Alþýðublaðið - 19.04.1958, Blaðsíða 7

Laugardagur 19. apríl 1958.
Alþýðublaðið
7
land og. íslendinga. Var sr. Þor-
kell fyrsti lærði íslenzki lækn-
irinn, en hann var prestur í
Görðum frá 1658 til dauðadags
1677. Nam hann læknisfræði í
Kaupmannahöfn og Noregi os
e.t.v. víðar og fékkst nokkuð við
lækningar. Um hann hefur Vil-
mundur landlæknir Jónsson
skrifað merka bók, Lækningar
séra Þorkels Arngrímssonar,
sem Háskóli Islands mun hafa
tekið gilda sem doktorsritgerð,
en landlæknir hirti ekki að
ver ja. Sr. Þorkell átti brjá svni,
sem allír voru miklir lærdóms-
og merkismenn, og allir fæddir
í Görðum. Þeir voru: Þórður,
sem fetaði í fótspor föður síns
og narn lækmsfræði. síðar rekt-
ór í Skálholti, en mikíð orð fór
af lækníngum hans, Jón taiskup
Vídalín og Árngrímur, rektor í
Danmörk, sem dó ungur. Þeir
foræður vorn allir miklir gáfn-
og at.gervtem'enn og skáld góð,
en ekki að sama skani gæfu-
menn; voru foeir drykkfelldir
nokkuS, og Þórður læknír þó
mest, en svo var faðir þeirra
einnig. Jón Vídalín var prestur
í Görðum í forjú ár. en var foó
löngurn aðstoðarmaður bískuos
í Skálholti, enda fór hann frá
Görðum í Skálholt árið 1698.
í Ferðabók Sveins Pálssonar
segir svo á einum stað (október
1791}:
„Eftir skamma dvöl á Bessa-
stöðum fór ég að Görðum. Þar
(þ.e í Görðum), á Bessastöðum,
í Nesí hjá Birni lyfsala og í
Reykjavík hjá Scheel fanga-
verði eru beztir matjurtagarð-
ar og þessar slóðir. (Markús)
prófastur Magnússon í Görðum
hefur meira að. segia fengið
flestalla bændur í sóknum sín-
um til að gera kálgarða, og sjá
þeir sér auðvitað hag í því.
Hann er áreiðanlega beztur bú-
höldur hér sunnan lands — án
þess þó, að embættisrekstur
hans bíði nokkurt t.jón við bað.
Meðal annars hefur að hans
ráðum veriS gert hið fyrsta
helluþak á Islandi í hina ný-
reistu kirkiu í Görðum, og eru
hellurnar laqðar ofan á timb-
ursúðina. Hyggjast menn að
fylgia því dæmi hans við kirki
urnar á Bessastöðum og í
Reykjavík, sem nú eru í smíð-
um.“
Enn segir í Ferðabók Sveins:
„Hinn 1. nóvembermánaðar
könnuðum við áðurnefndan
helli, sem revndist vera skap-
aður við jarðeld á sama hátt og
Surtsheliir, sem lýst er í Feröa
bók Eggerts og Bjarna. Hellir
þessi er svo fallegur, að hann á
skilið sérstaka lýsingu, ,en dag-
urinn var svo stuttur, að við
gátum eigi gert haiia. Verður
bún því að bíða betra tíma. Við
fundum aðra hella ok könnuð-
um 40 faðma af einum þeirra,
en vissum eigi, hversu langur
hann var alls, því að við höfð-
um hvorki kerti né blys. Þarna
í grenndinnj hefur Markús
prófastur í seli og hyggst einn-
ig héðan í frá að hafa allt fé
sitt þar á vetrum og láta tvo
menn gæta þess þar. í þessu
skyni hefur hann látið bera þar
saman. 100 hesta hey, sem sleg-
ið er þar efra, svo að hægt sé
að gefa fé, ef svo verður hart
í ári, að tekur fyrir beit. Auk
þessa hefur þessi dugnaðar-
bóndi látið gera nokkrar fjár-
borgir úr grjóti þar í grennd.
Þetta eru eins konar fjárhvis,
mönnum sínum, búmaður góð-
ur og ýtti mjög á eftir sóknar-
bændum sínum í garðrækt og
jarðyrkju." Hann var í bisk-
upsstað í eitt ár, en það voru
fleiri Garðaprestar. Hann var
beðihn að taka Hólastól árið
1787, en baðst undan; vildi held
ur sitja í Görðum.
Varla er vafi á því, að selið,
sem Sveinn Pálsson getur um,
er Kaldársel, enda eru hinir
mestu og fallegustu hellar þar
í grennd. Er og ljóst of þessari
tfiásögn, að Garðar hafa att
beitiland þar í kringum Helga-
fell óg í Undirhlíðum, og senni-
lega allt upp í Grindaskörð.
