Vísir - 23.06.1939, Blaðsíða 5

VISIR
Föstudaginn 23. júní 1939.
Pétur Sigurðsson:
Lýðræði og einræði.
Orsakir %ltmg:a og: af>
neitnie ffuðstrúarinnar.
Hvers vegna hafa Jjjóðirnar hneigst aftur að einræði?
Hvers vegna hafa þær horfið svo mjög frá fyrri trúarbrögð-
um sínum?
Hvers vegna hafa menn nú lagt aðaláhersluna á félagslegar
umbætur?
1.
Sama fjallið, sem veitir skjól,
skyggir einnig á sólina. —
Hvað er liægt að gera?
Sprengja fjallið í sundur og
rífa það niður — koma af stað
ógurlegri byltingu? — Væri það
ekki gaman? En hvað þá um
kuldanæðingana og storminn,
þegar skjólið er farið? Hvað um
það. Eins og menn fari að liafa
áliyggjur út af sléttlendis næð-
ingunum á meðan þeir hafa
ekkert haft af þeim að segja,
og meðán áliuginn snýst um
þetta eina, að rífa niður fjallið
svo að blessuð sólin fái skinið á
þá.— Menn fara ekki til móts
við gestinn fyrr en drepið er að
dyrum.
íslenskir landnemar í Canada
reistu býli sín víðsvegar í skóg-
lendinu. Skógurinn kom sér vel
meðan þangað var sótt efnið í
bjálkakofann, og skógurinn gaf
nægan eldivið, en bóndinn
þurfti meira en hús og hlýju.
Hann þurfti einnig að rækta
landið, en þar stóð skógurinn
gegn honum. Landneminn átt-
aði sig fljótt á þessu, að þótt
skógurinn veitti skjól, var liann
samt slæmur þrándur í götu, og
landneminn réðist á skóginn.
Fiáir eru nú að verða sjónar-
vottarnir, er segi frá þeim á-
tökum. En landneminn réðist á
skóginn með hugprýði hreysti-
mannsins og í tryllingslegum
hita og krafti byltingamanns-
ins. Skógurinn stóð í milli bónd-
ans og margvislegra gæða lífs-
ins, en bóndinn virðist hafa
gleymt ýmsum kostum lians,
eins og til dæmis skjólinu.
íslenskir landnemar í sléttu-
fylkjum Canada gengu svo
miskunnarlaust á skóginn, eV
þeir brutu lönd sín, að þar stóð
seinast ekki uppi eitt einasta tré
á stórum svæðum. Það varð
þlátt áfram ástríða að geta lagt
hvert einasta tré að velli. Svo
hafa sumir þessara bænda sjálf-
ir tjáð mér. Er þeir höfðu svo
ræktað víðáttumilcil, frjósöm og
'fögur lönd, tóku þeir að sakna
einhvers. — Hvað var það? —
Það var hinn gamli kunningi
þeirra og andstæðingur — skóg-
urinn. Þar var hvergi tré í
krjngum bæinn þeirra, ekki eitt
einasta eitt. Hvergi afdrep fyrir
sléttlendisnæðingunum. I ákaf-
anum og byltingarhitanum
böfðu þeir gleymt að skilja efl-
ir, þó ekki væri nema nokkur
tré til skjóls lijá liúsum þeirra,
og nú tóku þeir að rækta aftur
skóg í kringum bæi sína, og biðu
þess með ó'þreyju að tré hans
yrðu ha og sterk. Þannig fór i
þetta sinn, og með meiri gætni
hefði mátt ganga að verki upp-
runalega. Hér eiga þó engar á-
sakanir við, því að hægra er um
að tala, en í að komast.
2.
Er elckí stjórnmálabarátta
þjóðanna nokkuð áþekk reynslu
landnemanna, sem frá var sagl.
Bæði einræði og lýðræði fylgja.
kostir og gallar, og miklar liætt-
ur. Einræðisþjóð má líkja við
hjörð, sem setin er eða liöfð í
girðingu. Hún er ekki frjóls.
Hún býr i þrengslum. Hjörð,
sem setin er, fær ekki að lilaupa
frjáls upp um fjöll og dali í leit
eftir besla haglendinu, .en hún
er aftur á móti laus við þá
hættu að tvistrast í allar áttir,
týna sér og jafnvel hlaupa fyrh*
björg. — Lýðræðið veitir frelsi,
en frelsinu fylgir sundrung og
flokkadráttur, og sá flokka-
dráftur liefir reynst ógurlegur
orkuspillir.
