Morgunblaðið - 07.02.1934, Qupperneq 4

4
"tn
MORGTTNBLAÐIí)
Um starfsemi fávitahælis.
Útvarpseríndí Gtiðrúnar Lárasdóttur.
Sökum ummæla Alþýðublaðsins um útvarpserindi það,
er jeg flutti á mánudagskxöldið var, þ. 29. síðastk,
tel jeg rjett að erindið komi almenningi fyrir sjónir,
til þess að mönnum gefist þess kostur að sjá og dæma
um „binn hneykslanlega málaflutning“, sem blaðið
sakar mig um.
; hæli og blindraskóli nú í haust.
Á síðastliðinum 30—40 árum Mannúð hefir vaxið og máttur til
hefir þjóð vor eignast margs- framkvæmda og þá komu hælin
konar hæli. ! smátt og smátt. Þá ætti jeg ekki
Holdsveikraspítalinn var full- að gleyma að minnast á eina nýja
ger árið 1897. Það var stórvið- þarfa stofnun þjóðar vorrar, mál-
burðar í lífi íslensku þjóðarinn- leysingjaskólann, þótt hann geti
ar í heild, en fyrst og fremst varð ekki heitið hæli í venjulegum
þó stofnun hælisins til þess að skilningi, þá hefir hann þó um
gerbreyta og færa í betra horf líf J áratugi veitti hæli mállausum
■og ásigkomulag holdsveikra manna börnum, 'auk þekkingar, er þau
hjer á landi, og til þess að A'inna hafa öðlast þar.
bug á hinum ægilega sjúkdómi, Lengi vel var sá skóli rekinn !les*' meðferðis, er að gagni komi
lioldsveikinni. af einstaklingum, án nokkurrar ( ' hUbaráttunni. Oft er hann, sök-
Að vísu voru það útlendingar, tillilutunar frá ríkisliálfu, en þeirr-!llm meinleysis síns og vanmáttar
sem hrundu áleiðis þessu nauð- av, að ríkið greiddi með þeim, Is)lls’' sÞindum atkáralegs út-
synjamáli, en þakkarvert var það sem þurfti. En um nokkur síðast- llts’ hafður að báði og spotti,
«ngu að síður. liSin ár hefir skólinn verið rekinn I Það er hle^ið að honum> ho™
Árið 1907 reis af grunni önnur alveg á ríkiskostnað að heita má. j er strítt> hann er hafður ti] sýJ1'
ekki þola skólagöngu í venjuleg-
um barnaskólum. Hæli fyrir fötluð
og lömuð börn — það er ekki
einu sinni til nein opinber skýrsla
um töl.u þeirra hjer á landi
— og loks hafa allra aumstödd-
ustu börnin — fávitarnir og hálf-
vitarnir, ekkert hæli átt frarn að
síðustu áramótum.
Um það munu þó allir geta orð-
ið sammála, að fávitar eru ekke.-t
betur á vegi staddir heldur en
geðveikir menn. Oeðveikir menn
geta þó æði oft átt heilsu von,
en fávitar venjulega alls enga.
Geðveikur maður gæti sagt, væri
liann borinn saman við fávitann:
„Jeg á von, en aldrei hann, aftur
heill að verða“.
Fávitinn stendur því ver að
vígi. Hann er oftast frá upphafi
vega sinna sviftur sjálfsbjargar-
mættinum.
Hann hefir ekkert það vega-
stofnun, jafnnauðsynleg fyrir þjóð
lögum uni kenslu lieyrnar og
vora, en það var geðveikrahælið málleysingja, frá 19. júní 1922,
á Kleppi. Það tók til starfa í apríl
eru
daufdumb börn talin skóla-
úr ríkissjóði að því undanskildu
að aðstandendum er ætlað að
greiða 2/3 hluta kostnaðar við föt,
og fæði og sumardvöl barnsins,
ef yfirstjórn fræðslumála telur
1907. Var þá stigið stórt spor í skyld frá 8—17 ára, og allur kostn
framfaraáttina. Á meðaú sturlaðir aður við skólahaldið á að greiðast
menn og vitstola áttu ekkert hæli
við þeirra hæfi, var aðbúnaður
þeirra oft í lakasta lagi, auk þess
er þeir voru sjálfir ofurefli heim-
ili sínu og aðstandendum,
í fyrstu geðveikralögum vorum þá færa til.
frá 21. október 1905, er svo um Er það auðvitað gott og sann-
mælt, að meðgjöf með hverjum gjarnt. En margur myndi þó
geðveikum manni á hælið, sem þá spyrja: Því gerir ríkið ekki hið
A-ar í undirbúningi, skuli vera 50 sama fyrir blind, fötluð og fávita
aurar á dag, ef hann er þurfa- börn? Ilvers eiga þau að gjalda?
maður, ella 1 kr. á dag. Og hefir Oftsinnis hefir verið leitað með
vafalaust vakað fyrir löggjöfunum f.',vita hálfvita til málleysingja-
að ýta með þessu nndir hrepps
fjelögin að koma geðbiluðum
þurfalingum á hælið. þareð búist
hefir verið A>ið, að aðbúnaði við
þá væri mest áfátt.
Þegar hugsað er um vandræða-
ástandið, sem víða ríkti hjer á
íandi, áður en geðveikrahælið tók
til starfa,' óg það er borið saman
vi5 brevt.inguna, sem verður þeg-
ar brjálaðir menn eigá sjer örugt
hæli, þar sem þeirra er gætt og
hjúkrað, og þar sem þeir oft
og einatt komast til heilsu, má það
verða öllum ljóst, hvers virði geð-
v ikrahæli er fyrir þjóð vora,
enda hefir síðan risið upp nýtt
og vandað liæli við hliðina á þvi
skólans. bæði vegna þess að þau
hafa hvergi átt hæli, og einnig!
sökum þess, að foreldrum er það
ekki æfinlega ljóst, hvort dauf-
dumb börn sjeu með fullu viti,
Það er öðru nær en að það sje
heppileg ráðstöfun, en svipaða
sögu í þeim efnum geta fleiri
þjóðir sagt en íslendingar. T. d.
var annar aðal brautryðjandi fá-
vitahælanha í Danmöi-ku, Jóhann
Keller guðfræðikandidat og síðar
prófessor að nafnbót, for^stöðu-
maðni- málleysingjaskóla í Kaup-
inannahöfn, þar sem sí og æ var
verið að biðja um að taka fávita,
og rann lionum svo til rifja hæl-
ieleysi fávitanna, að hann slepti
eldra, og virðist síst af veita, því veHaunaðri skólastjórastöðu, og
venjulega eru bæði hælin Þill-! helgaði alt sitt líf og lífsstarf
skipuð, enda þykir það nú orðið málefnum fávitanha. Varð hann
alveg sjálfsagður hlutur að geð-
bilaðir menn fari í geðveikrahæl-
in, og mönnum verður það óskilj-
anlegt hveniig þjóðin fór að kom-
ast af án þeirra.
Því næst komu berklahælin til
sögunnar.
Árið 1910 tekur Vífilsstaðahælið
til starfa. Allmörgum árum síðar
og síðai' sonur hans, frumkvöðull
að stærsta fávitahælinu á Norð-
urlöndum, Kellersku stofnunum
við Vejlefjörð. Er það hæli viður-
kent alls staðar um siðaðan heim.
Eins og þegar er sagt, liefir
mikil brevting orðið á til batn-
aðar frá því sem áður var. En
þrátt fyrir þessar stórstígu fram-
Kristneshælið, þá Hi’essingarhælið j farir á tiltölulega skömmum tíma,
í Kópavogi og nú síðast Reykja-1 vantar oss þó enn ýms hæli og
hælið í Ölfusi. Kemur víst öllum | stofnanir, sem aðrar þjóðir Norð-
saman um það, a.ð liæli þessi sjeu urálfu hafa komið upp hjá sjer síð
ómissandi. justu hálfa öld. Má nefna vinnuhæli
Auk þeirra hiela, sem hjer hefir ! fyrir konur. Björgunarhæli fyrir
verið drepið á, hafa verið stofnuð j siðspiltar konur. Uppeldisheimili
ýms önnur hæli í landinu, svo sem j fyrir vangæf börn, stálpuð. Skóla-
harnaheimili, Elliheimili, vinnu- heimili fyrir veiltluð börn, sem
is í hópi hugsunarlausra gárunga.
Slík eru oft æfikjör fávita, og þó
hefir til skamms tíma lítið eða
ekkert. verið aðhafst þeim til
hjálpar. Þeir hafa verið settir
hjá — liafðir útundan eins og
Helga Karlsdóttir í æfintýrunum.
Þeir liafa setið i öskustó hirðu-
leysis og ræktarleysis, á meðan
önnur olnbogabörn voru leidd til
sætis í hlýjum bústöðum kærleiks-
ríkrar umönnunar í hælunum.
Ef segja ætti sögu fávitanna,
rnundi hún þykja æði ótrúleg og
raunaleg, og ekki ætla jeg mjer
að gera það hjer, saga þeirra er
livergi skráð annars staðar en í
ömurlegum endurminningum um
sinnuleysi og sló^ðaskap þjóðar-
ijmar við þessi olnbogabörn sín,
en feðurnir og mæðurnar, sem ár-
um saman hafa horft upp á and-
lega eymd fávitabarnanna sinna,
þurfa lieldur ekki annarar sögu-
sagnar með, þau vita það best
sjálf hvar skórinn kreppir.
Margir fávitar fara á hreppinn
jíi fnskjótt er foreldrarnir falla frá
og sumir fyr, væri það því síst
minni ástæða fyrir ríkissjóð að
stuðla beinlínis til þess að slíkir
munaðarlausir aumingjár kæmust
í gott hæli, jafnskjótt og þess
væri nokkur kostur.
Fyrsta tilraunin, svo mjer sje
kunnugt um, til þess að hreyfa við
málefnum fávitanna, var sú, er
nefndin sem undirbjó barnavernd-
arlöggjöfina sendi öllum hrepps-
nefndaroddvitum landsins fyrir-
spurnir um tölu, aldur og ásig-
komulag fávita.
Svörin, sem nefndinni bárust,
sýndu, að það eru miklu fleiri
fávitar í landinu, en manntals-
skýrslur herma, og þó komu engin
svo frá fullum helming þeirra er
spurðir voru.
Þá var það einnig augljóst af
svörunum, að það eru ekki allfá
börn í landinu, sem virðast bera
einkenni vanþroska á vitsmunum,
þótt ekki sjeu þau talin þannig
í manntalsskýrslum. Þetta er
skiljanlegt, því að flestir foreldr-
ar munu kynoka sjer við því að
telja börn sín fávita í opinberum
skýrslum, enda þótt hálfvitar
sjeu.
Einnig sýnir lieilbrigðisskýrsla
landlæknis 1931, bygð á upplýs-
ingum lækna, að þær opinberu
manntalsskýrslur, sem áður eru
kunnar, eru allsendis ófullnægj-
andi hvað þetta snertir. Mun því
óhætt að telja fávita langtum fleiri
en skýrslur kerma.
Þegar nefndinni höfðu borist
þessi svör, samdi hún frumvarp
til laga um stofnun fávitahælis
og- afhenti stjórninni á vetrar-
þinginu 1931, og ætlaðist til þess
að stjórnin legði það fyrir þingið.
En svo varð þó ekki.
Á sumarþinginu 1931 hreyfði
jeg málinu og bar fram þings-
ályktunartillögu um byggingu
holdsveikraspítala, en stóra húsið
í Laugarnesi yrði haft fyrir fá-
vitahæli. Mjer virtist. það praktist
að byggja nýjan spítala, hæfilega
stóran fyrir þá holdsveiku sjúk-
Hnga, sem í landinu eru, og sem
eru nú orðnir sárfáir, sem betur
fer, svo að spítalinn í Laugarnesi
er nú orðinn óþarflega stór, eins
og sýndi sig best á því, að tals-
verður hluti lians hafði verið tek-
inn til íbúða fyrir fjölskyldur.
Vildi jeg líka breyta spítalanum
eftir þörfum og nota hann fyrir
fávitahæli, helt að þetta yrði ef
til vill ódýrasta og fljótlegasta
leiðin í þessu nauðsynjamáli.
Þingsályktunartillagan kom til
umræðu í Efri deild 27. júlí, var
A’ísað til nefndar, en komst aldrei
lengra í það skiftið.
Á næsta þingi 1932, bar jeg
í öðru sinni fram þingsályktunar-
tillögu um stofnun fávitahælis. —
Forseti ákvað tvær umræður um
málið og- A>ar það tekið til fyrri
umræðu á 6. fundi Efri deildar
29. febrúar. Komst málið í nefnd,
og skilaði hún áliti sínu, er jeg
vil leyfa mjer að lesa hjer orð-
rjett:
„Nefndin lítur svo á, að hjer
sje um allmikið nauðsynjamál að
ræða, en telur hinsvegar • ýmsan
undirbúning þurfa fram að fara
áður en fullnaðarákvörðun sje
tekin um stofnun fávitahælisins,
enda litlar horfur á, að hægt sje
að leggja út í mikinn kostnað í
þessu efni að svo komnu.
Nefndin hefir leitað umsagnar
landlæknis um málið, og er brjef
hans prentað sem fylgiskjal með
þessu áliti. Fer skoðun landlæknis
mjög í sömu átt eins og álit
nefndarinnar.
. Nefndin leggur því til, að málið
verði afgreitt með svo hljóðandi
rökstuddri dagskrá:
í því trausti að ríkisstjórnin
láti fara fram þann undirbúning
málsins, sem hún telur nauðsyn-
legan, tekur deildin fyrir næsta
mál á dagskrá.“
Þá ætla jeg að lesa brjef land-
iæknis. Það hljóðar þannig orð-
rjett:
„Rvík 1. apríl 1932.
Þjer hafið sent mjer til um-
sagnar þingsályktunartillögu frú
Guðrúnar Lárusdóttur um að Al-
þingi álykti að fela ríkisstjórninni
að koma upp hæli handa fávitum,
svo fljótt sem auðið er.
Jeg tel ehgan vafa á þörfinni
fyrir slíkt hæli, sem jeg hygg svo
hrýna, að fátt eða ekkert sje eins
aðkallandi af því, sem sambæri-
legt gæti verið.
Hinsvegar er þetta mál ger-
samlega óundirbúið, og það svo,
að enginn veit einu sinni með
vissu tölu fávita í landinu.
Áður en unt er að leysa úr því,
hvernig haga skuli framkvæmdum
til að bæta úr þessari nauðsyn,
þurfa að hafa farið fram allvíð-
tækar rannsóknir bæði hjer á
landi og erlendis, og þær helst
með eigin sjón þess, er svara
skyldi.
Jeg tel þetta mál síst of fljótt
fram borið, en óttast, að tillagan,
eins og lnin er orðuð, hrindi því
lítt áleiðis. Mundi meira stoða, ef
Alþingi legði fyrir stjórnina að
undirbúa málið rækilega á þessu
og hinu næsta ári, og heimilaðí
nauðsynlegt f.je í því skyni.“
Umsögn landlæknis ber það með
sjer, að hann leggur áherslu á að
máli þessu sje flýtt, vegna þess
hve nauðsynlegt það er, og hann
vill láta undirbúa það rækilega.
1 umræðunum um málið á Al-
þingi benti jeg einmitt á liið
sama, og það sem jeg taldi að
fyrst og fremst þyrfti að gera
málinu til undirbúnings, var þetta
tvent:
1. Að fá fulla vitneskju um
tölu, aldur og ásigkómulag allra
fávita í landinu.
2. Að fela hæfum manni að
Itj'uha sjer fyrirkomulag, rekstur
og alian útbúnað á þeim fávita-
hælUm erlendis, sem reynslan sýn-
iv að hafa borið bestan árangur.
•leg taldi enn fremur að þessum
undirbúningi mætti ljiika fyrir
næsta reglulegt Alþingi, og yrði
málinu þá haldið lengra áleiðis,
eftir ])ví sem efni og ástæður
leyfðu.
' Jeg hjelt, því fram, að heppi-
legasta byrjunin á undirbúningi
málsins, A’æri að samþykkja þings-
álvktunartillöguna, eins og hún lá
fyrir, og benti um leið á, að þá
Aæri komin ástæða fyrir einhvern
unga læknirinn, sém utan fer til
sjerfræðináms, að kynna sjer ræki
lega þessa grein sjúkleika, sem jeg
ætla að enginn íslenskur læknir
hafi tekið upp sem sjerfræðinám^
eflaust vegna þess, að ekkert útlit
var fvrir að þeir hefðu þess not
hjer heima að loknu námi.
Einnig minti jeg á, að hjer væri
viðfangsefni fyrir kennara, sem
ljetu sjer hugarhaldið um van-
gæf og vanþroska börn, að láta
leita dvalar um hríð á erlendum
hælum fyrir hálfvita á barns-
aldri. Mjer vitanlega hefir enginn
íslenskur kennari kynt sjer með-
ferð og kensluaðferðir á þess
konar börnum og unglingum,
sjálfsagt fyrst og fremst af því
að engin þess konar stofnun hef-
ir verið til hjer heima; sama. máli
gegnir um hjúkrunarkonur. Það
ei ekki von til þess, að námsfólk,
sem flest er fátækt, fari að eyða
fje og tíma til þess að kynnast
starfi erlendis, er það getur ekki
búist við. að það leggi stund á
h.jer lieima á ættjörð sinni.
Jeg gerði mig ekki ánægða með
dagskrártillöguna eins og hún var
orðuð. Jeg vildi ákveða h'venær
undirbúningi málsins ætti að vera
lokið. Jeg vildi gera ]>að til þess
að koma í veg fyrir drátt, sem
jeg* ella óttaðist að kynni að
verða á, málinu. Þess vegna bar