Vísir - 25.06.1930, Blaðsíða 3

VISIR
3
hér á landi. Þeir höfðu ríkar gætur á þvi, hvernig
aðrir sendimenn Hákonar konnngs, er hann sendi
hingað oft, ef til vill árlega, síðustu 20 ár lýðríkis-
tímans, ræki erindi konungs.' Og þeir fylgdust líka
nákvæmlega með starfsemi íslensku höfðingjanna,
sem konungur hafði náð tangarliáldi á, í þágu kon-
ungs, og skýrðu honum svo jafnan frá því, hvernig
þeir færi með erindum lians. íslensku Iiöfðingj-
arnir áttu lengst um í ófriði sín á milii og vóg-
ust á. Gizur Þorvaldsson og Kolbeinn ungi drápu
niður Sighvat Sturluson og 4 sonu lians á Örlygs-
stöðum, og Snorra Sturluson lét Gizur drepa 1241,
eftir boði Hákonar gamla Noregskonungs. Síðan
fer Gizur utan á konungs fund og gerist heitbund-
inn konungi um að koma landinu undir hann. Hafði
konungur nú tekið þann upp, að stefna utan á fund
sinn íslenskum höfðingjum. Gerði hann sér þá og
flesta handgengna, enda höfðu þeir Gizur Þorvalds-
son, Þórður kakali og Þorgils skarði allir svarið
konungi eiða og heitbundist um það að koma land-
inu undir hann. En þó brugðust þcir komingi, nema
Þorgils, sem virðist bafa verið honum alveg trúr.
íslensku höfðingj arnir fengu konungi goðorð sin
í hendur, en tóku þau svo að léni af honum aftur,
eins og Oddaverjar 1251. 1258 gaf konungur Gizuri
Þorvaldssyni jarlsnafn, skipaði hann yfir mikinn
hluta Iands, og kom hann þá út. En eigi gerði hann
neitt til þess að vinna landsmenn á mál konungs.
1260 sendi Ilákon konungur trúnaðarmenn sína og
lét þá beinlínis bera upp á Alþingi tilmæli sin til
íslendinga um það, að þeir gengist undir skattgjald
og þegnskyldu við hann. En því var synjað, og
kendu konungsmenn Gizuri um. Árið eftir sendi
konungur hingað út Hallvarð gullskó, hirðmann
sinn, og átti liann að reka smiðshöggið á mál kon-
ungs. Hefir Gizuri nú verið hótað hörðu, ef erindi
Hallvarðs gengi eigi fram. í annan stað náði Ilall-
varður Hrafni Oddssyni, sem var mestur maður
á. Vesturlandi, á sitt band, og gengu nú allar þær
sveitir landsins, sem Gizur og Hrafn Oddsson réðu
fyrir (Vestfirðingafjórðungur, Norðlendingafjórð-
ungur og Sunnlendingafjórðungur vestan Þjórsár),
undir Noregs konung, sem kunnugt er. Árin næstu,
1263 og 1264, sóru höfðingjar í þeim lilutum lands-
ins, sem eftir voru (Oddaverjar og Austfirðingar)
konungi trúnaðareiða.
Með þeim liætti lagðist íslenska lýðríkið niður og
landið komst undir erlenda þjóðliöfðingja.
II. Tímabilið 1262—1662.
1. Islendingar liöfðu gerigið Noregskonungi á
hönd með ýmsum skilyrðum. Þeir hétu honurn og
örfum hans trúnaði og skatti. Skatturinn var sið-
ar 20 álnir, og skyldi hver búandi maður, sem átti
skuldlaust liundrað á landsvísu á liverja mann-
eskju, er liann átti að færa fram, gjalda skatt. Og
einhleypir menn og ómagalausir áttu að gjalda
skatt, ef þeir áttu 10 hundruð á landsvísu skuldlaust.
Helmingur skattsins gekk í þingfararkaup til sýslu-
manna, er svo áttu að gjalda lögréttumönnum þókn-
un fyrir þingför þeirra þar af. Síðar, með lögbók-
unum Járnsíðu, sem lögtekin var 1271—1273, og
Jónsbók, sem lögtekin var 1281 og gilti siðan að
flestu leyti margar aldir, undirgengust landsmenn
að gjalda konungi þegngildi fyrir mannvíg og sekt-
• ir fgrir flest refsiverð brot. Komust með þeim hætti
stóreignir undir konungsvaldið. Og er þaðan upp-
haf jarðeigna konungsvaldsins hér á landi, sem sið-
ar voru margar aldir seldar einstökum mönnum
á leigu, ásamt klaustraeignunum, sem konungsvald-
ið sölsaði nndir sig á siðaskiftaöldinni.
í móti lieitum íslendinga komu skuldbindingar
konungs. Hann lofaði að láta landsmenn ná friði.