Einræðið hefir lialdið liópun-
um saman. Upprunalega voru
hóparnir að eins einstaka kyn-
þættir, er liöfðu sína smákon-
unga. Á milli þeirfá varð oft á-
rekstur og orustur, en hver
liópur liélt saman út af fyrir
sig. Seinna stækka hóparnir og
verða að lieilum þjóðum, er
höfðu sína einvalda þjóðhöfð-
ingja, og' vaéru þessir þjóðhöfð-
ingjar hetjur og dugnaðarmenn,
urðu þjóðirnar voldugar. Ein-
ræðið liélt þessum stóru hópum
saman, þjóðin var eins og kví-
uð hjörð, en hjá þessum stóru
hópum varð oft voðalegur á-
rekstur — liin ógurlegustu strið.
Einræðið skapaði að vísu sam-
heldni i hópnum, en oft ga.t það
kostað hópinn ógurlega blóð-
töku að fvlgja höfðmgja sínum,
ýmist í varnar- eða landvinn-
inga-stríðum.
Svo kemur lýðræðið til sög-
unnar og á að fyrirbvggja það,
að einn maður geti leilt lieila
þjóð út í glötifn. Nú er það ekki
lengur einn, sem á að ráða,
heldur skulu allir ráða að vissu
leyti, en um leið kemur sá vand-
inn lil sögunnar, að sjaldnast
eru allir sammála, og þar með
skapast innbvrðis flokkadrátl-
ur. Með stofnun lýðræðisins er
gamla stríðshættan enganveginn
fyrirbyggð, en um leið er þar
bætt við nýrri stríðsliættu. Þar
skuli lýðræðið, þótt aukin hætta
fylgi því að nokkuru leyti, því
svo er oft með ýms lífsgæði
og réttindi. — Lýðræðið
kemur ekki í veg fyrir
stríð á milli þjóðanna, en það
bætir., þeirri hættu við, að það
flytur orustuvöllinn heim —
flytur liann einnig inn á við. í
! þjóðfélaginu myndast nú stríð-
| andi flokkar, sem togast á um
| völdin. Þjóðin getur því þurft
| að eiga í stríði bæði inn á við
| og út á við. Flokkadrátturinn og
! togstreitan um völdin gelur náð
j hámarki í borgarastríði og blóð-
I ugri byltingu, sem getur þá
; steypt þjóðinni um leið út i stríð
! við aðra eða aðrar þjóðir.
Hættan er þannig tvöfölduð, en
ekki minkuð.
3.
Lengi frameftir öldum undu
þjóðivnar sér í skjóli hinna liáu
j tinda einræðisins. Þessir liáu
tíndar létu stundum löndin
skjálfa, og rigna blóði, eldi og
brennisteini vfir búandans
bygðir — komu af stað ógurleg-
um stríðum, en samt undu þjóð-
irnar í skjóli þeirra. Loks tóku
menn að átta sig á þvi, að þess-
ir tindar skygðu ásólinaýað
einræðið hélt vissum réttindum
og lífsgæðum burtu frá mönn-
úm. Einræðið skapaði að vísu
samheldni, en var á sama tíma
kúgunarvald og lét lífið ekki
liafa sinn eðlilega gang. Og nú
byrjar „krítíkm“. Allstaðar rísa
upp orðhvassir menn, ráðast á
hið gamla skipulag og kveikja
eld og frelsisþrá í brjóstum
manna. Hin nýja stefna vekur
öldurót á þjóðaliafinu, og þessi
nýja stefna á sína spámenn og
sjáendur, er sjá í skauti fram-
tíðarinnar furðulega hluti Segja
má, að framtíðarspár þessara
liugsjónamanna, viðvíkjandi
einræðinu, hafi komist allar
fyrir í einni vísu eftir íslenskt
skáld. — Þorsteinn Erlingsson
sagði það með fám orðum:
„Því kóngar að síðustu
komast í mát
og keisarar náblæju falda,
og guðirnir reka sinn
brothætta bát
á blindsker i hafdjúpi alda.“
En spámenn hafa anda guð-
anna og sjá fram í tímann, með-
fram af því, að þeir ’verða
manna fyrstir varir við djúp-
straumana í lifi þjóðanna og
lesa jafnvel huldustu hugsanir
samtíðarinnar í brjóstum
manna. Þessir menn spáðu
þannig um framtíð einræðisins,
því að þeir fundu það glögt, að
lireyfing var að komast á kraft-
ana í lífi þjóðanna, og að á-
hla-up á háu tindana mundi vera
óumflýjanlegt. Og timinn kom.
I fótspor hugsjónamannanna
fetuðu baráttumenn og bylt-
ingarsinnar. Þegar búið var að
tala nógu lengi um liáu tind-
ana og búa fjöldann til áhlaups,
þá kom líka sprengingin —
byltingar og umbrot. Stórveldi
nötruðu og hásæti hrundu. En
þegar menn eru fyrir alvöru
komnir af stað, er vandinn oft
mestur að nema þar staðar sem
skal. „Ofbeldið var risið upp
sem vöndur á ranglætið“, og
mátti búast við að höggið yrði
reitt liátt. Varlega þarf að brjóta
skelina á hnotunni, ef kjarnann
á ekki að saka. Til þess þarf
gætni, en ofurhug manna og
byllingarhita fvlgir jafnan lítil
gætni. Það voru ekki að eins
„kóngar“ og „keisaraF, sem
spámenn hinnar nýju stefnu
sáu að mundu „komast í mát“og
„falda náblæjum“, í fylling tím-
ans, heldu töluðu þeir einnig
einnig um Guð og Iírist, að sá
kæmi tíminn, að „yfir þá gengi
dómurinn“ líka. Þegar menn
liöfðu velt um hásætum kon-
unga og keisara, gerðust þeir
stórhuga og hugðu sér alt fært.
Enn var eilt einveldi, og sér-
staklega eitt, sem menn og
þjóðir höfðu lotið, og hæst
gnæfði, sem öllu fremur varð
að læggjast. í skjóli þess, sögðu
þeir, þrífast öll önnur einræði
og kúgunarvöld. Þetta einveldi
var guðstrúin. Samfara bylting-
um hafa jafnan farið heiftugar
árásir á guðstrú manna, og þeir
sem sópa vildu burt jarðnesk-
urn hásætum og tignum,
gleymdu heldur ekki Guði. í
Þýskalandi spáði Nietclie um
ofurmennið, en guðstrú og
kristíndómur var „smán og
vanvirða“ mannkynsins. Slikar
hæðir varð að jafna við jörðu
til þess, að sól lífsgæðanna geti
skinið á mannkyn framtíðar-
innar. Og ekki voru þeir myrkir
í máli á Nörðurlöndum, Georg
Brand.es, Strindberg og jafnvel
Björnstjerne Björnsson. Þá er
s lj órnarbyl tingin í Frakklandi
1798 eitthvert ljósasta vitnið.
Jafnhliða konungsvaldinu varð
guðstrúin að fara. Kirkjur voru
brotnar niður, fallbyssur steypt-
ar úr kirkjuklukkunUm, biblíur
og guðsorðabækur brendar, og
jafnvel biskupar og skækjur
dönsuðu saman við • bálin og
sungu skynseminni lof og dýrð,
sem nú hafði leyst þá frá „guðs-
pestinni“, og framvegis skyldi
vera þeirra einasti guð.
Eftir striðið mikla 1914—-18
báru þúsundir skólabarna fána
um göturnar í Berlín, með svo
feldri iáIetrun:„Niður með Guð“,
-—■ „Burt með guðshjátrúna“. —
„Trúarbrögðin eru svefnlyf“.
Grein um þetta birti hið merka
tímarit „Current History“, í
júní 1924.
Um svipað leyti hafði tíma-
i'itið „Literary Digest“ þetta
eftir mönnum í Rússlandi, um
Guð:
„í þessu erum vér staðráðnir,
að berjast gegn honum, hvar
sem liann felur sig. Og vér
skulum yfirbuga hann i sínu
drottinveldi, en í þeirri herférð
gegn trúarhrögðunum verðum
vér framvegis að fara gætilega.“
— Yfirleitt er rússneska bylting-
in heimsfræg fyrir guðsafneitun
í orði og verki.
1 Canada kallaði blaðið „One
Bjg Union“, kristindóminn „eit-
urlyf, þrældómsok, heimskuleg-
an samsetning, skaðvænt eyði-
leggingarafl — afl, sem fremur
öllu öðru verðskuldaði bölvtm
verkalýðsins.“
Þegar Ludendorf, sem fyrir
nokkru var hermálaráðberra
Þýskalands, átti 70 ára afmæli,
þá notaði liann það augnablik,
er mikill hluti þjóðrinnar féll
honum til fóta og tignaði liann
sem mikla hetju, til þess að gera
allri þjóðinni og heiminum það
kuimugt, að hann hefði „fyrir
löngu kvatt kristindóminn fyrir
fult og alt“, og hann teldi það
„heiður, að kallast heiðinn
maður“.
Þannig hefir þá hvert reiðar-
slagið á fætur öðru skollið á —
ekki að eins hásætum konunga
og keisara — heldur líka guðs-
trú þjóðdhna. Byltingin hefir
verið mikilvirk bæði inn á við
og út á við.