Hefur allt þetta víðáttumikla
fjalllendi þá legið undir Garða.
fa hrestsseturshús í Görðum, byggt pf sr. Þórarni BöSvars
syni. Húsið til hægri er göntul' stofa. sennilega frá tíð
sr. Arna Helgasonar.
Þórarinn prófastur Böðvarsson,
prestur í Görðum 1867—1895.
kr’mglc'll) tog to: jTcilaga og hlaðin
þannig saman, að engin spýta
er í þeim. Hver þeirra rúmar
u.m 50 fjár. Óskandi væri, að
sem flestir fylgdu dæmi þessa
ágæta manns.“
Markús Magnússon var prest
ur og próf-astur í Görðum frá
1780 til dauðadags árið 1825,
| vígður þangað aðstoðarprestur
, Guðlaugs prófasts Þorgeirsson-
, ar. sem var prestur í Görðum
1746—1781, og varð sr. Markús
j tengdasonur hans. Sr. Guðlaug-
ur var hinn mesti merkismað-
! ur, klerkur góður og biskups-
efni. Hann rak draugana af
höndum Garðhverfinga og kom
^þeim í Stíflishóla, eins og frá
segir í Þjóðsögum Jóns Árna-
sonar (bls. 264, I).
Sr. Markús Magnússon var
hinn ágætasti maður, eins og
Sveinn Pálsson segir, og lærð-
j ur vel. Um hann segir Páli
Eggert Ólason í Islenzkum ævi-
skrám: „Hann var auðmaður,
enda mjög hjálpsamur sóknar-
Alla 19. öld sitja höfuðklerk-;
ar í Görðum, fyrst sr. Markús
til ársins 1825, þá Ámi stift-
prófastur Helgason 1825—1858,
er hann lét af prestsskap, en
bjó þó áfram í Görðum. Eftir
hann varð prestur í Görðum sr.
Helgi Hálfdánarson, sálmaskáld
og síðar forstöðumaður presta-,
skólans. Hann var til ársins
1867, er sr. Þórarinn Böðvars-
son kom að Görðum, en hann
var þar prestur til dauðadags
1895.
Sr. Árni Helgason var hinri
mesti lærdómsmaður, eins og
alkunnugt er, kennari með af-
brigðum, tvisvar biskup í for-
föllum og fékk biskupsnafnbót.
Um hann eru margar skemmti-
legar sögur. Svo segir Benedikt
Gröndal í Dægradvöl sinni:
,,Ég gekk til prestsins að
Görðum með hinum börnum af
nesinu og var náttúrlega efstur.
Faðir minn var gamall læri-
sveinn séra Árna, og voru þeir
virkta-vinir, enda báru allir
virðingu fyrir stiptprófastin-
um, og oft kom ég til hans.
Séra Arni var einhver hinn
tignarlegasti maður, sem ég hef
séð, og mvnd hans er mér ó-
gleymanlég. Hann var alltaf
jafnrólegur, aldrei daufur,
hann var í því jafnvægi lífsins,
sem mjög fáir ná; hann drakk
stundum, en aldrei svo mikið
að nokkuð yrði ‘að fundið. Hann
var einhver hinn fullkomnasti
maður, sem hugsast getur, stór
og höfðinglegur. Stundum var
hann meinyrtur og glettinn í
orðum, einkum ef hann var lít-
ið kenndur. Einhverju sinni
komu þeir tii hans Jón Þorleifs
son og Steingrímur Thorsteins-
son; þair voru þá i skóla og
vor.u vinir. Þair komu að Görð-
um um sunnudag, en ekki fyrr
en massa var úti. Jón Þoreilfs-
son fór þá að biðja prófastinn
■ fyrirgbfningar. á, að þeir kæmu
svo seint. Þá sagði séra Arni:
„Það er fyrirgefið, og þó þið
hefðuð aldrei komið.“ — Séra
Matthías Jochumsson kom þang
að og fór að tala um þýzka
heimspeki, en séra Árni mun
ekki hafa þótt mikið til koma.
Séra Matthías var þá prestur
í Móum á Kjalarnesi. Eftir að
hann hafði látið heimspekisdæl-
una ganga, þá þegir séra Árni
um stund og segir loksins:
„Fiskast mikið af hrokkelsum
á Kjalarnesi núna?“ ■— “.
Helgi Hálfdánarson var prest
ur í Görðum, þar til hann gerð-
ist kennari við prestaskólann
1867. Hann var þingmaður, með
an hann sat í Görðum og mdkf-
ils virtur alla tíð, enda lær-
dóms- og gáfumaður.
