Morgunblaðið - 30.09.1927, Síða 5

Aukabl. Morgbl. bO. sept. 1927.
MORGUNBLAÐIÐ
5
Ríkiseinoknum.
Tóbakseinkasalan.
I.
Það var engin tilviljun er því
olli, að erlénd blöð staðnæmdust
við ríkiseinokun, þegar þau leit-
uðu að einhverju máli, er gœti
sameinað þá flokka sem standa
... \
bak við núverandi stjórn. Fram-
sókn og sósíalistar liafa í mörg ár
staðið hlið við hlið um þessi mál,
einokunarmálin.
Öllum er vitanlegt, að stefna
sósíalista í verslunarmalum er ein
alsherjar ríkiseinokun. Þeir vilja
Jjjóðnýta ]>essa atvinnugrein eins
og allar aðrar, taka hana úr hönd-
um einstaklinganna og fá ríkinu
í liendur. Sósíalistar fara ekkert
dult með þessa stefnu sína; þeir
vinna kappsamlega að því, að afla
stefnunni fvlgis, bæði í blöðum og
á pólitískum fundum.
Oðru máli gegnir með Fram-
sóknarflokkinn. f orði kveðnu læst
liann vera fylgjandi frjálsri versl-
uii, en reyndin verður alt önnur
á borði.
Það hefir æfinlega atvilcast þann
ig, þegar eitthvert mál hefir vei-
ið til umræðu, utan þings eða inn-
an, sem var skerðing á frjálsii
verslun, þá hefir Framsókn fylgt
])vi. Leiðtogar Framsóknarflokks-
ins hafa aldrei varið frjálsa versl-
un, þegar á hana hefir verið ráð-
ist. En. þeir lla.fa oft og einatt
lagt ])eim mönnum liðsyrði, sem
reyndu á einhvern hátt, að leg'gja
Iiömlur á frjálsa verslun.
Þannig hafa Framsóknarmenn
og sósíalistar staðið saman og unn-
ið móti frjálsri verslun. Er mönn-
um enn í fersku minni hin harða
’barátta þeirra móti afnámi t,6-
baks- og steinolíueinkasölunni. —
Hafa þeir látið mörg þung orð
falla til þeirra manna, er unnu
að því, að leg'gja þessi einokunar-
„vígi“ niður. Og ef marka má orð
]>eirra og hótanir undanfarið, má
telja nokkurnveginn víst, að nú
langi þá til að endurreisa þessi
„vígi“, þar sem þeir liafa fengið
völdin í sínar hendur. Þykir því
lilýða, að rifja nokkuð upp fyrir
sjer, ,,afrek“ þessara þjóðnýttu
fyrirtækja, svo þjóðin' viti hverju
hún á von á, ef „vígin“ slcyldu
verða endurreist aftur. Verður tó-
bakseinkasalan athuguð nánar í
þessari grein; steinolíueinkasalan
verður síðar athuguð.
II.
Eins og kunnugt er, samþykti
])iugið 1921 ríkiseinokun á tóbaki.
'Var aðaltilgangurinn sá, að afla
þurfandi ríkissjóði tekna.
Hjer var farið inn á nýtt svið,
áður óþekt, til þess að afla ríkis-
sjóði tekna. Áður var tekuanna
aðallega eða eingöngu aflað með
sköttum og tollum. Nú skyldi .rík-
ið fara að græða fje á verslunar-
braski.
Menn gerðu s.jor háar vonir um
mikinn og góðan árangur af þess-
ari nýju tekjulind ríkissjóðs. Gull-
ið átti að flæða inn í kassann; áð-
úiJ en nokkurn varði, mundi kass-
,inn fyllast.
| Er ekki úr vegi, að rifja það
ofurlítið upp nú, hvernig þessar
glæsilegu vonir manna rættust.
