Vísir - 22.09.1954, Blaðsíða 11

Miðvikudaginn 22. september 1954.
VÍSIR
II
Hr©In úr „Sclence lligesl66
eftir Thomas A. fCinclrie.
Grein ur „Science Digest“. i málmsalla. árlega til að isteypa
eftir Thomas A. Kindre. I úr hluti í leikfanga-járnbraut-
Árið 1951, þegar Kórcustríð- j arvagna.
ið var á hættulegu síigi, var i Þegar steypa á einhvern hlut
smíði hundruð nýrra Pattoniúr málmsalla,, er byrjað á að
skriðdreka hraðað svo sem
frekast var unnt.
En hinar endurbættu 90 mm.
fallbyssur, sem þeir voru vopn-
aðir, voru vandræðagripir. —
Skothylkja„bandið“ fyrir fall-
byssukúlurnar, sem renna
hylkjunum gegnum byssu-
hlaupið, þoldi ekki áreynsluna,
þegar mes't reyndi á. Stórskota-
lið hersins krafðist endurbóta á
þessu.
Iðnfræðingar stórskotaliðsins
tóku málið að sér og tókst á
næsta ári að framleiða járn-
„bönd‘ til þessara nota. Járn-
bönd þessi voru hin mikilvæg-
asta endurbót ekki aðeins að
því leyti, að skotharka Patton
skriðdrekanna margfaldaðist,
heldur einnig sparaði hún mörg
tonn af ótryggum en dýrmæt-
um kopar og lækkaði fram-
Jeiðslukostnað um helming.
Málmvinnsluaðferð sú, sem
þessi árangur náðdst með, er
svo æfaforn, að talið er að hún
sé jafngömul pýramídunum, en
samt svo ókunn, að hún er svo
að segja daglega að vinna ný
kraftaverk á sviði nútíma
málmiðnaðar.
Vaxandi
mikilvægi.
Margir hafa aldrei heyrt
þessarar aðferðar getið. En
málmsallasteypan hefur á síð-
ustu tíu árum brotið niður hin
öruggustu varnarkerfi, sparað
framleiðendum og ríkisstjórn-
inni milljónir dollara og gert
málmsmiðum fært að blanda
saman málmum sem ekki er
unnt að sameina á neinn annan
hátt. Málmsallasteypan er líka,
þegjandi og hljóðalaust að verða
sterkur þáttur í daglegu lífi
okkar allra. Þvottavélar, síma-
tæki, veiðihjól, vindlinga-
kveikjarar og bifreiðar. eru öll
að einhverju leyti smíðuð úr
hlutum úr málmsallasteypu.
í Bandaríkjunum eru um
100 iðnfyrirtæki, sem framleiða
hluti úr málmsallasteypu fyrir
eigin frámleiðslu eða önnur
iðnfyrirtæki, eða hvorttveggja.
Sameinuð framleiðsla þeírra
allra að viðbættum öðrum not-
um málmsallasteypu hefur
skapað framleiðslu á þessu
sviði sem nemur árlega 300
i milljónum dollara,
j Hráefnin eru
mulin í duft.
Hráefni iðnaðarins eru
málmar muldir í fínt duft eða
salla. Þeir þekkjast auðveld-
lega af litnum: járnsalli er
dökkgrár, zink Ij óskrár,
kopar dumbrauöur, brons
rauðgult. í iðnfyrirtækjum,
sém stunda þennan málmiðnað,
eins og Lionel Corp. í Irving-
ton, New Jersey, er hægt að
sjá allskonar málma í duf-t-
ástandi. Það fyrirtæki nptax
nærri hálfa milljón kílóa af
blanda málmsallann í þeim
hlutföllum,. sem æskilegt þyk-
ir — svo og svo mikið járn,,
svo og svo mikið; af kopar o.
s. frv. — auk einhvers hluta
af sérstökum salla, er hefur
það hlutverk að „smyrja“
blönduna. Málmsallanum er
hrært vandlega saman, eins
og þegar kaka. er hrærð., Síðan
er honum hellt í inntaks-stút-
inn á þrýstimóti. í þrýstimót-
inu er holrúm eins í lögun og
hluturinn, sem steypa á. Málm-
sallinn rennur inn í holrúmið
og fergist þar svo af þrýstingn-
um í mótinu, að hann tekur á
sig fast form, en ýtist að. því
búnu út úr mótinu.
200 hjól
á mínútu.
Þetta gerist auðvitað allt með
miklum flýti. Eitt þrýstimótið
hjá Lionels-verksmiðjunni
getur á þennan hátt steypt 200
leikfangsvagnahjól á mínút-
unni.
En hjólin eru ekki enn full-
gerð; ekkert heldur þeim sam-
an annað en samfelling málm-
kornanna af þrýstingnum. Við
sjón og átoku virðast þau næst-
um eins og fastur málmur, en
maður getur molað þau sund-
ur með fingrunum, ef maður
reynir.