1 þess.u heiti falst það, að konungur átti að friða
landið, halda uppi lögum og rétli meðal lands-
manna. En þar með varð konungur æðsti vörður
laga og réttar, æðsti liður þess valds, sem nú er
nefnt framkvæmdarvald. Upphaflega er svo að sjá,
sem enginn einn maður hafi verið skipaður yfir
landið, heldur hafi tveir eða fleiri verið skipaðir
yfir hluta þcss. En snemma komst þó sá háttur á,
að einn maður var yfir alt land slcipaðnr, og var
liann venjulega nefndur hirðstjóri fram á 16. öld,
en síðar höfuðsmaður. Höfuðsmannsdæmið stóð til
1684. Hirðstjóri og höfuðsmaður var æðstur maður
á landinu, og skyldi reka hér erindi konungs. Hann
sá um, að aðrir embættismenn gerði skyldu sína,
þar á meðal um innheimtu konungstekna af land-
inu. Á 14. öld var landið stundum beinlinis selt á
leigu, en síðan varð sá liáttur á, að hirðstjórar og
höfuðsmenn áttu að skila gjöldunum og fengu laun
fyrir starf sitt (,,reikningslén“). Þeir sátu á Bessa-
stöðum, eins og kunnugt er. Ilafði Snorri Sturluson
átt þá jörð, en konungur lagði hana undir sig eftir
víg hans (1241), og var hún síðan i eign konungs,
þar til Grímur skáld Thomsen félck hana í skiftum
fyrir Belgsholt i Melasveit. Hirðstjórar voru margir
islenskir menn á 14., 15. og fram á 16. öld, en eftir
siðaskifti voru þeir jafnan erlendir, danskir cða
norskir. Oft sátu þeir erlendis á vetrum eða jafn-
vel árum saman, eins og Henrik Bjelke, sem eigi
kom til landsins eftir 1662, en létu umboðsmenn
sína (fógeta) fara með embætti sitt. Voru fógetar
þessir sumir lítf mentir og sumir heldur misendis-
menn.
2. Með framkvæmdarvaldið í einstökum hlutum
landsins fóru sýslumenn. Goðorðin liurfu vitanlega
úr sögunni, og þar með trúnaðarsamband það, er
verið liafði milli goðorðsmanna og þingmanna
þeirra. Konungur eða hirðstjóri (Iiöfuðsmaður)
fjTÍr hans hönd, skipaði sýslumenn, og var þar
livergi Ieitað vilja héraðsbúa. Landinu var skift í
12 þing, en eigi fór sýsluskiftingin eftir þingskift-
ingunni. Sýslurnar urðu, þegar fram í sótti, miklu
fleiri en þingin. I Þorskafjarðarþingi (Vestfjörð-
um) eru sýslurnar t. d. orðnar 3 á 17. öld. í Múla-
þingi verða þær 2 o. s. frv. Sýslumenn voru yfir-
leitt ekki á föstum launum, heldur skyldi þeir hafa
hluta af sektum þeim, er til féllu árlega í embættis-
tíð þeirra í sýslunum eða þeir skyldi hafa tekjur
af sýslunum og gjalda svo árlega ákvcðna fjárhæð
eftir sýsluna. Á 17. og fram á 18. öld virðist þetta
alltílt.
Aðalhlutverk sýslumanna voru réttarvarsla og
gjaldlieimta. Þeir áttu að hafa gæslu á því, að
landslögum væri hlýtt, og að menn fengi dóm íyrir
refsiverðar athafnir, svo að konungsvaldið fengi
sektir fyrir þær. Eins og áður gelur, fengu sýslu-
raenn sjálfir og sektir að meira eða minna leyti,
og gerðust þeir þvi margir eftirgangssamir um sekt-
argreiðslur og eltingasamir um smávægileg afbrot.
Leiddi þcdta að sögn til þess, að sýslumenn og
prófastar fyrir kirkjuna — gerðu samninga við
bændur um það, að þeir skyldi árlega greiða til
Sýslumanna gjald nokkurt, er nefnt var gjaftollur,
en sleppa fyrir það við málarekstur út af smávfir-
sjónum. Sýslumenn áttu að sjá um, að dómar gengi
um mál manna í héraði og að sakamönnum væri
refsað. Létu þeir því einatt taka menn af á héraðs-
þingum um sveitir landsins, einkum þjófa, eins og
margt er til vitnis um. Gjöld öll, svo sem skati,
gjaftoll, manntalsfiska í ýmsum verstöðvum, tíundir
kommgs siðar og svb sektafé alt, áttu sýslumenn
að heimta fyrir konungsvaldið og standa umboðs-
manni þess skil á gjöldum þessum. Gerðu sýslu-
menn það fram eftir öldum um Jónsmessuleytið á
Bessastöðum og síðar á Alþingi, enda var þar tek-
ið að bjóða upp sýslur og lén og að krefja sýslu-
menn reikningsskila og auglýsa það, ef þeir stóðu
eigi í skilum. Vildi stundum verða nokkur brest-
ur á því, einkum eftir liörð ár, og ef þeir höfðu
tekið sýslur eða lén á leigu og undirgerigist að greiða
of hátt leigugjald, sem einatt vildi verða. Oft höfðu
sýslumenn lika klaustraeignir og aðrar konungs-
jarðir að léni, en oft voru þessar eignir og seldar
á leigu öðrum mönnum gegn ákveðnu eftirgjaldi,
og var það þá á áhættu lénsinannsins, hvort jarð-
irnar bygðust og hvort svo mikið gyldist eftir þær,
að liann slyppi skaðlaus eða ekki. Fór svo um þetta
sem uni sýslurnar, að lénsmennirnir buðu einatt
of liátt „festugjald“, sem kallað var, og biðu stór-
tjón af.
