Morgunblaðið - 03.09.1916, Blaðsíða 4

4
MORGUNBLAÐIÐ
um á Gullströndinni, þá íór líka að
bera á óspektnm meðal þeirra og
hvítir menn á eyjunni fóru að verða
smeikir við þá. Grimmar refsingar
voru lagðar við öllum þrælaóeirðum,
en með litlum árangri. Refsingarnar
voru t. d. á þá leið að forustumann
strokuþræla átti að klípa þrisvar með
glóandi járntöng og síðan átti að
hengja hann. Svertingja sem stal 4
ríkisdala verðmæti skyldi líka klípa
og hengja; svertingi sem sýndi hvít-
um manni tilræði i vonsku átti að
klípast þrisvar og jafnvel hengjast
ef sá hvíti heimtaði það. Til þess
að innræta negrunum virðingu fyrir
hvítum mönnum þá áttu þeir í hvert
sinn er þeir mættu hvitum manni
að standa kyrrir í auðmýkt, þangað
til hann var kominn framhjá. Ekk-
ert af þessum vísu ráðstöfunum hafði
tilætluð áhrif. Arið 1733 urðu blóð-
ugar óspektir á St. Jan. og drápu
negrar þar 30 hvíta menn. Hinir
sem eftir lifðu fláðu á stað þar sem
vigi var til að verjast, þangað til
hjálp kom frá St. Thomas. Eftir
skæða orustu tókst loks að bæia
niður uppreistina. Þeir negrar sem
ekki féllu drápu sig sjálfir, um 300
að sögn, 26 náðust á lifi og voru
drepnir á St. Thomas eftir feikna
kvalir.
Konungur kaupir eyjarnar.
Einokun og stjórn Eyjafélagsins
var nú nógsamlega búin að sýna
það að hún var öldungis ófær. Jafn-
vel þótt Danastjórn hefði gert það
sem í hennar valdi stóð til þess að
hjálpa félaginu, bæði það að banna
öllum öðrum að sigla til eyjanna og
banna allan annan innflutning á öllu
aði sig fyrst dálitið um, hvernig á
þessum skolla gæti staðið, en tók
þvi næst að ræskja sig, og skyrpa,
nokkuð hvatskeytlega þangað til
hann kom upp úr sér gusu, líklega
um 3 metra á hæð. Var það bæði
brosleg sjón og ægileg að sjá þann
tæting; manni komu til hugar
»dætur« Krupps i Essen. Þegar
við riðum til baka yfir ána, sáum
við soðna smásilunga fljóta niður
eftir henni; hafði Vellir látið reiði
sína bitna á þeim saklausum, og er
það gamall siður, frá dögum Heró-
desar eða eldra.
Mikið var reynt að kyrsetja okk-
ur á Reykjum; við næðum aldrei
háttum fram að Gilsbakka; prófast-
urmn væri heldur ekki heima, og
þá vantaði svo mikið fyrir gesti, og
svo væri liklega ófært veður fram
frá fyrir hvassviðri, en þegar engar
fortölur dugðu, þá lét Erlendur
»söðla sinn gangvarann grá,« og
fylgdi okkur alla leið að »Gils-
bakkanum háa.«
Að Reykholti komum við snöggv-
ast, en við höfðum þar litla viðdvöl.
Þó mátti Pétur til að sjá Snorra-
laug, og fór piltur þangað með hon-
um, en eg fór á meðan út í kirkju-
garð, og signdi yfir leiði tveggja
vina minna, sem eru jarðaðir þar. —
Og áfram héldum við, fram hjá
nreinsuðu sykri til Danmerkur öðru
en eyjasykrinu, þá hrakaði félaginu
samt. Hluthafarnir voru auðvitað
óánægðir og höfðu ekkert á móti
því að segja þegar sú uppástunga
kom fram að konungur keypti eyj-
arnar. Og árið 1754 voru þau kaup
gerð.
Gullöld eyjanna.
Þessi breyting reyndist til mikilla
bóta. St. Thomas og St. Jan voru
gerðar að fríhöfnum. Verzlunin óx
því hröðum fetum og ræktunarstarfið
á St. Croix dafnaði. Þegar konungur
tók við eyjunum var framleiðslan
að eins um 2 þús. föt af sykri fyrir
100 þús. ríkisdali. Arið 1765 var
framleiðslan komin upp i 2x/2 milj.