A Alþingi 1921, þegar tóhaks-
einkasölunni var komið á, studd-
ust menn í útreikningum og áætl-
unum sínum við tvö árin næstu á
undan, 1919 og 1920. Árið 1919
nam tollur af tóbaki 705 þús. kr.
og 1920 nam lianii 623 þús. kr. Nú
var sá tilgangurinn með einkasöl-
unni, að láta ríkissjóð fá tekjur
af tóbaki með heildsöluálagningu,
auk tollteknanna. Átti ríkið með
]>e.ssu moti að fa 2—300 þus. kr.
tekjur af tóbaki árlega í viðbót
við tolltekjurnar.
A ])essum glæsilegu. vonum,
bygði þingið 1921 áætlanir sínar.
Það áætlaði því tekjur af tolli og
einkasölu til samans 750 þús. kr.
á árinu 1922 (600 þús. kr. af íolli
og 150 þús. af einkasölu). Þessi
áætlun var injög lág, þegar miðað
er við tolltekjurnar tvö árin næstu
á undan. Áætlunin var aðeins iít-
ið eitt hærri en tolltekjurnar ein-
ar urðu 1919 og 1920. En samt
varð útkoman sú, að tekjurnar ?.f
tolli og einkasölu 1922 urðu að-
eins 439 þús. kr., eða 311 þús. und-
ir áætlun fjárlaganna.
Þannig varð þá útkoman fyrsta
einokunarárið. Á næsta þingi,
1922, fór þingmenn að óra fyrir
])ví, að þeir liefðu verið full bjart-
sýnir um árangur einkasölunnar
árið áður. í fjárlögunum fyrir
Jnæsta ár, 1923, voru því tekjur af
tóbakstoili og einkasölu áætlaðar
50 þús. kr. lægra en árið 1922, eöa
samtals 700 ])ús. kr. En hver varð
Svo útkoman? Tekjurnar urðu alls
634 þús kr. (434 þús. tollur og 200
þús. af einkasölu), eða 66 þús. kr.
undir áætlun.
Enn urðu þingmenn fyrir von-
brigðum. Þeir lækkuðu stöðugt
'áætlanir sínar; en ekkert dugði.
Tekjúrnar urðu samt undir áætl-
un. Einkum varð það athygiisvert,
hve tolltekjurnar liröpuðu óð-
fiuga niður.
Þótt vonirnar brygðust svona
herfilega, vildu ])iiigmenn ekki að
'svo stöddn afnema einkasöluna.
Þeir tóku því það ráð, að lækka
enn áætlunina verulega, eða nið-
ur í 600 þús. kr. í fjárlögunuru
fvrir árið 1924. — Voru þeir þá
komnir með áætlnn sína niður fyr-
dr tolltekjurnar einar árin 1919 og
1920. Þá fór það líka svo, loksins,
að tekjurnar náðu áætlun og ríf-
lega það. Þær urðu alls 876 þús.
kr. (526 ]>ús. tollur og 350 af
einkasölu), eða 276 þús. kr. fram
úr áætlun f.járlaganna.
Þegar verið var að afnema tó-
hakseinkasöluna á þingi 1925, vitn
uðu einokunarpostularnir óspart
til ársins 1924. Þeir vildu ekki líta
við árunum næstu á undan; litu
'aðeins til veltuársins 1924. En í
löllum sínum gyllitölum, gleymdu
þeir ávalt að geta þess, að um 70
þús. kr. af tekjunum 1924 voru
'beinlínis teknar með gengismis-
'mun. Sá gengismismunur stafaði
'af því, að landsverslunin hafði 6
mánaða gjaldfrest erlendis, en ísl.
'krónan hækkaði stórum á þeim
jtíma. Einnig gleymdu einokunar-
postularnir í útreikningum sínum,
að geta þess, að 1. apríl 1924 er
tollurinn hækkaður um 25% (geng
isviðaukinn). Það eru því alveg
sjerstakar ástæður þess vaidandi,
að áætlunin stenst 1924. Annars-
vegar er það óvænt happ, sem
verslunin verður fyrir, en liinsveg-
ar breytt löggjöf, sem eykur tekj-
urnar stórum. Þessi óvæntu höpp
má því ekki taká með í reikning-
inn. Þau verða að dragast frá. En
hver verður útkoman þá ?
Utkoman verður þá sú, að á ár-
inu 1924, einhverju mesta veltiári,
sem komið hefir, ná raunveruleg-
ar tekjur af tolli og einkasölu ekki
upphaflegu áætluninni, sem gerð
var 1921, þegar verið var að koina
einkasölunni á.
Árið 1925 var síðasta ár tóbaks-
einkasölunnar. Þá var mikið kapp
á það lagt, að sýna glæsilega út-
komu. Enda hefðu einokunarpost-
ularnir mátt vera miklir skussar,
ef þeim hefði ekki tekist að afla
tekna það ár, þegar allar ríkis-
sjóðstekjur fóru langt fram úr
áætlun. Þar á ofan bættist einnig
það, að tóbakseinkasalan varð enn
fyrir því óvænta happi þetta ár,
að græða á gengismismun. Loks
má geta ])ess, að tóbak fór iækk
andi erlendis frá ársbyrjun, en tó-
bakseinkasalan lækkaði lítið scm
ekkert verðið fyr en undir árslok.
Var álagnin.g einkasölunnar óhæfi-
lega há þetta( ár. Með þessu móti
g-at einkasalan fengið álitlegar
tekjur 1925, eða 1.108 þús kr. (658
þús. tollur og 450 þús. af einkas.).
Salan þetta ár var einnig óeðlileg,
því að undir árslokin seldi einka-
salan alt það tóbak, sem til var á
„lager“, en það voru allmiklar
birgðir.
Verslunararðurinn frá einkasöl-
unni ])etta síðasta ár, er því alveg
sjerstaks eðlis, og ekki hægt að
taka hann með, þegar verið er að
rannsaka afkomu þessa verslunar
fyrirtækis ríkissjóðs.
III.
Það sem aðallega oili því, að
þær fjárhagsvonir, er menn í
fyrstu gerðu sjer af tóbakseinka-
sölunni, brngðust gersamlega, var
það, að tóbaksinnflutningur fór
stöðug't minkandi. Við það misti
ríkissjóður mjög mikið af tolltekj-
Um, sein ógerningur var að ná aft-
ur með álagningu í einkasölunni.
Til ]>ess hefði álagningin jiurft að
verða svo mikil og varan svo dýr,
að fáir hefðn getað lceypt. — Þá
var og orðiii mikil hætta á, að
menn hefðu reynt að smyglíi vör-
unni inn.
Tóbakseinkasalan brást vonum
manna á fleiri sviðum en því fjár-
hagslega. Menn hjelclu í byrjun,
að hjer yrði hægt að afla ríkis-
sjóði tekna á ódýran og hagkvæm-
-an máta. Þótt reyndin vrði sú, að
tekjurnar næðu hvergi nærri þeirri
áætlun er búist var við í upphafi,
fór allur kostnaður við öflun tekn-
anna margfait fram úr áætlun. —
Menn hjeldu í upphafi, -að allur
kostnaður við verslunarfyrirtæki
’þetta mundi ekki fara fram úr 30
þús. kr. En hver varð reyndin? —
IKostnaðurinn varð nálægt 100 þús.
kr. Hann gorði meir en þrefaldast
frá því er áætlað var upphaflega.
Sömu gallar komu fram við
þessa einkasölu, eins og fram
koma við allar einkasölur. Varau
varð verri og dýrari fyrir neytend-
ur; öll versiun varð mjög þvingúð
og stirð í vöfum. Voru jafnvel svo
mikil brögð að þessu, að til voru
heilir iandshlutar, sem voru ger-
samlega tóhakslausir tímunum sam
an. —
Um þessa ríkisverslun myndao-
ist pólitískur hringur, einskonar
vígi fyrir þá menn, sem vildu
hinda alla verslun landsmanna ein
okunarfjötrun. Þessir menn litu
svo á, að þetta fyrirtæki væri að-
eins einn hlekkur í samfeldri ein-
okunarkeðju, sem á eftir mundi
koma.
Vegna þes.sa pólitíska vígis, se.m
myndaðist utan um verslunina,
mátti ekki orðiuu halla gagnvart
þessari stofnun. Ef nokkur leyfði
sjer að koma með minstu aðfinsl-
ur, var það talin ofsókn á stofn-
unina. Var sá talinn „óalandi og
óferjandi", sem leyfði sjer að'
koma með aðfinslur.
Loks má geta þess, að verslun
þessi var þess eðlis, að henni þurfti
ekki að fylgja nein áhætta fyrir
ríkissjóð. Ætlunin var líka sú í
upphafi, að ríkissjóður bakaði sjer
enga áhættu með tóbakseinka-
sölunni. Þó var svo komið, að versl
unin átti orðið verulegar upphæð-
ir útistandandi.Við síðustu áramót,
voru óinnheimtar yfir 70 þús. kr.
og fullyrt á síðasta þingi, að mik-
ið af því fje væri gersamlega
tapað.
Sú reynsla, sem fjekst af tó-
bakseinkasölunni, getur á tsjgan
hátt ýtt undir menn að fá sams-
konar þjóðnýtta stofnun aftur.
Þvert á móti ætti reynslan alvar-
lega að vara menn við því, að fara
þessa leið, til þess að afla ríkis-
sjóði tekna.
Framsókn og sósíalistar hafa
ekki þjóðarviljann að baki sjer,
þótt þeir rejuii nú að þcoma á ein-
okun aftur. Þjóðin hefir altaf ver-
ið á móti einokun, og er það enn.
'Hún vill verslunina frjálsa og ó-
þvingaða. — Sjerhver einokunar-
hlekkur myndar kyrstöðuástand,
sem smámsaman drepur alla fram-
t.akssemi hjá einstaldingnum og
alt hans viljaþrek.
Fiskveiðar
við
GræuKaud.
Útgerð Hellyers á Grænlands-
miðunum.
Veiðar stundaðar á 42 bátum.
frá 4 skipum.
Fyrir stuttu kom enski togar-
inn Imperialist til Hafnarfjarðar
frá Grænlandi, þar sem hann hef-
ir verið að veiðum í sumar ásamt
fleiri skipum, sem Hellyersbræð-
nr hafa gert þar út í sipnar. Skip-
stjóri á Imperialist er Tryggvi
Ofeigsson, og á því skipi var ís-
lénsk skipshöfn.
M hl. hefir fengið nánar frjett-
ir af þessari útgerð Hellvers við
'Grænland í sumar frá knnnuguui
’manni. Er ekki ólíklegt, að ís-
lenska útgerðarmenn fýsi að heyra
hvernig veiðiaðferðum er hagað
iþar vestra, hve fiskimagn er þar
mikið, um veðurfar og annað, er
lýtur að útgerð, því vænta má
þess, að þeir hafi allmikinn huga
á, að hagnýta sjer Grænlandsmið-
in, ef það sýndist arðvænlegt og
aðrar aðstæður leyfðu.
í sumar hafði Hellyer við Græn-
land 4 skip, „Helder“ 4800 tonna
gufuskip, 2 vjelskip norsk og
Imperialist. Á „Helder voru 306
manns alls. flest norskir menn.
Voru yfir höfuð mjög fáir Eng-
lendingar þarna, var meiri hluti
sjómanna norskur, að undantekn-
um Islendingum þeim, sem á „Im-
perialist" voru. Á því skipi vorn
30 manns, rúmlega.
Frá hverju þessu skipi gengu
6 vjelbátar, með 7 hesta Bolinders-
motor, eru þessir bátar flatbotn-
aðir, og því nefndir „doriur“,
bera þeir auk veiðarfæra, 4 smá-
lestir. Á hverjum bát voru 5
menn.
,Imperialist‘ fór hjeðan frá Rvík
24. júní. Var hann vikutíma á leið-
’inni vestur, hrepti svarta þoku
oft, og mótvind, og seinkaði bað
förinni. Hið athugaverðasta á vest
urleiðinni og sömuleiðis hingað
aftur, er það, að sleppa vel fyrir
syðsta odda Grænlands. Fór Im-
perialist 40 sjómílum sunnan við
hann. ís varð hann engan var við
og mjög sjaldan á miðunum, ein-
stöku sinnum jaka og jaka á
stangli. En allur er þó varipn
hafður, ef íshellu skyldi bera að
snögglega meðau á veiðum stend-
ur. Liggja skipin, sem bátarnir
róa frá. oftast við aklcer, en legu-
gögnin eru útbúin þannig, aíi
höggva má þau frá ef hættu ber
að höndum.
1 ágústmánuði urðu vjelskipi i
norsku að hætta vqiðiun, vegna
aflaleysis. Mun orsökin hafa ver-
ið sú, að á vjelbátunum, „doriun-
um“, voru óvanir menn þessari
veiðiaðferð, svo þeim hepnaðist
ekki að hitta á afla.
Veiðiaðferð var hagað þannig,
að 6 bátar reru frá hverju skipi,
oft um 3ja klst. ferð. Á hverjum
bát voru lögð alt að 30 bjóð á
sólarhring, ef sjóveður hjelst. í
hverju bjóði voru um 200 önglar.
Voru þetta lúðulínur, því ein-
göngu var veidd lúða. Því sem afl-
aðist af þorski, var fleygt, nema
því iitla, sem notað var til átu,
en þorskurinn var svo magur fram
an af sumri, að liann var ekki
ætur. Lúðuaflinn reyndist heldur
stopuil. Kom það aðeins einu sinni
Ifyrir, að bátur fjekk hleðslu.
Mjög var það misjaínt, hvað
lóðirnar voru látnar liggja lengi.
Fór það eftir botnlagi og straum-
um. Sumstaðar var og svo mikil
botnlús, að liún át beituna fljót-
ara en fiskur tók hana, svo þýð-
ingarlaust var að láta liggja
lengi. Hákarl var og þarna nokk-
ur, og skelti bæði lúðu og línur,
’og orsakaði það oft veiðarfæra-
tap. Beitt var aðallega ljósabeitu,
en þó nokkru af norskri síld fros-
inni, fallegri og feitri hafsíld. —
Kostaói pundið, komið til Græn-
lands, 9 au. pd. — Er það mikiil
munur á verði og hjer.
Þegar hátar komu að skipunum,
var aflinn veginn úr hverjum bát,
og fór arður bátverja eftir því,
hvað bátur þeirra liafði aflað. —
Voru formenn bátanna misjafn-
lega aflasælir. Hlutur bátmanna,
þeirra, er reru frá „Imperialist,“
tvar frá 1350 kr. upp í 1900 kr.
Yar bátur, skipaður Keflvíking-
um eingöngu, liæstur, þar næst bát-
ur, sem á voru Vestfirðingar. Há-
setar urðu að borga fæði og beitu.
Fæði á Imperialist varð ekki nema
1.95 norskar kr. á dag, og þó inni-
falið í því kaup tveggja mat-
reiðsiumanna og var fæðið þó
'mjög gott.
Eins og áður var drepið á, reynd
ist lúðuveiðin heldur treg að þessu
sinni. Urðu skipin geysioft að
færa sig. Aðalveiðistöðvarnar voru
út af Stóru Hrafnsey og á Fyllu-
hanka.
Helstu fiskitegundir, sem þeir
urðu varir við vestra, voru auk
lúðunnar, þorskur og hlýri, og ör-
lítið af karfa. En ])ess ber að
gæta, að skipin hjeldu sig ein-
göngu á lúðumiðum, og hirtu ekki
lað leita þangað, sem helst var
þorsks von.