3. Hreppaskifting, hreppstjórn og fátækrafram-
færsla fór með sama hælti að öllu verulegu, á þessu
tímabili, eftir Jónsbók, sem verið liafði í fornöld,
eins og áður segir.
4. Dómsvaldinu var svo fyrir komið, að í hér-
aði nefndu sýslumenn dóma um mál manna á þing-
um. Voru venjulega i dóma nefndir með þessum
liætti 6 bændur, er svo sömdu dóm, en sýslumaður
samþykti hann svo venjulega.
5. Lögsögumannsembættið livarf úr sögunni
jafnskjótt sem stjórnarskipun og dómaskipun Járn-
síðu og Jónsbókar komst á.
En þá voru lögmannsdæmin stofnuð. í öndverðu
var einn lögmaður og lögbækurnar virðast gera ráð
fyrir því skipulagi. En landinu var þó bráðlega
skift í tvö lögdæmi: Suður og Austurlögdæmi og
Norður- og Vesturlögdæmi. Stóð svo til 1800, þegar
lögmannsdæmin voru niður lögð. Lögmenn skip-
aði konungur, venjulega þó samkvæmt kosningu
bestu nianna landsins á Þingvelli, þar til 1696. Lög-
menn voru aöallega dómendur. Þeir riðu bæði um
land og nefndu dóma um inál manna, eins og sýsln-
menn, og stóðu fyrir lögréttu á Alþingi, svo sem
síðar greinir. Þar til 24-manna dómurinn komst
á (1593 venjulega talið) mátti enginn breyta lög-
mannsúrskurði, nema lconungur með ráði bestu
manna. Og varð það svo í framkvæmd, að kon-
ungur var æðsti dómari ásamt ríkisráðinu, fvrst
liinu norska, og síðan, eftir 1536, hinu danska, þetta
tímabil. Eftir 1593 varð 2)-manna dómurinn (vfir-
rétturinn) áfrýjunardómstóll yfir lögmönnum og
lögréttu, en dómum hans mátti svo skjóta til kon-
ungs og ríkisráðs.
6. Alþingi.
Það var látið haldast eftir að stjórnarskipun lög-
bókanna var á koinin, þótt mikil breyting hlyti
að verða á skipun þess, með því að goðorðin voru
úr sögunni og þiijgið sniðið eftir norskri fyrirmynd.
Fjórðungsdómarnir, fimtardómur og prestadómur
og lögberg féllu og úr sögunni, enda týndist það
alveg, hvar lögberg liefði verið, og er það ágrein-
ingsefni enn í dag, sem kunnugt er. Eftir stóð þá
einungis lögrétta. Síðar kom ijfirréttur, prestastefn-
ur Skálholtsbiskupsdæmis og gestaréttur á Þing-
velli. Þingið skyldi hefjast á Pétursmessu og Páls,
29. júní, og stóð svo þetta timabil. Annarhvor lög-
manna setti þingið og sagði því slitið. Skyldi menn
vera í griðum liver við annan í þingreið og á Þing-
velli. Var þessara ákvæða enn þörf á 13. öld og
lengi síðan, þvi að vigaferli og ofrikisverk voru
altíð hér á landi langt fram á l(i. öld, enda lagð-
ist vopnaburður almennings ekki niður með öllu
t'j'rr en eftir 1600.
Lögrétta. Eins og áður segir, var landinu skift
í 12 þing, samkvæmt Járnsíðu og Jónsbók. Skyl'di
sýslumenn nefna til þingreiðar fyrir páska skilrika
bæudur í þingi liverju. Þessir meiin voru kallaðir
nefndarmenn eða lögréttumenn. Eftir Járnsíðu
voru menn þessir 140 að tölu. Þegar þess er gæti,
áð einungis 36 þessara manna voru kvaddir til selu
í lögréttu, þá er einsætt, að óþarflega rnargir voru
þingreiðarskyklir, þar sem mestur liluti þeirra hafði
ekkert að gera, meðan þingið stóð. Þess vegna var
nefndarmönnuin fækkað i Jónsbók i 84. Siðar
(1305) virðist enn bafa átt að fækka þeim um helm-
ing, niður i 42, en aldrei konist sú fækkun í fram-
kvæmd, því að lögréttumannatöl i Alþingisbókum
17. aldar sýna alveg óvéfengjanlega, að nefndar-
menn eru þá svo margir sem .Tónsbók segir.
Af nefndarmönnum þeim, sem til Alþingis áttu
að koma, nefndu lögmenn sína 18 hvor, eða 36
menn alls, til setu i lögréttu. Þessa menn, 6, 12
eða jafnvel 24, þegar mestu þótti um varða, nefndu
svo lögmenn til þess að dæma og álita mál, sem
til lögréítu komu. Lögrétta var jafnan liáð undir
beru lofti alt þetta tímabil, og settar upp stengur
og bönd sett á þær, ér nefnd voru vébönd, og var
lögréttan innan í böndum þessum. Var þar griða-
staður og friðar og refsingar lagðar við, ef lögrétta
var trufluð.
Það liefir aldrei orkað tvímælis, að lögrétta bafi
liaft dómsvald. Ekki verður lieldur bo.rið á móti
þvi, aö bún gerði ýmsar samþyktir og dæmdi ýmsa
dóma, sem löggjafareðlis voru, og til skýringar og
fyllingar gildandi tögum, og jafnvel stundum til
breytingar á þeim, þótt slíkt muni hafa verið sjald-
gæft. í öndverðu bar konungsvaldið líka nndir
Alþingi tagafrumvörp sín til samþyktar, svo sem
Jónsbók 1281. En ágreiningur virðist liafa verið
um það, hvort Alþingi gæti ncitað að samþykkja
það, er mönnum þælti ekki heppilegt, eða að þeir
skyldi samþykkja bókina í heild sinni og biðja síð-
an konung miskunnar á þvi, er þeim þætti ekki
við mega lilita. Umboðsmaður konungsvaldsins liélt
síðarnefndn kenningunni fram og virðist líka liafa
haft hana fram. Þeirrar skoðunar verður annars
vart langt fram á 16. öld og jafnvel lengur, að kon-
ungur geti eigi sett lög alment, nema Alþingi sam-
þykki þau, enda hafði hann lofað að láta lands-
mcnn ná íslenskum lögum 1262. En þegar kemur
fram yfir 1630, þá verður þess varla vart, að ís-
lendingar mótmæli neinum þeim lagaboðum, sem
konungsvaldið sendi þeim til eftirbreytni. Þau eru
venjulega birt í lögréttu, en samþykkis þingmanna
ekki leitað. Enda hætta þeir nú að verja landsrétt-
indi sin. Konungsvaldið hafði stórmagnast um
siðaskiftin liér, eigi síður en í Danmörku, og gæt-
ir sjálfræðis Alþingis stórum minna eftir miðja 16.-
öld en áður liafði verið. Höfuðsmennirnir gerast
þá og miklu afskiftasamari um flest mál en áður
hafði verið, enda fengu þcir og í lok 16. aldar
hlutdeild í dómsvaldinu, þegar yfirrétturinn var
settur. Höfuðsmaður varð forseti hans og nefndi
með sér 24 bestu menn til setu í dóminum. Til þess
voru valdir sýslumenn, lénsmenn klaustra og um-
boðsjarða og lögréttumenn eftir því sem ó þurfti
að halda. Yfirrétlur varð yfirdómstóll lögmanna
og lögréttu, og er ljóst, að þessi ráðstöfun miðaði
til þess að auka veg og vald liöfuðsmanns, en lækka
lögmenn og lögrcttu, enda hlaut virðing þingsins
og völd að fara smáminkandi alla tíð frá siðaskift-
um, þótt miklu meira minkaði síðar, á 18. öld.
Á þessu tímabili (1631) var Alþingisskrifari selt-
ur, og liélst það embætti síðan uns þingið var lagt
niður. Skrifarinn hélt gerðabók lögréttu, Alþingis-
bækur, sem enn eru til óslitnar frá 1631—1800.
Auk dómsslarfa og löggjafar fóru ýms störf önn-
ur fram í lögrétlu á þessu timabili. Þar voru lög
birt og' fyrirskipanii* yfirvaþla ýmsar, og ýmislegt,
er varðaði einstaka menn, svo sem lýsingar lands-
mála, óskilafjár, áskoranir ýmsar, fyrirspurnir o.
s. frv.
7. Á hag kirkjunnar islensku urðu meginbreyt-
ingar tvisvar ó þessu tímabili: Vöxtur liennar og
vald á fyrra hluta þess og niðurlæging og vald-
skerðing á siðara hlutanum.