Þórarinn Böðvarsson var um
margt öndvegismaður, og ekki
sízt eftir að hann hann kom að
Görðum. Hann var þingmaður
Gullbringu- og Kjósarsýslu öll
ár sín í Görðum nema tvö og
mikill búsýslumaður. Hina
éins og Sveinn Pálsson tekur
fram. Kirkja sr. Þórarins etf"
síðasta Garðakirkjan, og sjálfur
ætlaði hann ekki í fyrstu aS
reisa hana þar. Á hans dögum
var Haf'naxfjörður óðum aö
stækka, og þegar sr. Þórarni
þótti nauðsynlegt að byggja
nýja kirkju fvrir Garðasókn,
fannst honum eðlilegt, að hún
yrðj bvggð í Hafnarfirði. Þa
voru íbúar Hafnarfjarðar um
fjögur hundruð og Fjörðurinn
að sjáifsögðu stæsta byggðin í
sókninni. En Hafnfirðingar
töldu sig ekki hafa bolmagn til
að byggja kirkju, þótt sr. Þór-
arinn byði þeim fjárhagslega
aðstoð, og því var kirkjan enn
reist í Görðum. Hafnfirðingar
höfðu alla tíð átt kirkjusókn ao
Görðum, en það er um þriggja
og hálfs kílómetra leið. Að vísu
var fyrr á öldum kirkj a á Hval-
eyri, annexía frá Görðum, en
hún mun aðeins hafa verið fyr-
ir Hvaleyrartorfuna, en þar var
fjöibylt áður. Þessi kirkja var
lítil ög lengst af hálfkirkja, þ.e.
méssað þar aðeins örsjaldan á
ári. Hér má og geta þess, að k
16. öld var þýzk kirkja í Hafri-
arfirði, en hún var ekki fyrir
íslending'a, heldur þýzka kaup-
menn og starfsfólk þeirra.
Rúst síðustu Garðakirkju, sem Kvenfélag Garóahrepps ætlar sér að endurreisa.
Árni prófastur Björnsson,
prestur í Garðaprestakallí 1913
—1931, sat í Görðum til ársins
1928, síðasti prestur þar.
kurinu og velþegnu bók sína,
Lestrarbók handa alþýðu, sem
almennt var nefnd Alþýðubók
sr. Þórarins, gaf hann út árið
1874, eða 6 árum eftir að hann
kom að Görðum. Árið 1882
stofnaði hann gagnfræðaskól-
ann í Flensborg til minningar
um Böðvar son sinn, en nokkru
áður hafði hann stofnað þar
barnaskóla. Var Jón sonur
prófasts, síðar fræðslumála-
stjóri, fyrsti skólastjóri í Flens-
borg.
Þá er ótalið það framtak sr.
Þórarins, sem mest snertir
kirkjustaðinn í Görðum. Árið
1880 lét hann reisa í Görðum
veglega steinkirkju. Var hún
úr höggriu grjóti úr Garðaholti
og eftir nær áttatíu ár standa
veggir ófallnir. Um það bil old
hafði nú liðið frá því, að Mark-
ús prófastur Magnússon byggði
upp kirkjuna í Görðum, sem á
sinni tíð þótti til fyrirmyndar,
Hafnfirðingar reistu þjóð-
kirkju sína árið 1914, og er hún
arftaki hinnar fornfrægu Garða
kirkju, enda brauðið enn kallað
Garðaprestakall. Gripir úr
kirkjunnj í Görðum voru þá
fluttir í Hafnarfjarðarkirkjú;
Samt voru enn unnin ýmie
prestsvérk í Garðakirkju lengi
eftir þetta, allt fra myfir 1930,
en mest voru það greftranií*.
En nokkru síðar féll kirkjan og
var rifin, svo að eftir standa
naktír steinveggirnir. Nú hefur
Kverifélag Garðahrepps tekið
sér fyrir hendur að endurreisa
kirkjuna í Görðum. Eru fram-
kvæmdir þegar hafnar. Verður
ekki annað sagt en þetta sé hið
mesta myndarframtak. Endur-
reist Garðakirkja væru verð-
ugur varði um forna frægð
staðariris.
Tveír prestar sátu í Görðum
eftir sr. Þórarin Böðvarsson,
báðir hinir merkustu menn, sr.
Jens Pálsson 1896—1912 og sr.
Árni Björnsson frá 1913 tíl
1928, er hann fluttist til Hafn-
arfjarðar. — En hann hafði
fengið leyfi safnaðarins til að
sitja áfram í Görðum, þótt
kirkjan væri flutt til Hafnax-
fjarðar. Báðir voru þessir
Garðapr'es.tar prófastar í Kjalar
nesprófastsdæmi, eins og flest-
ir fyrirrennarar þeirra höfðu
verið, Eftir að sr. Árni var flutt
ur til Hafnarfjarðar, fékk Guð-
mundur Björnsson ábúð á jörð-
inni, og er hann enn bóndi í
Görðum.
Framhald á 8. síSu. ,