Þau fá styrkleika sinn og
þanþol við að bakast í hitunar-
ofni. í ofni þessum eru hlut-
irnir hjúpaðir gasi, er ver þá
gegn sýringu við hinn mikla
hita og herpir þá saman.
Þegar hlutirnir eru teknir úr
ofninum, eru þeir full„bakað-
ir“. Hitinn hefur ekki verið
nægilega mikill til að bræða þá,
en nægilegur til að valda
samruna þeirra, svo að nú eru
þeir fastur málmur, Ef nauð-
syn krefur, er unnt að þrýsta
hlutum úr málmsallasteypu ör-
lítið saman eftir „bökunina“.
Ódýrasta
smíðaefnið.
Allt þetta ,er mjög skemmti-
legt fyrir áhorfandann, en
sparnaðurinn við aðferðdna er
þó enn skemmtilegri. Joe
Bonanno yfirverkfræðingur
Lionel verksmiðjunnar, kemst
svo að orði um leikfangahjól-
iii, som ljrst hefur verið: :
„ÁðUf renndum við hjólin úr
málmstykkjum. Það tók níu
handtök og við misstum mikið
af málmi í ruslið. Nú velta
hjólin út úr þrýstimótunum
hundruðum saman og renna á
tveim klukkustundum gegnum
hítunarofninn. Það er allt og
sumt — ekkcrt málmtap, eng-
in vélslípun.1,, Bonanno kallar
málmsalla „ódýrasta smíðáefhi,
sem til er“.
Þegar tekið er tillit til þess,
að dæmi þetta um leikianga-
yagnhjólin er aðeins eitt dæmi
af mörgum þúsundum, þar sem
vélahlutir af minnstu tegund
upp í 300 punda legur eru
framleiddir með þessari fljót-
virku og tiltölulega einföldu
áðferð, verður mönum auðskil-
ið hve gífurlega þýðingarmikil
hún er fyrir heim, sem byggir
íramtíð sína og framfarir á
vélamenningu.
í fyrsta lagi fæst nú meira
öryggi fyrir hvern dollar, sem
varið er til landvarna. Síðan
1951 hafa allar deildir hersins
í vaxandi mælikvarða athugað
notagildi málmsallasteypu hver
á sínu sviði. Þessar athuganir
hafa þegar sparað hergagnaiðn-
aðinum einum saman 30 mill-
jónir dollara. Ef einhvern tíma
gerðist þörf fyrir aleflis átak
þjóðarinnar í hergagnafram-
leiðslu, mun málmsallasteypan
vissulega auðvelda það átak
með því að létta mesta okinu af
vandmeðförnum vélum og van-
traustum málmum.
Hefir verið þekkt
í 5000 ár.
Mestur hluti þeirrar þekk-
ingar, sem við nú höfum á
málmsallasteypu hefur áunn-
izt af athugun og reynslu síð-
ustu kynslóðar. Þetta virðist
því furðulegra þar sem vitað er
að málmsallasteypa hefur
þekkzt í nærri 5000 ár. Egyptar
notuðu aðferðina um 3000 ár-
i*m fyrir Kristburð. Þeir höfðu
enga járnbræðsluofna; þeir
muldu því járnmálminn, hituðu
hann eins mikið og þeir höfðu
tæki á, hömruðu hann síðan
og löguðu til. Járnagnirnar
runnu saman án bræðslu, alveg
eins og þær gera þann dag í
dag í hitunarofninum. Inkarnir
notuðu aðferðina líka. Þó fór
svo, að málmsallasteypuað-
ferðin lá í dái og gleymdist
næstum þar til hin verklega
tækni vélamenninagrinnar kom
auga á notagildi hennar.
Það var leiftrið af glóðlampa
Edisons í lok 19. aldarinnar, er
vakti aðferðina af dásvefni og
sýndi gagnsemi hennar, Við
leitina að heppilegum málmi
til notkunar í glólampaþræði
varð tungstenmálmurinn fyrir
valinu, vegna þess að hann
þarf mestan hita allra málma
til að bráðna. En tungstenþræði
var aðeins hægt að búa "til með
málmsallasteypuáð'ferðinni.
Bitjárn endast
margfalt betur.
Um það leyti sem seinni
heimsstyrjöldin hófst kom svo
frám á sviði tækninnar nýtt
tilefni til að sýna fram á gagn-
semi aðferðarinnar, þegar farið
var að framleiða bitjárn úr
tungsten carbide og cobalt-
málmblöndu. Eggjárn þessi
taka svo fram eggjárnum úr
hertu stáli að slit- og bitþoli
að stórlygilegt má heita.
(Steinborar endast t. d. allt að
100—200 falt á við hörðustu
stálbora. Þýð.). En samsetning,
þessara málma var aðeins
möguleg með málmsallasteypu-
aðferðinni. Notkun- aðferðar-
innar við framleiðslu þessara
bitjárna er í stöðugri aukningu.
Þegar maður horfir á vinnu-
aðferðina, virðist hún einföld.
