Vísir - 25.06.1930, Síða 12

12
VÍSIR
sér, svo að liann gleymir þvi, sem honum finst
óaðgengilegt. Prédikanirnar komu út 1727, og hafa
verið gefnar úl hvað eflir annað á 18. og fram á
eftir 19. öldinni, og til húslestra voru þær alment
hafðar víða um land fram til 1870. Jón Vídalín
liefir mótað trúarlíf landsmanna meira en nokkur
annar, frá því hann var uppi og lil 1870. Ef gam-
alt, guðhrætt sveitafólk talaði um trúmál, þá vitn-
aði það ekki i Nýja Testamentið, lieldur til þess,
hvað stæði hjá „meistara Jóni“. Jón Vídalin var
magister í guðfræði.
Það hevrir ekki undir bókmentir, en undir menn-
ingu, að 1703 var hér tekið fulllcomið manntal, full-
komið jarða og býlatal, og fulíkomið búpeningstal,
af þeim Páli lögmanni Vidalín og Árna Magnús-
syni, meira en 60 árum áður en manntal var tekið
annarsstaðar á Norðurlöndum. Alt þetta mikla efni
er til í góðu handriti, og Hagstofan er byrjuð á
þvi að gefa það út.
* /
V.
Hér á landi byrjaði upplýsingaröld i kringum
1750, og fyrsti fulltrúinn, sem sú stefna átti, var
Eggert Ólafsson varalögmaður, sem druknaði 1768.
Hann var náttúrufræðingur, og ferðaðist hér um
landið eftir undirlagi og með aðstoð stjórnarinnar.
Ferðabókin var gefin út eftir hans dag á dönsku
og var þýdd á þýsku (ef ekki fleiri mál). Eggert
var skáld gott og orti mikið. Kvæði hans eru eink-
um ættjarðarkvæði, brúðkaupskvæði o. s. frv., og
aðalkvæðið hefir jafnan verið talið húnaðarkvæði
hans hið mikla. Er það einskonar Bucolika, eins
og Vorgill orti. Eggert var víst „Fysiokrat“, og áleit
því að náttúran og' jörðin framleiddi öll auðæfi.
Kvæði Eggert voru mikið sungin og mikið lesin
fyrri liluta 19. aldar og komu út 1832. Þau eru frá-
brugðin síðari ára kveðskap að því, að víða er
heimspekilegt lesmál innan um kvæðin.
Annað skáldið frá upplýsingartímunum var þjóð-
skáldið Jón Þorláksson (d. 1819). Hann orti mikið
af kvæðum um allskonar efni, brúðkaupslcvæði og
erfiljóð. Svo er að sjá, sem fjöldi fólks hafi snúið
sér til lians, til að gera vini sína fræga með erfi-
ljóðum hans. Hann þýddi töluvert af kvæðum Túll-
ins í fyrstu og Tilraun Popes um manninn. Það, sem
hann Iiefir mest til sins ágætis, eru þýðingar á
tveimur liöfuðverkum eftir erlend stórslcáld. Ilann
þýddi Messias Klopstocks úr þýsku og Paradísar-
missi Miltons úr ensku. Hann var að þvi leyti hinn
mesti menningarfrömuður. Fyrir þýðinguna á Para-
dísarmissi ánafnaði Biblíufélagið enska honum 20
pund sterling á ári, en hann mun liafa verið dáinn,
áður en fyrsta sendingin frá félaginu kom til lians.
Jón Þorláksson var líka gott sálmaskáld, eins og
við var að búast af manni, sem orti með þeim létt-
leik sem honum var laginn, og auk þess var prest-
ur mestan hluta æfinnar.
Þriðja skáldið frá þessu tímahili var Magnús
Siephensen, konferensráð og háyfirdómari. Hann
orti hæði sálma og kvæði veraldlegs efnis. Jafnan
er vitnað í upphafið á einum sálmi hans, er byrjar
einhvernveginn svona: „Vor guð, Jehóva, Júpíter".
I sjávarháska á Sturlungaöld kunni enginn að nefna
nafn Guðs hins hæsta, af skipshöfninni. Kvæði
Magnúsar Stepliensen eru laklega ort; hann skorti
bæði hugmynda-auð og rimsnild. Málið á kvæðum
hans var danska að hálfu leyti, og hans er ekki
getið liér vegna skáldslcaparins, heldur vegna mesta
grúa af ritgerðum, sem liann skrifaði til að fræða
almenning um málefni, sem þá liöfðu þýðingu, og
voru mikilsverð að einliverju leyti. Ilann dó 1833.
Jón sýslumaður Espólín (d. 1836), var lengi í Við-
vik og á Frostastöðum i Skagafirði, og samdi þar
hið mikla verk sitt Árhækur íslands. Það er stórt,
voldugt sögurit í 12 bókum (4 bindum í 4°), sem
byrjar þar sem Sturlunga endar, og nær til 1830.
Frásögnin er i árbókarformi, sem merkir, að alt
sem við ber á hverju ári, og nokkur vitneskja hefir
fengist um, er talið upp. Um söguþráð er tæplega
að tala. Sá, sem liann vill fá, verður að draga hann
hingað og þangað út úr frásögninni, Espólín segir
mikið frá dómum, jarðakaupum, misæri og veðr-
áttufari. Mannalát eru einna tiðustu atburðirnir.
Honum komu annálarnir í góðar þarfir. Um löggjöf
og landstjórn var hann fróður, enda lagamaður.
Stundum verður frásögnin all-góð, og má þar til
nefna lýsinguna á Svartadauða, söguna af Smið og
Grundar-Helgu, sögu Jóns Arasonar, landsstjórn
Jörgensens og fleira. Þegar Espólín er að lýsa þess-
háttar atburðum, þá glepur árbókarformið minst
fyrir lesandanum.
Espólín sýslumaður liafði allmikið að'gera, uns
hann komst á eftirlaun. Hann hafði — auk em-
bættisins — búi áð sinna, en konan hans bjó að
mestu leyti fyrir hann. Öll þau ósköp, sem hann
hefir tínt saman og sett saman, mundi fyrir flesla
menn verið liafa fullkomið æfistarf. Hann hefir
skrifað manna mest. Þegar hann fór að eldast, skrif-
aði hann oft i rúmi sínu, og hafði látið gera sér
skrifpúlt, sem náði þvert yfir rúmið og stóð á rúm-
stokkunum.
Oft fékk hann Gísla Konráðsson (d. 1877) til sín
til að láta liann skrifa fyrir sig. Gísli varð læri-
sveinn lians í sögufróðleik, og skáldskap mun mega
segja. Gisli skrifaði þá, meðan Espólín var uppi,
fyrir helininginn af öllum prestum og lireppstjór-
um í Skagafjarðarsýslu allar embættisbækur þeirra
og reikninga. Hann færði og i letur fjölda sagna
af ýmsu tæi, og liefir sumt af því verið gefið út,
þó að meira sé óprentað. Voru það sögur einstakra
manna, ættasögur, héraðasögur og sögur af ein-
stökum sýslum, svo sem Skagfirðingasaga og Barð-
strendingasaga. Það er engu líkara, en að Gísli liafi
munað alt, sem hann hafði lesið eða heyrt. Hann
samdi mesta fjölda af ættartölum, og var ávalt
skrifandi, þangað til hann dó, nær níræður að aldri.
Þess má geta, að Björn Gunnlaugsson (d. 1868),
yfirkennari við latínuskólann í Reykjavík, ferðaðist
um Island um 1840, og gerði kort af landinu.
Strendur þess liöfðu verið mældar áður, en hann
var aleinn að þvi starfi að mæla landið sjálft, og
var það hið mesta þrekvirki. Uppdráttur hans af
íslandi liefir fengið verðlaun á sýningum og er álit-
inn liinn besti.
Jón Árnason landshókavörður byrjaði að safna
íslenskum þjóðsögum laust eftir 1850, og safnaði
þeim í 12 ár. Safnið var gefið út í Leipzig 1862—
64, hjá Brockhaus, og varð sú uppspretta alþýðu-
þekkingar hér á landi, sem seint verður ausin þur.
Jón Árnason óttaðist uin tíma, eftir að þjóðsögurn-
ar komu út, að þær mundu hverfa úr liugum lands-
manna, og þótti ilt að liafa orðið til þess, að stöðva
þennan íslenska alþýðuskáldskap, en hann mun
liafa fengið að sjá það, áður en liann dó (1888),
að lindin streymdi enn eins og aldrei liefði verið
úr lienni ausið. Siðan hafa mörg þjóðsagnasöfn
komið út, en ekkert þeirra náð safni Jóns að list-
fengi og gæðum.
Þorvaldur Tlioroddsen (d. 1921), sem eiginlega
mátti heita uppeldissonur Jóns Árnasonar, var nátt-
úrufræðingur, og ferðaðist liér um land í 10 ár eða
lengur, til þess að kynna sér jarðfræði íslands.
Hann hefir skrifað mikinn fjölda rita um náttúru
landsins og þjóðarhagi, m. a. Landfræðissögu Is-
lands, Lýsingu íslands, Ferðasögu í 4 bindum, lýs-
ingar á eldfjöllum Islands o. fl. Hann hefir skrifað
í erlend tímarit meira en nokkur annar íslend-
ingur á síðari tímum. Hann lét eftir sig æfisögu
sína, fullritaða. Hann fullgerði og jók það, sem
Eggert Ólafsson liafði byrjað 100 árum áður. Þor-
valdur var stakasli iðjumaður, og gaf sig frá upp-
liafi eingöngu við því, sem hann síðar valdi sér
að lífsstarfi.
VI.
Þá er komið að endurreisnartímahili islensks
skáldskapar og bókmenta. Það byrjar 1825—1830,
og liefst með ljóðagerð Bjarna Thorarensens og
Jónasar Hallgrímssonar. Bjarni amtmaður (d.
1841) er frumlegur og stórvaxinn, myndauðugur
og hásigldur í skáldskapnum. Hann stældi ekki
Ossian, en minnir oft á hann. Jónas (d. 1845) yrkir
„kvæðin Ijúfu, þýðu“. Hann unni mjög Heinricli
Heine og Iiefir þýtt margt eftir hann, og yrkir ein-
stök kvæði í hans anda. Jónas er mestur málsnill-
ingur íslenskur á síðari öldum og í kveðslcap hans
rís islenskan í allri tign sinni og fegurð, eftir óra-
langa niðurlægingu og afbökun. Sum af erfiljóðum
Bjarna eiga sér engan líka í Norðurlandakvæðum,
og' „Ferðalok“ Jónasar eru svo glæsileg og fögur, að
slík ástaljóð eru fágæt, livar sem leitað er í bók-
mentum. .Tónas var og hinn mesti snillingur á
óbundið mál, og má vel segja, að han;i liafi valdið
aldalivörfum og orðið fyrirmynd flestra íslenskra
skálda, alt til vorra daga.
Jón Thoroddsen (d. 1868), kemur íiæstur þessum
tveirn skáldum. Ljóð lians eru lipur og vel kveðin.
Jón Thoroddsen er fyrsti skáldsagnaliöfundur liins
nýja tíma. Hann skrifaði „Pilt og stúlku“ og „Mann
og konu“, en lauk þó aldrei við síðari söguna. Hafa
sögur þessar gert hann frægan með þjóð sinni, og
eru lesnar enn af mikilli ánægju.
Kristján Jónsson (d.l869),var gæddur ríkri skáld-
gáfu, en dó ungur, tæplega þrítugur. Hann byrjaði
að yrkja meðan hann var vinnumaður norður á
Hólsfjöllum, og vakti eftirtekt á sér með því að
þýða þar kvæði eftir Byron. Þar orti hann og fræg-
asta kvæði sitt, „Dettifoss“.
Samtíðarmaður lians í skóla var Valdimar Briem
vígslubiskup (d. 1930). Hann orti mikið af sáhn-
um'og andlegum ljóðum. „Biblíuljóð“ lians í tveim-
ur binduin, eru ort út af ýmsum frásögnum í Biblí-
unni. Þau eru slétt kveðin, en þykja nokkuð lang-
dregin.
Benedikt Gröndal yngri (d. 1907) kvað ungur
Örvaroddsdrápu, hetjuljóð í 12 flokkum, og fjölda
annara kvæða af mikilli orðsnild og málskrúði. 1
skáldverkum lians og ljóðum hefir rórnantísku
stefnuna borið hæst i islenskum bókmentum. Hann
var og fjölhæfur visindnmaður. Hann skrifaði sögu
um orrustuna á Heljarslóð, ákaflega skemtilega
bók, Þórðar sögu Geirmundarsonar frá Hattardal
o. fl. Gröndal er fyndnastur allra islenskra rithöf-
unda.
Grímur Thomsen (d. 1896), er eitt af skáldunum
frá þessu frjósama tímabili. Hann stundaði fagur-
fræði erlendis, og ávann sér doktorsnafnbót. Hann
varð manna fyrstur til þess að viðurkenna H. C.
Andersen i Danmörku. Jónas Hallgrímsson mun og
hafa verið á sömu skoðun, en liann skrifaði ekki
um Andersen, en það gerði Grímur Thomsen. Grím-
ur jer stirðkvæður nokkuð, og lætur best að yrkja
um fornaldarkappa og forna atburði. Hann er eitt
hið merkasta skáld síns tíma.
Steingrímur Thorsteinsson, kennari við latínu-
skólann og síðast rektor (d. 1913), var Ijóðskáld
og orti mikið. Hann þýddi manna mest úr öðrum
málum, bæði í lausu máli og bundnu. Meðal ann-
ars þýddi liann Lear konung eftir Shakespeare.
Hafa þýðingar lians verið mjög rómaðar. Stein-
grímur var söngvinn að eðlisfari, og þegar fariS
var að útbreiða ný sönglög meðal alþýðu, orti hann
og þýddi fjölda kvæða undir alkunnum erlendum
lögum og voru þau sungin um land alt.
Matthías Jochumsson (d. 1920) var prestur á Mó-
um á Kjalarnesi, Odda og á Akureyri. Um eitt skeið
var liann ritstjóri Þjóðólfs. Hann er alment talinn
mesta skáld Islands á síðustu áratugum liðinnar
aldar. Hann var hinn mesti bragsnillingur, anda-
giftin frábær og hugurinn opinn fyrir fegurð og %
dásemdum tilverunnar. „Ó, guð vors lands“, þjóð-
hátíðarsöngurinn frá 1874, mun vera eitt hið dýr-
legasta tækifæriskvæði á Norðurlöndum. Fyrir ut-
an fjölda af úrvalskvæðum eftir bestu erlend skáld,
sem liann gaf út i samvinnu við Steingrím Thor-
steinsson, hefir Matthías þýtt Manfred eftir Byron,
og Machelh, Óthelló, Rómeó og Júlíu og Hamlet
eftir Shakespeare, og það alt á mesta snildarmál.
Leikrit befir Matthías líka skrifað, sem þó tæplega
auka neinu við skáldfrægð hans.
Páll Ólafsson (d. 1905) liefir ort mikinn fjölda
kvæða, öll framúrskarandi lipur og létt. Má óliætt .
segja, að hann hafi verið „talandi skáld“, ef þau
orð eiga við um nokkurn mann, því að honum varð
alt að Ijóði.
IJannes Hafstein (d. 1922), sýslumaður og fyrsti
íslenskur ráðherra, liefir ort kvæði full af krafti
og lífsþrótti. Hann er jafnan vígbúinn í Ijóði, jafnt
sem stjórnmálaerjum.
Þorsteinn Erlingsson (d. 1914), var ritstjóri og
kennari eftir að liann lét af liáskólanámi. Hann
er kunnastur sem ljóðskáld. „Þyrnar“, kvæðasafn
hans, komu út 1897 og oft síðan. „Eiðurinn“, kvæða-
flokkur um Ragnlieiði Brynjólfsdóttur og Daða
Halldórsson, kom út 1913. Þorsteinn var hinn mesti
formsnjllingur, vandaði alt og fágaði. Stóð um eítt
skeið mikill styrr um nafn hans, því að ádeilu-
lcvæði hans þóttu bitur og liittin. Þau eru nú að
vísu mæta vel kveðin og liin mestu listaverk, eu
gleymast munu þau þó og hverfa af vörum þjóð-
arinnar á undan hinum yndislegustu kvæðum lians,
en meðal þeirra má nefna „Lágnætti“, „Ljóðabréf"
o. fl. — Þorsteinn skrifáði og dýrasögur af mikilli
list.
Bjarni Jónsson frá Vogi (d. 1926) var prýðilega
hagorður maður og orti allmikið, einkum ættjarð-
arljóð og tækifæriskvæði. Hann sneri á íslensku '•
ýmsum afbragðsskáldverkum erlendra höfunda, en
frægust allra þýðinga lians er sú, sem hann geríti
af Goetlxes Faust (I.). Vann hann að þeirri þýð-
ingu árum saman. Bjarni var einhver mesti og
ágætasti stjórnmálamaður landsins á síðustu tim-
um, ritfær i besta lagi, ræðuskörungur mikill,
góðviljaður, þjóðrækinn og kappsamur.
Verður nú farið fljótt yfir sögu, því að ekki verða
allir nefndir í stuttri blaðagrein. Guðm. Guðmunds-
son (d. 1919) var hverjum manní bragslyngari og
hefir ort mörg falleg kvæði, svo sem ljóðabækur
hans vitna. Af alþýðuskáldum, sem mikið kvað að
á öldinni sem leið, skal að eins nefna þá tvo, sem
fremstir mega teljast: Bólu-Hjálmar (d. 1875) og
Sig. Breiðfjörð (d. 1846). Hjálmar var tröllaukinn
í skáklskapnum og spekingur að viti, en Sigurður
hverjum manni liprari. Þeir áttu báðir við bág kjör
að búa. Andaðist Hjálmar í fjárhúskofa að sögn,
en mælt er, að Sigurður liafi dáið úr liungri. Meðal
Vestur-Islendinga liafa komið fram allmörg skáld.
Ber Stephan G. Slephansson ægishjálm jdir þá
alla, og mun hann æ verða talinn meðal stórskálda
þjóðar sinnar.
Af núlifandi ljóðskáldum íslendinga mun Einar
Benediktsson nú mest metinn, enda er liann ein-
liver risavaxnasti skáldandi, sem fram hefir kom-
ið með þjóðinni. Af öðrum ljóðskáldum má nefna:
Þorsteih Gístason, Guðmund Friðjónsosn, Jakob
Jóh. Smára, Sigurjón Friðjónsson, Jakoh Thorar-
ensen, Jón Magnússon, Davíð Stefánsson, Stefán
frái Hvítadal, Huldu o. fl.
Þá er sá þátlurinn eftir, sem mest kvað að á guil-