrei soð-
inn verða á slíku apparati. En.
húsbændur kviðju mjög fyrir
þeim ódæma kostnaði er af
hinni breyttu eldamennsku
mundi leiða. Ýmsar húsfreyj-
ur er íluttu inn í fyrsta bygg-
ingarflokk höfðu þekkt til
eldamennsku á hlóðum og
kolavélum og mun þeim hafa
1 ' (Frh. á 7 síðu.) ,