Rdl. Um leið óx þrælafjöldinn um
helming. Þessi framför stóð næstu
áratugi og náði hæst á siðasta fjórð-
ungi 18. aldarinnar þegar stóð á
sjóstyrjöldunum miklu. — Verzlun-
in var rekin með ýmsu móti. Þann-
ig var t. d. aftur myndað verzlunar-
félag sem ekki gat staðist og kon-
ungur tók aftur við hlutum þess og
rak nú um hríð mikinn hluta verzl-
unarinnar fyrir sinn reikning.
A meðan á þessu stóð var ein-
kum eyjan St. Thomas í miklum
uppgangi. Frihöfnin dró að sér skip
úr öllum áttum bæði frá Evrópu og
Vestindium. Fjöldi útlendinga tók
sér þar bólfestu; árin frá 1792 til
1801 fengu 1569 innflytjendur borg-
ararétt. Bærinn breyttist stórum og
voru ibúar i lok 18. aldar orðnir
7000. Peningar streymdu að og
hvert skrauthýsið reis upp öðru feg-
urra. Bæði bændur og kaupmenn
lifðu í vellystingum sem ekki höfðu
Breiðabólstað, þar sem Önundur
breiðskeggur bjó, faðir Tungu-Odds,
og Þóroddu, konu Torfa Valbrands-
sonar; sonur þeirra var Þorkell á
Skáney, en í veizlu hjá honum
var það, að Gunnlaugur Ormstunga
gaf Helgu fögru skikkjuna Aðalráðs-
naut »ok var þat gersimi sem
rnest.*
Og enn hertum við reiðina, fram-
hjá hverjum bænum eftir annan,
yfir »öldur og dældir*; vorum við
nú komin i Hálsasveitina; framhjá
Sigmundarstöðum, sem einu sinni
hétu Stafngrimsstaðir, framhjá Stóra-
Ási, þar sem Hafþóra bjó, og Eið-
ur Skeggjason, »þar dó Miðfjarðar-
Skeggi og er þar haugur hans fyrir
neðan garð.«
Og nú heyrum við dunur og
dýnki:
»Sjál Hvítá fram í fossi brýzt,
Úr fjallagljúfrum þröngum
Og blágræn, hvítfreydd hart fram
knýst,
I heljarkletta göngum.«
Við erum komin að Barnafoss-
brú. Við stígum af baki, og leggj-
umst í grasið, svo hestarnir fái að
kasta mæðinni, því seinasta hálf-
tímann hafa þeir varla mátt vera að
anda. Niðurinn í ánni deyfir hugs-
ana-aflið, og tilfinninguna, maður
átt sinn lika. Um þetta leyti —
árið 1792 — vann Danmörk lika
sitt aðal nýlendustjórnar-þrekvirki og
afnam þrælaverzlunina.
StriO og eldsvoöar.
Afskifti Danmerkur af Napóleons-
styrjöldunum hafði slæm áhrif eyj-
arnar og þess utan herjuðu á þær
miklir eldsvoðar. Árið 1804 eydd-
ust 1200 hús af eldi og vörur fyr-
ir 11 millj. dollara. Tveim árum
síðar kom aftur upp eldsvoði og
eyddi 800 húsum og vörum fyrir
5 miljónir dollara. Þá bættist þar
við að Englendingar lögðu hald á
eyjarnar í dansk-ensku stríðunum
1801 og frá 1807—15. Kaupmenn
urðu nú einungis að hafa sambönd
við Englendinga og að eins ensk
skip komu inn í höfn St. Thomas.
Eftir stríðið réttist hagurinn þó aft-
ur. Ný blómatíð stóð út fyrsta
fjórðung 19. aldarinnar og eyja-
verzlunin hafði ekki lítil áhrif á verzl-
unarlífið í Kaupmannahöfn, sem sjá
má af því að þá um tima voru flutt
frá St. Croix um 100 miljónir
punda af sykri og þess utan bæði
romm og aðrar nýlenduafurðir.
Hnignun síÐan.
Frá því um 1830 fer aftur að
þyngjast um. Ennþá hafði Dan-
mörk einkaréttinn á verzlunínni með
afurðir eyjanna, en þar af leiddi að
bændur á eyjunum fengu minna
fyrir þær en annars mundi verið
hafa. Tekjur rikisins af eyjunum
voru lika farnar að minka. Arin 1820
—1829 voru þær að meðaltali 313
þús. rikisdalir á ári. Árið 1832 var
orðið 14.000 dala tap. Næsta ár
getur að eins horft, — og undrast.
Beint á móti »hellist bergvatns-
hafið« framundan Gilsbakka-hrauni,
og ofan i Hvítá eins og mjólk i
gegnum sáld. Hvaðan kemur alt
þetta vatn ? Hvar er uppspretta þess,
og safnker, sem altaf hefir nægar
birgðir? Ekkert okkar getur svarað
þvi. Eða áin þá! Skelfing er foss-
inn ofsalegur! Brýzt um, hamast,
spyrnir og klórar í bergið, eins og
Fenrisúlfur nýbundinn í Gleypni.
Blessuð börnin frá Hraunsási, sem
»sáu hér guðs dýrð — bárust í
kaf«. — Nei, ekki dugir að slóra
lengur hér, það er eins og verið sé
að magna að manni seið.
Og nú rekum við hestana upp
klifið að vestanverðu; stígum á bak,
og svo byrjar reiðin yfir þann
óskemtilegasta vegarspotta sem eg
þekki: Gilsbakkahraunið; en það tek-
ur fljótt af, og þá kemur Gilsbakki!
Það er á kaþólskan mælikvarða, eins
og að ganga gegnum hreinsunar-
eldinn til að komast í Paradis 1
Um viðtökurnar á Gilsbakka segi
eg ekkert. Það er eitt af þvi allra
helgasta þegar einlægir vinir finn-
ast, en inn í »hið allra helgasfa*
var almenningi aldrei hleypt 1 — Og
nú er komið sunnudagskvöld, og
enn tek eg mér í munn orð skálds-
ins góða úr Gilsbakka-ljóðum:
var verzlunin gefin frjáls. En við1
það létti að eins um stundarsakir.
Nú var hnignunin komin í fastan
farveg og ekkert gat stöðvað hana
framar. Hvorki afnám þrælahalds-
ins, sem fór fram eftir hinar miklu
óeirðir 1848, né viðleitni á því að
menta þrælana, hvorki endurbót á
stjórn eyjanna né bætur á atvinnu-
vegunum þar, gat reist frá fallinu..
Og eins og allir vita hefir þar síð-
an verið stöðug afturför, og vegna
þess að menn hafa ekki trúað á.
framför þar framar, þá hefir áður
komið til mála að selja eyjarnar, og
núna liggur fyrir Ríkisdeginum samn-
ingur, er stjórnir Dana og Banda-
ríkjanna hafa komið sér saman um,,
þar sem eyjarnar skuli seldar hin-
um siðarnefnda fyrir 25 miljónir'
dollara.
Ófriðarsmælki.
óeiröir segja ensk blöð að hafi
nýlega orðið í Hamborg og Leipzig.
Prófessor Camilli De Bruyne sem
gengur næst borgarstjóra að völdum
í Gent í Belgíu, var tekinn fastur og
fluttur til Þýzkalands fyrir það að
hann hafði gefið öllum skólum í
borginni leyfi á þjóðhátíðardag Belga
21. júlí.
Minnisvarða hafa Bretar nú ákveð
ið að reisa Kitchener og eru hafin
til þess samskot víðsvegar.
»Nú lækkar sól og himinhöll
Af heiðgulls roðnar móðu
Og ljósálfarnir leika um fjöll
Við landvættina góðu.
Þá uni eg mér efst við gil,
í einverunni falin(n)
Við svalan blæ og sælan yl,
Og sjónum renni um dalinn.
(Stgr. Th.).
Og dalurinn er fagur, ekki sízt
um þetta leyti. Allir þekkja þennan
angurblíða kveðju-svip, sem hvilir
ýfir íslenzkri náttúru á haustin.
Skógarhríslurnar lúta höfði með al-
varlegum tignarsvip, þær minna á
gamlar konur, sem hafa verið tii
altaris. Ekki hrífur mann siður það
sem ofar er: Nú er kvöldsólin að
bjóða jökultindunum »góða nótt«,
en þeir blóðroðna þá, alveg upp á
skalla, þessir eldgömlu karlar, eins
og það væri í fyrsta skifti sem hún
kyssir þá, en ekki í margþúsundasta
sinni, en það klæðir þá svo undur
vel, eins og sakleysisroðinn gerir
alla; jafnvel okið verður yndælt,
og minnir svo fagurlega á góðu orð-
in frelsarans. Margt mætti segja
fleira, en alt hefir sín takmörk.
Til baka fórum við Pétur aðrí'
leið: Niður Síðu, yfir Hvftá ú
Kláffoss-brú, um Deildartungu og
Stóra-Kropp, niður að Stafholtsey,
og svo sem leið liggur heim. Allí-