4.
Um þetta þarf ekki að íjöl-
yrða. Fleslir munu kannast við,
að fokið hefir i skjólin. Það
tókst að í’ífa niður tindana sem
skygðu á. Víðast livar um lieim
var einræðið brotið á bak aftur.
Stjórnir, siðir, skipulag og trú-
arbrögð — alt var vægðarlaust
gagnrínt og rifið niður, sem
hægt var að kollvarpa, og jafn-
vel hið óframkvæmanlega fyr-
irhugað, en stórfeldust varð þó
bytingin í hugsunarbætti manna
og þjóða. Áður höfðu menn lot-
ið konungum og keisurum, lög-
um og yfirvöldum, trú og á-
kveðinni lífsskoðun, guði og
andlegum lieimi, en nú — vildu
menn helst engu lúta og engin
yfirnáð viðurkenna. Áður
höfðu menn staðið í skjóli
þessa alls, en nú var ekki lengur
um neitt slíkt að i'æða.
Hvað tók nú við? Gátu menn
unað þessu? Voru þeir sjálfum
sér nógir? Hvað leiddi reynslan
í ljós?
. Frelsið var fengið, frelsi á
öllum sviðum, en nú kom al-
varlegur vandi til sögunnar. Það
voru í raun og veru engar liæðir
framar, sem skygðu á sólina, en
heldur ekkert, sem veitti skjól.
Nú gátu þjóðirnar ekki staðið
Iengur í skjóli einvaldsherr-
anna, frelsi og lýðræði var tek-
ið við af þeim. Ekki gátu menn
heldur staðið í skjóli guðstrúar
sinnar, því búið var að kippa
fótunum, að miklu leyti, undan
trúarsannfæringu manna, og
uppræta guðstrúna úr brjóstum
margra.
5
Hvar vorii þjóðirnan* nú stadd-
ar? — Á bersvæði. -— Þær
voru nú staddár á flatneskju þar
sem vindarnir blésu úr öllum
áttum, ” þar sem livirfilvindar
flokkaofstækis þyrluðu upp
hlindandi skoðana-sandfoki. Nú
voru allir frjálsir, og nú vildu
líka allir ráða. Flokkar mynd-
uðust — ótal flokkar og stefn-
ur. Einn vildi fara þessa leið,
og annar aðra, og hinn þriðji
enn aðra leið, uns alt varð að
vegleysu og menn réðu litið eða
ekkert við „áttaviltan flokka-
drátt“.
Frelsið er gott, en með það er
vandfarið. Þeir sem byltingum
hrinda af stað, vilja rílcja og
ráða, en gleyma því, að aðrir
læra af þeim og vilja lika ráða.
í stjórnarbyltingunni miklu, á
Frakklandi, fór það þannig, að
hinir upprunalegu flokkar
klofnuðu og fjölguðu uns þeir
voru orðnir 48, og þegar einn
þeirra þreyttist á ofbeldi og
manndrápum, tók sá næsti við.
Þar rikti hinn „áttavilti flokka-
dráttur“ i almætti sínu.
Þessi varð þá reynsla þjóð-
anna. Þegar búið var að rífa
niður tmdana, urðu þær í raun
og veru áttaviltar. Flokkadrátt-
urinn varð plága, ákafur áróður
úr öllum áttum vilti mönnum
sýn svo að úr öllu varð liinn
mesti glundroði og vandræði.
Sumar þjóðir hafa beðið tjón á
sálu sinni, og aðrar slopþio
naumlega. Útkoman varð eigin-
lega þessi, að þjóðirnar stóðu á
bersvæði i moldroki pólitiskra
hvirfilvinda og vegleysu. Og nú
gerðust menn óþolinmóðir og
vildu finna sér skjól og ein-
hverja ákveðna stefnu. Menn
eru ekki sjálfum sér nógir, og
þess vegna leita þeir sér skjóls.
Hitler og Mussolini eru ekki
miklir menn, vegna þess að þeir
séu í sjálfu sér miklir. Heldur
voru það vandræði þjóðanna,
sem hlóðu undir þá og hreykti
þeim liátt. Því að í vandræðum
sínum gerðu þessar þjóðir sér
guð, er færi fýrir þeim og leiddi
þær út úr vegleysunni og flat-
neskjunni, heim aftur að kjöt-
kötlum Egiptalands., Guði sín-
um höfðu þær týnt og hinum
milda andlega leiðtoga þeirra,
og þá var ekki til annars að
gripa, en reisa upp goð sín —
Hitler og Mussolini, Lenin og
aðra slíka, er leiddu þær heim
aftur að kjötkötlum Egipta-
lands — einveldinu — og þær
eru komnar heim.
Þannig endaði þetta ferðalag.
Hverju er þá um að kenna, að
svo fór? Er það lýðræðið, sem
er óhæft? Af hverju kom allur
flokkadrátturinn, sem endaði í
vegleysu og svo aftur í einræði?
Nei, þetta var elcki lýðræðinu að
kenna, þótt það kunni að vera
satt, að meiri þroska þurfi til,
en þjóðirnar alment eiga, til
þess að lýðræði geti tekist vel.
En þroskaleysi þjóðanna var þó
ekki aðal orsökin í þetta sinn.
Það var alt annað.
Tvent var það, sem orsakaði
þessa sneypuför þjóðanna:
1. Þær fóru of langt í bylt-
ingarhug sinum. Kóngar og
keisarar máttu gjarnan fara, en
eitthvert skjól liefðu þær átl að 4
skilja eftir. Þeim hefði faroastt
betur, ef jiær Iiefðu „búið £
liins liæsta“ og bygf á .,ííjargE
aldanna“. Þær mátfu ekki
sleppa guðslrú sinní, þvi mað-
urinn er ekki sjálfum sér HÓg—
ur, og þegar hann missir MÍ5
andlega skjól sitt — skjól gjuðs-
trúarinnar, þá reisir hann sér
afguð, hvorl sem það er mann-
legur foringi, þjóðemi eða mtt-
hvað annað.
2. En það sem öllu fremnr
kollvarpaði lýðræðinu, var ein-
mitt arfur frá einræðínn, og
svo er lýðræðinu kent um. ÞessÉ
óheillavænlegi arfur var víg-
búnaðurinn og opnaframleiðsl-
an. Þessu skaðlegasta einveldi
glevmdu þeir menn að koll-
varpa, sem stofnuðu lýðræðiS.
En það liefðu þeir álf að npp-
ræta öllu fremur. Vopnafram-
leiðslan hefír altaf verið í jfiönd-
um fárra manna, og slíkt ein-
veldi liefir setið í hásæti í sjáifin
lýðræðinu. Hér gat þvi ekkl vel
tekist. Menn mega aldrei gleymæ
því, að það var einmítt þetfea
einræði peningavaldsins —
vopnaframleiðslan qg vigþim-
aðurinn, sem kveikti i. heimlh-
um 1914 og steypti þjóðontnn:
út í þann voða, er fæddí afær
ólýsanlegar hömiungar: Iiung-
ur, drepsóttir, atvinnuleysi, aés-
ingar, blóðugar byllíngár bg
fjárhagslcreppu, sem Iiefiríiald-
ið viðskiftalífi heimsins í belj-
arklóm sínum áratugi. Upp ör
þessum liörmungum taka menre
að tala um, að lýðræðið hafí
brugðis.t, því er kenf Um, og. ná
rjúka menn upp til liandá og
fóta, hræddir um að sformur-
inn muni feykja þeirn ölíum á
brott, og lirúga upp affur em-
veldi og standa í skjóli em-
stakra manna og þjóðernis, og
gera þjóðina að guði sínum.
Öðruvísi gat varla farið, en að
guðvana, tvistraður og ráðviltur
heimur snéri aftm* í kúgoœ
Egiptalands,
Eg endurtek þetfa: Það var
ekki lýðræðið, sem brást, heldur
var það arfuriim frá einræðims
— vígbúnaðurinn og vopna-
framleiðslan, sem kom lýðræð-
inu á ltaldan klaka. Vopnafram-
leiðslan kom stríðinu af stað,
stríðið skildi heiminn eftir flak-
andi í sárum og hínni mestis
neyð, í viðreisnarstarflnn urðu
menn og þjóðir ekki sammála^
þar af allurfIokkadrátturinn,enj
flokkadrátturinn vakti óhug á
frelsinu og lýðræðinu, og þessr
óhugur rak menn aftur im» £
þrönga kró einræðisíns. —Þeg-
ar lýðræðið var stofhsett, þá
umbar það höggorm í paradís
sinn — vígbúnaðinn. Þar af hið
mikla syndafall nútímans^
(í næsta kafla rítgerðar þessarar
gerir Pétur SigurSsson grein fyrir
afstöðu kirkjunnar til þjóðfélagst-
vandamálanna, og sýnir frapi á af5
kirkjan hefir ávalt verið sjájfri sér
samkvæm í baráttunni fyrir friðire-
um í heiminum. Birtist sá kafli rif-
gerðarinnar á miðvikudaginn kemw
ur.)
t
i