Morgunblaðið - 09.04.1925, Síða 6

MORGUNBLAÐIÐ
skapa
hreysti
og
heilbrigði
■iiiiiiiiiimiiiiiimiiiiiiiiiiimiimM!iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiMiiimmiiiiiiiimmiiiimiiim
Tilkynning
frð Bakarameisfarafjelagi Reykjavíkur.
Brauðsölubúðirnar verða opnar um hátíðarnar sem hjer segir:
Skírdag . . . .
Föstudaginn laaga .
Laugardaginn . .
Páskad...........
Á annan í páskum
alian daginn.
frá kl. 9 til 11 f. m.
------8 — 6 e m.
------9 — 11 f. m.
------8 — 6 e. m.
Stjórnín.
með undirstöðu sjógarðsins og
alt saman, langt inn á græðslu-
svæðið. En þar hefir sjórinn orð-
ið að fosslausu flæðilóni, og skil-
ið eftir þang og þara við garða-
lögin og víðar. Er það gagnleg á-
hreiða til að hlífa blæstri, ífkýla |
fræjum og auka gróður. pó flóð-
ir hafi ekki spilt gróðrinum útaf
fyrir sig að miklum mun, hefir
það samt unnið græðslunni mjög
mikið tjón. Flóðið tók að mestu
sjógarðinn. En án hans er græðsl- J
an óhugsanleg. Ónýtti það og.
mikið af einni hlið girðingar-
innar. Yegna þess er hættan mest ^
í bili. Hvenær sem jörð er auð,
vaða hross og sauðfje um svæðið,
krafsa burt hnjótana og draga
fcurt með rótum ungu stráin. —
Væri því mesta nauðsyn að verja
landið á daginn. (Hýst er um
nætur). Og setja girðinguna upp
aftur, svo fljótt sem klaka leysir.
Jafnframt verður að hlaða sjó-
garðinn, nokkuð hærri og öflugri
en áður, þar sem lægt liggur og ‘
verst fór í vetur.*) — Tryggja
mætti sjógarðinn betur framvegis,1
en gert hefir verið, með sand-
gróðri ofan á og með honum.
pað er oft lítið, sem styður og t
steypir. Rætur jurtanna fljetta
sig um steinana og halda þeim
ótrúlega saman. Reynslan sann-
aði þetta. Garðurinn var þýður
þegar flóðið æddi yfir, þó hrundi
hvergi að mun, þar sem gróður
var búinn að festa sig vel á garð-
iiium. Hvað þá ef frost hefði
verið ? í frosti er gróinn garður
eitt klakastykki.
pessar óviðráðanlegu skemdir
náttúrunnar, .verður landið alt að
fcæta — svo sem brostinn fald á
fati sínu — Sjóður ríkisins
verður að hjálpa þar til, sem
orka einstaklinganna þrýtur. Og
dráttur á því má enginn verða,
því þá gæti farið svo, að einstakir
menn og aflvana fjelög slitu allri
orku sinni, og þó til ónýtis.
*) pvílíík flóð, sem valda miklu
tjóni, koma sjaldnar en eitt á
ökl á Eyrarbakka.Næst síðast fyr-
ít 126 árum (Básendaflóðið), þar
áður liðu á milli 146 ár (1653),
og enn áður að líkindum 310 ár
(1345). Nú mun því óhætt að
fcyggja þar og búa öruggúr.
ping og eigendur, stjórn og
búendur, verða að „hlaupa í
skörðin,“ áður en tjónið marg-
faldast.
Innskot
og leiðrjetting sögulegs efnis.
I brjefinu fyrst nefnda (bls.
133), kemur enn fram að sand-
græðsla hafi verið byrjuð í Land-
mannahreppi á síðasta tugi 19.
aldar. Mun þetta og rjett vera,
að því leyti, er snertir sáning
melfræs á sanda ógirta. Forganga
og dugnaður í þessu atriði og á
fleiri sviðum sandgræðslunnar, er
því rjettilega þökkuð oddvita Ey-
ólfi Guðmundssyni í Hvammi. Vil
jeg síst draga fjöður yfir áhuga,
dugnað og framkvæmdir þess
mæta manns og vinar míns. En
vegna sögulegra sanninda tel jeg
rjett að geta þeirrar lítlu byrj-
unar til hindrunar sandfoks og
tii græðslu, er jeg veit með sann-
indum eldri vera.
Eftir að kand. theol. Sæm. Eyj-
ólfsson var, sem ráðunautur Bún.
f jel. Suðurlands, á ferð um Rang-
árvallasýslu sumarið 1894, ritaði
hann mikið um sandgræðslumálið
í blöðin, Búnaðarritið og skýrslu
Búnaðarfjelagsins. Hjá honum
varð vinur minn E. G. upphafs-
maður allra slíkra nytsemdar-
framkvæmda, og eini maðurinn, í
Rangárvallasýslu a. m. k., er nokk
urt vit eða dug hafði á slíkum
málum. Síðan hefir þetta verið
endurtekið í blöðum og tímarit-
um hvað eftir annað, án nokkurra
athugasemda. (Sviplíkar upptugg-
ur eftir öðrum og ómeltar, eru
ekki fágætar, hvorki 'i daglegu
tali nje í sögulegum ritum, og
spilla þær oft bagalega hinum
sannsögulegu atburðum).
Langt er síðan sandfokið
þrengdi að bændum á Landi og
Rangárvöllum. Vil jeg nefna hjer
aðeins 2 dæmi af mörgum, sem
eru fyrir hendi. Árið 1743 telja
þingvitni, að tapast hafi af sand-
fo'ki þriðjungur túnsins og tveir
þriðju haganna á (gamla) Fells-
múla á Landi. pegar loks var
byrjað aftur að hlaða túngarða
í Rangárvallasýslu eftir miðja 18.
öld, og konungur skipaði (13. maí
1787) að hlaða skyldi garða hvar-
vetna um tún, eða grafa varnar-
skurði; þá voru nokkrir búendur
á Landinu og margir á Rangár-
völlum, með skoðunargerð, lög-
lega afsakaðir, sökum stunguleys-
is í torfgarða og yfirvofandi háska
af vikri og sandfoki.
Um Keldur á Rangárvöllum er
þetta sagt: „Við undirritaðir vor-
uni beðnir að álíta, hvort tún-
garður væri til bata á Keldum,
og álítum við það jörðinni til
stærstu fordjörfunar, vegna sand-
foks, er á hana gengur.“ Keld-
um, 15. júlí 1757. Bjarni Brands-
son, (Stokkalæk). Stef'án Bjarna-
son, (Árbæ). Bjarni Hannesson.
Af þessu má ráða, að hálfa aðra
öld eða þar um bil, hefir sandur
verið að fjúka á Keldnatúnið,
flestöll árin sjálfsagt meira og
minna. Þó er túnið enn á sama
stað, að mestu leyti. En enginn
skyldi ætla að svo væri, eða nokk-
þúfa væri eftir af því, ef það
hefði ekki notið góðra ábúenda.
Hefir túnið að Vísu minkað tölu-
vert, bæði að norðan og sunnan-
verðu. pó fæst enn af því mikil
og góð taða, og hefir fengist í
mínu minni, frá 36 (1881) til 360
hestar. Lækir tveir renna gegnum
túnið. Hafa upptö'k annars þeirra
hlíft nokkuð bletti að suðaustan
verðu. Annars liggur sandur og
hraun að túninu á allar hliðar,
nema í skjólinu að suðvestan. —
Vafalaust hefði jörðin lagst í
eyði, fyrir „síðasta tug 19. aldar“
— ef ekkert hefði verið gert þar
til hindrunar áður.
Nú er orðin rúm öld síðan faðir
minn, Guðm. Brynjólfsson, byrj-
aði búskap (um 1820), og nærri
92 ár síðan hann flutti að Keld-
um. Þar bjó hann til dauðadags,
í 50 ár (1833—83). Og jeg hygg,
að flest, ef ekki öll þau ár, hafi
hann gert eitthvað til verndar
túninu og jörðinni.. Sandfannirn-
ar, sem í flestum árum fuku á
túnið, voru mokaðar saman í
hrúgur og svo oftast dregnar í
lækina, eða tyrfðar. Stærsti hóll-
irn, sem jeg man eftir að þannig
var græddur, var 86 fet ummáls,
og 6 fet á hæð — í laginu svo
sem kaffibaun á hvolfi.
Sandurinn var dreginn, oft
langa leið um sljett túnið, á stórri
húð, svo mikil hrúga, sem á henni
toldi. Voru tog karlmanna fest í
íiálsinn og fótaskæklana, en við
drengirnir áttum hver sinn spotta
þar á milli (hver hafði og sína
skóflu). Brugðu svo allir bandi á
öxl, og hjeldu um endann annari
hendi við brjóstið, en hinni á
bandinu fyrir aftan bakið. — Var
þá oft glatt á hjalla, og vinnan
líkari leik en nauðung. Heldur en
ekki gaman að heyra hlunkið í
stærri lækjunum, og að sjá hina
minni stýflast um stund, og ekki
spilti það . hlátrinum, þegar ein-
hverjum skruppu fætur ofan !í
lækinn, með sandinum. Híuír
hjeldu samt uppi húðinni, því
ekki mátti hún vökna að mun.
Varð og að velja þurt veður.
Aldrei mun hafa komið meiri
sandur á Keldnatúnið en í norð-
austanveðrinu mikla, um sumar-
málin 1882. Varð þá að moka
fannirnar frá húsadyrum, eins og
snjóbylur væri. Heita mátti, að
sandurinn sljettaði alveg yfir
djúpar traðir við kirkjugarðinn,
og á köflum yfir húsagarðinn, 4
til 5 feta háann. Skorti þá ekki
verkefni útivið um vorið. ,Jarða-
bótadagsverkin1 urðu mörg á Keld-
um þetta árið og oftar, ekki síst
1885 og 1887. En ekkert þeirra
sást í opinberum skýrslum. Ekki
hafa þau heldur — fyr en nú —
Verið liöfð í háinælum. Á þessum
árum smíðaði Jón bróðir minn
sjerstakan sandvagn, með þremur
hjölum. Varð aksturinn ekki eins
mannfrekur eftir það. En nú á
síðari árum hefir Skúli bóndi á
Keldum, bróðir minn, notað' hest-
aflið, og sum árin getað mælt
sandinn í mörgum tugum eða jafn
vel hundruðum hestvagna. Er þó
mokað því sem verður og kastað
af reku í læki og jarðföll. Aldrei
er þet.ta mælt eða talið, nje það,
sem leysingarvatnið verður látið
flytja á veturna.
Auk sandmoksturs mun faðir
minn hafa á fyrri árum sínum á
Keldum, byrjað á þv'í að hlaða
grjótgarð til skýlis austan við
túnið, drepið í skörð og borið
grjót á sandflákana, .er voru að
teygja sig upp í túnið. pað var
og föst regla á hverju vori, að
flyt.ja í kláfum, alt rusl, sem unt
var að safna frá heygarðinum:
torfusnepla, rekjur, umsóp, fræ-
mylsnu og þess háttar. Dreift var
þessu vandlega um flögin í tún-
jöðrunum og grædd með því sár-
in í túninu.
Skúli hefir ekki aðeins lialdið
þessu áfram — þó torfið sje
minna, síðan hann bygði heyhlöð-
urnar — heldur líka flutt að
heiðatorf og grætt niður nokkuð
af bakkabrotum.
Fyrir meginhluta norður- og
norðvestur túnsins, hafa mörg
lengi verið háir bakkar. peir eru
orðnir bísna háir (8—12 fet), því
sandurinn frá hrauninu hleður
árlega nokkuð ofan á torfuna.
Hlíft hafa þeir túninu við algeru
yfirfenni. En þeir blása líka nokk-
uð og brotna smátt og smátt. Er
það ábúanda einum langt ofvaxið
að stöðva brot svo mikils bakka.