En hvað er það, sem breytir
frumefnunum í heilsteyptan
málm án þess að bræða þau
saman? Um það atriði eru sér-
fræðingarnir ekki. fullkomlega
vissir. Ef til vill komast frum-
eindir málmanna á örari hreyf-
ingu þegar þær hitna, er svo
leiðir til samruna þeirra. Sumir
málmfræðingar skýra þetta út
á þann hátt að það sé að allir
málmar eru myndaðir af ör-
smáum kornum, þegar þeir eru
skoðaðir í smjásjá. Þegar þeir
hafa náð vissu hitastigi við
„bökunina“, kemst af stað til-
flutningur, ný korn myndast,
er brúa bilið milli hina óskildu
málmagna og allt renur saman
í heilsteyptan málm.
sem ógerningur er með hinunri'
venjulegu málmbræðsluaðferð-
um. Úr kopar og stáli er hægíj
að gera málmblöndu með sér-
eiginleikum í þanþoli, og úh
silfur og tungstenblöndu eru
gerðir snertioddar með ágæt^'
um leiðslueiginleikum og-
miklu hita- og slitþoli. Unnt-
er líka að sameina málm og
önnur efni. (
Steypan er
léttari.
Hlutar úr málmsallasteypu
eru venjulega léttari en úr
venjulegum málmi, því að þétt—
leiki þeirra er minni. Svo er
líka hægt að stjórna þéttleik-
anum að vild í samræmi við
kröfur um þyngd og styrkleika
með breytilegum þrýstingi £
mótunum.
Ágætt dæmi um þetta eru
hinar sjálfsmyrjandi möndul-
legur, sem farnar eru að tíðk-
ast. Legur þessar eru gerðar
þannig, að þær eru aðeins 75%
málmur, miðað við rúmtak.
Bygging þeirra séð í smásjá, er
líkust maurabúi, með þúsund-
um örfínna samliggjandi ganga,
er stefna í allar áttir, Allar
þéssar holur eru fylltar smum-
ingu, eftir að legan er fullgerð.
Götin eru svo fín, að, smurn-
ingin rennur ekki út; hún rek-
ur aðeins höfuðið út eins og
mús úr holu. Þegar legan hitn-
ar þenst smurningin út og
þrýstist inn að núningsfletl
möndulsins og smyr. 1 hann.
Þegar legan kólnar aftur,
dregst smurningin inn aftur a£“
hárpípuverkuninni.
Málmar geta
verið óstýrilátir.
En hvernig sem þetta gerist,
þá er unnt að ná árangri með
málmsallasteypuaðferðinni,
sem ekki næst með neinu öðru
móti. Til dæmis eru sumir
málmar svo óstýrlátir, að þeir
þrjózkast við alla samvinnu
heildinni til gagns. Það er ef
til vill hægt að bræða þá sam-
an og þeir látast vera ánægðir
meðan hitinn er nógu hár, en
strax þegar hitinn er minkað-
ur, „sigla þeir sinn sjó“ og
skilja sig frá hinum.
En þessir uppreisnargjörnu
málmar sýna engan mótþróa
gegn því að verða sameinaðir
með málmsallasteypuaðferð'-
inni — allt fellur í ljúfa löð.
Afleiðing þpssa er sú, að hægt
er að framleiða málmblöndur,
^WW^^WVWWWVUWUWWfWV^WW^WJWWWWWWWS
Mikið notað
hjá Chrysler.
Mestu framleiðendur á sjálf—
smyrjandi legum — og reynd-
ar á öllum hlutum úr málm-
steypu — eru bílaframleið-
endurnir. Andrew Langhamm-
er, forseti Amplex-deildar
Chrysler-verksmiðjanna, er'
upphafsmaður nútíma málm-
sallasteypu, svo ekki er að
undrast þótt Chryslerbílarnir
hafi 139 hluti gerða úr málm-
sallasteypu, aðallega möndla--
legur. • 1 *
Það mun verða afleiðdnga-
ríkt fyrir málmsallasteypu-
framleiðsluna í framtíðinni og
gefur nokkra hugmynd um
framleiðslumagnið, að eitt a£
stærstu járnvinnslufyrirtækj-
um Bandaríkjanna er að byggja
verksmiðju í Toledó, Ohio, sens
kosta mun um 2 milljónir doll-
ara. Hún mun framleiða 25
tonn af járnsalla á dag, með:
efnafræðilegum aðferðum. Þar
sem járnsallinn er mest notað-
ur allra málmsalla (13 þús,
tonn voru notúð á síðastl. ári)
mun þessi nýja verksmiðja!
létta útvegun hráefnis til frek-
ari aukningar málmsallaiðnað-
arins.
Ó. Sv. þýddi.
Hin sérkennilega enska stórmynd „Ópera betlarans“ verður
sýnd í síðasta sinn í Austurbæjarbíói, í kvöldj Aðalhlutverk
leikur Sir Laurence Oliver, sem taliun er einn af beztu
skapgerðaleikurum Breta.
Ðugleg
kona ó§ka$t
tU slátursgerðar.
KJÖTVERZLUN
Hjalta Lýðssonar
Grettisgötu 64.: