Vísir - 22.09.1939, Síða 7

Föstudaginn 22. september 1939
V I S I R
7
Landnám
(í§ssfsa tsl
Nýlega eru út komin tvö hefti
liins mikla ritsafns um landnám
Ingólfs Arnarsonar (útgefandi
félagið Ingólfur). Er annað
framhald Sóknalýsinga, en hitt
síðari hluti ritgerðar Þórbergs
Þórðarsonar um Liínaðarhætti
i Reykjavík á síðara helmingi
19.aldar. KemurÞórbergur víða
viðognotar aðvonum mjög sem
heimildir munnlegar frásagnir
kunnugra manna. Verður hér
engi dómur á það lagður,
hversu traustar þær heim-
ildir muni vera. Minni manna er
ekki óskeikult, sem kunnugt er,
en liitt er efalaust, að hvergi
muni vísvitandi rangt frá sagt
eða máli hallað. — Ræðir þessi
hluti ritgerðarinnar m. a. um
suma þætti vörukaupa og mat-
aræðis, þrifnað bæjarbúa,
laugaferðir, áfengisnautn,
heilsufar, mentun, trúariðkanir,
dultrú, skemtanir, íþróttir,
fréttastöðvar undir beru lofti o.
fl. — Þá er og lýst hinum
gömlu bæjum hér í Reykjavík,
taldir lendingarstaðir (róðrar-
varir) o. s. frv. Er ritgerðin öll
hin fróðlegasta og væntanlega
svo rétt með efni farið, sem
föng eru til. — Eina skekkju
hefi eg þó rekið mig á, sem auð-
velt hefði verið að varast. Þess
er gelið á einum stað, (neðan
máls), að Lárus Sveinbjörnsson
háyfirdómari, hafi átt skektu
„með gafli í afturenda“ og hafi
hún verið „með skagfirsku
lagi“, en þvi hafi „Sveinbjörns-
sen kynst, þegar hann var sýslu-
maður í Skagafirði.“ — Lárus
Sveinbjörnsson var aldrei
„sýslumaður í Skagafirði“ og
hvergi norðan lands, nema í
Þingeyjarþingi. Þetta skiftir vit-
anlega lillu máli, en er þó held-
ur til leiðinda.
Sóknalýsingarnar liefjast þar,
sem frá var horfið í hefti því,
er út kom í fyrra, þ. e. Garða-
prestakalli á Alflanesi. Er sú
lýsing harla nákvæm og fróð-
leg um margt, samin 1842 af
þáverandi Garðaklerki, sira
Árna Ifelgasyni, stiftprófasti og
síðar biskupi (að nafnbót). —
Um jarðabætur segir m. a. svo:
„Nokkrar jarðir hefir það hætt,
að tún liafa sums staðar verið
útgrædd, og sums staðar meir
eða minna af þeim sléttað. . . .
Etazráð ísleifur Einarsson byrj-
aði hér fyrstur að slétta tún
1806, en varla hafði nokkur
tekið það eftir lionum 1826“
(þegar sira Árni fluttist að
Görðum). „Síðan er sem marg-
ir hafi vaknað og séð sinn hag.“
— Samkvæmt þessu hafa Álft-
nesingar verið að velta því fyrir
sög'is fsesiís)
sér í 20 ár, hvort nokkurt vit
mundi í því, að fara að dæmi ís-
leifs Einarssonar og gera túnin
greiðfærari. —
Ein þeirra 70 spurninga, sem
lagðar voru fyrir prestana til
úrlausnar, var um lyfjanotkun
alls ahnennings, og svarar sira
Árni henni á þessa leið:
i „Jú, seyði af ýmsum grösum
eða thevatn, t. a. m. af melli-
foliu, hlóðhjörg og rjúpnalaufi,
æruprís, ljónslappa og við hjúg
einisseyði. Áhurð af ýmislegri
samsuðu, t. d. burknarót,
seyddri í sméri. Menn brúka og
sömu rót þurrkaða og skorna í
! flísar, lagða við tanngarð sem
meðal við tannpínu, þó margir
innlendir þurfi eigi á þessu
læknismeðali að hakla. Líka
brúka menn seyði af horblöðku
við lifrai’veiki og af fjallagrös-
um við brjóstveiki. Laugar eru
hér ekki til heitar. Fótlaug taka
menn við og við, stundum af
vatni, stundum af sjó. Ekkert af
þessu er alment lijá almúga, en
þó lijá nokkrum. Jarðböð
þekkja menn ekki hér. Við lifr-
arveiki liefi eg vitað suma
brúka marflær, sem menn
gleypa, og hefir tveim hatnað,
er eg til veit.“
Sira Árni lætur lieldur vel af
heilsufari sóknarbarna sinna og
segir að þar í sveit sé „engir sér-
deilislegir“ sjúkdómar. En það
]>ykir honum skrítið, að meira
sé um barnadauða í Ressastaða-
sókn, heldur en í Garðasókn,
„hvar til eg get enga orsök fund-
ið“. —- Um trúrækni fólks segir
hann: „Ekki fer útvortis trú-
rækni fram, um þá innri þori
eg ekki að segja.“
—o—
Lýsing Mosfellspreslakalls
(Mosfells og Gufuness sókna)
er saman tekin 1855 af sira Stef-
áni Þorvaldssyni, er verið liafði
Mosfellsprestur um nokkur ár,
en var þá á förum vestur í Hít-
arnessþing. Hann varð síðar
prestur af Stafholti og prófast-
ur Mýramanna (d. 1888). —
Sira Stefán var talinn merkur
maður. Ilann lætur allvel yfir
trúrækni sóknarbarna sinna, en
þykir nokkurt los á fólkinu og
nábýlið við Reykjavík ekki alls
kostar til bóta. Um það segir
svo: — „Þó er ekki trútt um, að
ekki eimi eftir af þeim ósið, er
sumir þessir nábúar Reykjavík-
urmanna liafa tekið eftir þeim,
að sinna meira skemtifei-ðum
og smá útvegum á helgum dög-
um, en kirkjufundum. Þannig
ollir og samblendi og nágrenni
við Reykjavíkurmenn sveita-
mönnum hér ýmislegs óhag-
ræðis, einkum í þvi, að þeir fyr-
; ir smávegis mök við bæjarmenn
leggja í sölurnar of mikið af
dýrmætum vinnutíma sumars-
: ins með fleiru, sem þar af flýt-
ur.“
Mörgum árum áður hafði
Jónas Hallgrimsson kveðið liina
alkunnu skopvísu „Um Mosfell-
inga“:
Bóndinn situr á hæjarstétt,
bindur hann reipi, hnýtir hann
| hnúta;
: heyið er upp í sæti sett,
I lconan ætlar að kaupa sér fyrir
! það klúta.
í
--O---
Lýsing Reynivallasóknar hef-
ir ritað (1840) sira Sigurður
' Sigurðsson, er þá var sálusorg-
ari þeirra Kjósarmanna, en varð
síðar prestur að Auðkúlu í
i Húnavatnssýslu (d. 1862, 88
! ára). Sira Sigurður var ein-
kennilegur um margt, forn i
skapi og háttum, greindur vel
og hagorður, fastur á fé og tal-
inn ágætur búliöldur. Ganga
enn sagnir um liann nyrðra.
Hann telur sig litt til þess fær-
an, að svara spurningum þeim,
sem um sé að ræða, og biður
að virða á betra veg „ófull-
komna tilreynslu“ sína. — „Um
siðferðið og trúrækni í þeirri
sveit, hvar maður býr og á að
skifta við aðra“, segir hann,
„mundi best að vera nokkuð fá-
orður, ekki óþægilega, nógu
margir skrifa eður varpa á það
efun yfir höfuð. Síðari tíð sýnir
ávöxtinn, hver hann verður.
Hertugans sannvrði mættu mér
í minni vera: Talir þú ilt um
þá, verður þú barinn, talir þú
gott, þá lýgur þú.“-------- Um
i þessar mundir voru 30 bygð
j býli í Reynivallakalli og ein
i kirkja. — „Að henni“ (þ. e.
Reynivallakirkju) „sækir öll
sóknin. Meðalfellskirkja var af-
lögð fyrir 32 árum með kon-
ungsleyfi. Þangað áttu 4 bæir
kirkjusókn fyrir utan staðinn,
nl. Iváranes, Iíáraneskot, Ilurð-
arbak og Meðalfellskot. Bæna-
hús var í Hvammi, aflagt fyrir
j 100 árum, annað á Ingunnar-
! slöðum í Brynjudal. Þar var
KRISTJÁN X. Á HERÆFINGUM.
framin guðsþjónusta 2var á ári,
liaust og vor; liefir ekki verið
brúkað til helgihalda yfir 20 ár.
Húsið stendur enn þá (þ. e.
1840), en ornamenta þess og
instrumenta, eins og prófastar
kalla það, mun farin að fyrnast
og sum ekki til.“
„Um trúrækni manna og trú-
arbragðaþekkingu talar maður
með varygð, lielst um einn
söfnuð út af fyrir sig. En litið
mun því hafa miðað áfram síð-
an um aldamótin síðast.“
Með þessu hefti mun lokið
sóknalýsingum i landnámi Ing-
ólfs. „Því miður vanlar með
öllu tvær sóknalýsingar” í land-
náminu: „Reykjavíkur presta-
kalls og Móa á Kjalarnesi (þ. e.
Brautarholts- og Saurbæjar-
sóknir)“ segir Guðni meistari
Jónsson, sem séð hcfir um út-
gáfuna. Ilafa þær lýsingar
aldrei verið ritaðar.
Sýslulýsingar og sóknalýsing-
ar voru gerðar að tilhlutan Bók-
mentafélagsins. Jónas skáld
Hallgrímsson álti hugmyndina
og var aðalhvatamaður þess, að
það nytsemdarverk var unnið.
Páll Steingrímsson.
LOFTVARNARBELGUR YFIR „TOWER“ I LONDON.
— Reyndu að fá fótfestu utan á — Lítið á hvað cr að gerast uppi — Sjá, þeir eru komnir alla leið — Hrói, Hrói, menn Mortes eru
múrnum. Þú ert svo þungur, að eg á múrnum! Tveir fanganna hafa yfir á múrinn. Annar þeirra fellur að koma. Sleptu mér, Hrói, og
missi þig alveg annars. flúið úr turninum. niður og þá verður auðvelt að hand- forðaðu þér sjálfum.
taka hinn.
GRlMUMAÐURINN.
„Daimler-bíll!“
„Dyravörðurinn sagði að það hefði setið bíl-
stjóri í framsætinu og í aftursætinu var ein-
liver. Eg hélt, að það værir þú.“
„Nei. Eg liefi ekki séð Gretu frá i gærkveldi.“
Það voru svo mikil vonbrigði og láliyggjur í
rödd Archie, að Ernestine varð ntikið um.
„Hver hefir það getað verið?“ sagði hún,
dauf í dálkinn.
„Hvenær gerðist þett ?“ spurði Archie.
Ernestine endurtók það, sem hún hafði áður
sagt um þetta.
„Ernestine,“ sagði Archie raunamæddur, „eg
hafði beðið þig um að missa ekki sjónar af
Gretu eitt andartak —■ hvað þá lengur.“
En nú fanst Ernestine sér misboðið.
„Þér finst að eg hafi brugðist skyldu minni
— átti eg að gæta hennar eins og smábarns —
eða hvað “
Archie lagði frá sér heyrnarlólið, án þess að
hafa fleiri orð um.
XXXVHI. kapítuli.
Charles var önnum lcafinn við það siðari
hluta dagsins, að fara gegnum ýms skjöl í liús-
inu við Thornhill Square. Klukkan var um
fimm, þegar liann hafði lokið þessu, og að svo
búnli fór hann út og lagði leið sína um garðinn.
Það var farið að skyggja.
Þegar liann hafði lokað og læst hurðinni í
garðveggnum sneri liann ósjálfrátt til hægri, í
stað vinstri, eins og liann í upphafi hafði ætlað
sér. Honum var ekki allskostar ljóst hvers vegna
hann gerði þetta. Hann gekk mjög hægt.
Og smám saman varð lionum ljóst að orsök
þess, að hann fór aðra leið en liann hafði ætlað
sér, var sú, að hann langaði til að sjá Pelham-
liúsið. Það var að vísu svo, að hann hefði getað
gert þetta fyrir löngu. Það var kannske vegna
þess, að liúsið var tómt, að eitthvað dró hann
þangað með meira afli en áður. Það var nú líka
svo, að liúsið geymdi ótal minningar.
— Charles stóð lengi og horfði á húsið. Þar,
sem liann stóð nú, hafið hann staðið oft og
mörgum sinnum áður. Hann var einkennilega
skapi farinn, er hann harfði á húsið nú, dökt,
skuggalegt, hvergi skímu að sjá. En alt i einu
sá hann ljós í einum glugganum — það var
eins og einhver hefði kveikt — án ]>ess að at-
huga, að gluggatjöldin liöfðu ekki verið dregin
niður. Maður kom út að glugganum og dró
vindutjaldið niður sem slcjótast.
Maðurinn var Freddy Pelham. Og Charles
hætti að dvelja við liinar gömlu minningar. Hér
var ágætt tækifæri til þess að taka Freddy til
bæna — knýja hann til þess að koma þvi til
leiðar, að grímumaðurinn og félagar hans gæti
ekki lengur haft í hótunum við Margaret.
Charles reyndi garðdyrnar — þær voru opn-
ar —- og hann gekk rösklega upp að húsinu og
Larði á rúðuna. Það lá við, að hann færi að
skellihlæja, er hann sá Freddy gægjast út, dauð-
skelkaðan á svip, að því er virtist.
Hann hefir víst haldið, hugsaði Freddv, að
eg sé einn af leiguþýjum grímumannsins.
Það var auðséð á öllu, að Freddy var því feg-
inn, að það var Charles, sem kominn var.
„Eg er einn í húsinu,“ sagði hann. „Og ekki
yrði mikið lið i mér, ef innbrotsþjófar kæmi.
Þú manst eftir Hugo Byrne — nei það er ekki
von, að þú munir eftir honUm. Það var fyrir
þína tíð. Móðir hans var Editli — Edith Peace,
og systir hans giftist DunIoj>Murrays — en
hann var vitanlega ekki skyldur þér. Ilvað var
eg annars að fara? Æ, já — og við vorum að
íala um innbrotsþjófa. Já, vesalings gamh Hugo
fór á fætur um miðja nótt, af því að liann hafði
hevrt til innbrotsþjófs — frændi hans frá Skot-
landi og kona lians voru þá gestir hjá honum
— þú veist hann er kvæntur Josephine Camp-
bell. Nei, nei, ekki Josephine — hún var só
dökka — það var Elizabeth, ljóshærð, nei, dá-
litið rauðhærð — við kölluðum liana Rauðu Liz,
strákarnir, lia, ha, já vesalings gamli Hugo, sá
lield eg hafi hliknað, þegar hann horfði fram-
an í innbrotsþjófinn.“
Svona bullaði Freddy áfram og það var sana-
ost að segja farið að vekja tortryggni i Iiug
Charles — honum fanst næstum eins og Freddy
legði það í vana sinn, að vaða elginn þannig.
Það var alt á tjá og tundri í lesstofunni. —
Cliarles furðaði sig á því, að Freddy skvldi
nokkurn tíma finna það, sem hann vantaði.
„Alt sitt í hverri áttinni,“ sagði hann. „Sestu
niður, sestu niður. Ilana nú, settu þessi albúm
á gólfið, nei, kannske best að láta þau vcra.