Skörð eru sumstaðar í bakka
þessa, og bæta þau ekki úr skák.
Á norðaustur horni túnsins var
ein aðal heimreiðin. Skarðið það
stækkaði óðum, og 1882 var gár-
inn frá því kominn yfir þvert
túnið, heim að heygarði. í land-
nyrðingi, verstu áttinni þá, náði
sandaðdragandinn yfir 10 kílóm.
svæði eða meira í sömu átt. Var
þá tekið það ráð að útiloka heim-
reiðina þar, og hlaðinn tvöfaldur
grjótgarður, 5—8 fet á hæð, fyrir
utan allan flákjaftinn. Fljótlega
sökík hann í sand að miklu leyti.
Samt stöðvaði hann gárann, svo
síðar tókst að græða hann og
bakkana frá garðinum. Er þar nú
slegið með túninu.*) Á þessum ár-
um var það líka, sem Jóni hug-
kvæmdist það og gekst fyrir því,
að byggja tvlíhlaðna garða vestur
með túninu, bak við sandfláa-
skörðin, og að nokkru leyti við
bakkana. Eru garðar þessir í stúf-
um, og endarnir á misvíxl, þannig,
að sandurinn sem yfir þá skefl-
ir í norðlægum veðrum, dregst
aftur að no'kkru frá þeim og út
um skörðin í aust- og suðlægum
veðrum, en mikið rennur með
þeim í landnyrðingi, og fer fram
hjá túninu. Síðan hefir Skúli bætt
mörg hundruð metrum við garða
þessa. Hafa þeir og hlíft heiðar-
jaðrinum fyrir suðvestan túnið.
Ókunnugir, sem að Keldum
koma, sjá þar fáar „jarðabætur“,
sem algengt er að kalla svo. —
Margir hafa þó fengið einhverja
viðurkenningu eða aura úr bún-
aðarfjelögum, fyrir færri dags-
verk jörðinni til gagns. En þar
hefir aldrei verið gengist fyrir
því.
Nú kem jeg aftur að efninu.
Mjer þykir það furðu gegna, að
Ritvjal
öskast keypt. Upplýslng-
ar i sima 50.
Amatttrar.
Notið nú og framvegis eingöngu
Imperial-filmur
Þær munu ávalt reynaat ykkur
bestar. Eru viðurkendar af fag-
mönnum, — Fást hjá
Þorl. Þorleifssyni
Ijósm.
Fyrirliggjandi:
10, 15, 20, 25 og 30 lítra.
HJALTI BJÖRNSSON & Co
— Sími 720. —
Sælgæti
til hátíðarinnar:
Átsúkkulaði allskonar. *
Konfekt, margskonar.
Appelsínur, 4 teg., hver ann-
ari betri.
Eplin, þektu.
Páskaeggin, ýmsar stærðir.
Suðusúkkulaði, margar teg.
Alt þetta og margt fleira
selur
*) Eftir 1890 var leitað álits
að Keldum frá Galtalæk, um sand-
varnir þar, og voru ráðlagðir þver
garðar — fleiri en einn— í svip-
uð skörð, er þá voru stærri.
1 "lóbahshúsid
Austurstr. 17.
liáttv. búnaðarmálastjóri hefir
ekki í brjefinu fyrnefnda talið
Keldur meðal jarða þeirra í Rang
árvalas^slu, sem þörf er að vernda
frá algerðri eyðileggingu. Veit jeg
reyndar, að þetta stafar af of
litlúm kunnugleika og órannsök-
uðum aðstöðum þar.
Vera kann að margir nú á dög-
um, meti lítils leifarnar af næst
mesta höfuðbóli og bústað Odda-
verja, um meira en tvær aldir,
og margra annara höfðingja af
göfugum ættum. Og þá sennilega
eins það, að þar stendur þó enn
í dag eini (?) fornmannaskálinn,
sem til er á landinu, og má ætla,
að hann sje bæði að viðum og
byggingarlagi, kjörgripur og
þjóðargersemi frá Oddaverjum
sjálfum.