Morgunblaðið - 13.08.1939, Blaðsíða 10

'F '"'Ui
10
MORGUMtíLAÐIÐ
Sunnudagur 13. ágúst 1939*
NIÐURSETNINGAR
Eftir Oscar Clausen
Þegar jeg var að alast upp
og man fyrst eftir mjer,
Tar það enn siður að þeir, sem
áttu að gjalda hæstu útsvörin í
Stykkishólmi, eins og t. d. kaup-
mennirnir, gildu þau með því að
halda ómaga. Þannig var það hjá
foreldrum mínum. — Þar var
niðurseta, gömul kona, sem Mar-
grjet hjet og var Jónsdóttir, en
var altaf kölluð Manga Svendsen.
Ekki veit jeg hversvegna hún
var kölluð þetta, en heyrt hefi
jeg að faðir hennar hafi verið
Sveinsson og mun henni því hafa
þótt fínna að heita Svensen en
Jónsdóttir. Bróður átti Manga,
sem hjet Kristján og var kallaður
Hedemann. Hann var drykkju-
maður og mikill á lofti, þegar
hann var fullur, og er mjer í
barnsminni hávaðinn í honum og
málæðið. —
Manga hafði verið með fríð
ustu stúlkum, þegar hún var ung,
en þegar jeg man eftir henni, sá
ekki lengur á henni, að hún hefði
nokkurn tíma átt fríðleik fyrir
að fara. Hún var orðin kerling-
arhró, hrukkótt og bogin í baki,
geðstirð og önug, og er mjer nú
minnisstæð þessi litla kerlingar-
hrúka, sem altaf sat á stól við
hornið á eldhúsborðinu hjá for-
eldrum mínum. Þaðan hreyfði
hún sig ekki, nema þegar hún
staulaðist eftir móköggli og
stakk honum í eldavjelina og
glæddi þá eldinn um leið, en
þetta var eina verkið, sem henni
var ætlað, enda held jeg að
Manga hafi alla tíð verið afkasta
lítil og verkasmá, og það eins,
þegar hún var upp á sitt besta.
Manga Svendsen tók í nefið,
reykti pípu og þótti sopinn líka
góður og það kom atlsvert oft
fyrir, að hún var drukkin. Píp-
una tók hún varla út úr sjer
og var altaf að troða hana og
stinga fingrunum ofan í kong-
ínn, jafnvel þó að vel væri lif-
andi í honum. — I þá daga hafði
nærri hver maður brennivín með
höndum, flaskan kostaði ekki
nema 75 aura og fjekst í hverri
búð. Það var líka hægt um vik
fyir Möngu að bregða sjer í búð-
ina og koma sjer svo vel við
búðarmennina, að þeir gæfu
henni einn „snaps“, enda mun
oft hafa hrokkið ofan í hana
sopi við búðarborðið, einkum
snemma að morgninum, ef hún
þurfti að ylja sjer fyrir brjósti.
-— Foreldrum mínum var, eins
og vænta mátti, illa við að kerl-
ingin næði í vín, því að þá var
Ihún enn önugri og málgefnari en
hún átti að sjer, og svo drafaði
í henni tungan og hún varð eins
og máttlaus í munnvikjunum,
svo að hún slefaði. —
K egar Manga var ung og
* upp á sitt besta, var hún
fríð og fíngerð stúlka, og hafði
þá verið vinnukona hjá Páli Mel
sted, þegar hann var amtmaður
í Stykkishólmi. Guðmundur Páls
son, síðar sýslumaður, var þá
■skrifari amtmannsins, og var
hann, að þeirrar tíðar sið, kall-
aður Pálsen. — Annað hvort hef
ir Pálsen glæpst á fríðleik Möngu
eða hún á stöðu hans, nema
hvort tveggja hafi verið, því að
þau urðu mestu mátar og sást
árangur þess kunningsskapar í
! því, að Pálsen átti barn með
Möngu. Það var af þessu, sem
kerlingartetrið var svo hreikið í
elli sinni, þegar hún var „undir
áhrifum“. — Þá var hún að
gorta af því, að Pálsen amts-
skrifara hafi litist heldur en bet-
ur vel á sig og vel hefði svo
geta farið, að hún hefði orðið
sýslumannsfrú, ef hún hefði kært
sig um.
Það hafa áreiðanlega verið
sólargeislarnir í tilbreytingar-
lausri og grárri elli Möngu
gömlu, þegar hún var orðin hýr
af brennivíni og var að rifja
upp fyrir sjer endurminningarn
ar frá því að hún var upp á
sitt besta, en þá vjek hún altaf
að því sama: Pálsen og aftur
Pálsen. —
*
Vorið 1897, þegar foreldrar
mínir fluttu úr Stykkis-
hólmi til Reykjavíkur, var Manga
Svendsen flutt fram í Höskulds-
ey, sem er ysta bygða eyjan á
Breiðafirði, og varð hún niður-
seta, en það voru víst mikil við-
brigði fyrir vesalings Möngu, að
verða að hverfa af mannmörgu
heimili í kaupstaðnum í einangr-
un á fámennu heimili á lítilli
eyju. — Hún undi samt vel hag
sínum þarna og þar dó hún
nokkrum árum síðar.
Á Þingvöllum í Helgafellssveit
bjuggu í þá daga myndarleg
hjón. Húsbóndinn, • Guðmundur
Magnússon, var náfrændi móður
minnar, þau voru systkinabörn,
en húsmóðirin, Matthildur Hann
esdóttir, var ljósmóðir og sat
yfir móður minni, þegar hún
hún átti börnin. — Það var því
mikil vinátta á milli foreldra
minna og Þingvallafólksins. — Á
Þingvöllum var niðurseta, sem
Salbjörg hjet, og var altaf kölluð
Salka. Hún var lagleg kerling,
ljós í framan með mjallhvítt
hár. Kát og ljettlynd, þrifin, og
vel til fara. — Húsbændurnir á
Þingvöllum voru gæðafólk og
var heimilisbragurinn þar allur
hinn frjálslegasti. Hjónin voru
barnlaus, en veittu mörgum
fósturbömum prýðilegasta upp-
eldi. — Þeim varð vel til hjúa
og þaðan hljóp ekkert hjú úr
vistum. Salka var þar í marga
tugi ára og varð þar ellidauð.
Frá Þingvöllum er stutt í kaup
staðinn, enda fjekk Salka oft
að skreppa þangað að heimsækja
kunningja sína. Hún hefir víst
farið ofan í Hólm í hverjum
mánuði að sumrinu, og svo fyrir
hátíðir að vétrum. í þessum
ferðum sínum kom hún altaf í
eldhúsið hjá foreldrum mínum
og var þar tekið vel á móti henni.
Það var oftastnær, þegar Salka,
kom, að hún sagði að það hittist
nú svo á, að fæðingardagur sinn
væri einmitt þann dag, eða þá
að hann væri nýliðinn hjá, eða
örskamt fram undan. Sölku á-
skotnaðist altaf eitthvað 1 fæð-
ingardagsgjöf, svo að hún fór
hlaðin smápinklum, þegar hún
Iagði af stað upp úr kaupstaðn-
um, en þá hafði hún stafprik í
hendinni, til þess að styðja sig
við og var svo stytt, að pilsfald-
urinn nam við hnje.
•jr
K ær urðu miklar vinkonur,
* Manga Svendsen og Salka
á Þingvöllum, og tókst vinátta
þeirra yfir ilmandi kaffinu í eld-
húsinu hjá foreldrum mínum. —
Það kom þá líka fyrir, að Manga
fór með hendina í pilsvasa sinn
og tók þaðan pelaplösku með
brennivíni og bætti með því kaff
ið hjá sjer og Sölku. — Annars
var Salka ekki drykkfeld, en þótti
gott að fá út í kaffi einstaka
sinnum. Það kom samt einu sinni
fyrir, að kerlingarnar, Manga og
Salka, tóku heldur djarft til
brennivíns og urðu augafullar.
Þá duttu þær í djúpa sorprennu
eða skurð, sem var bakdyra-
megin við hús foreldra minna,
og þaðan varð að draga þær upp.
— Svo voru vesalings kerlingarn
ar verkaðar upp og Manga látin
hátta, en Salka fara heim til
sín. —
Þingvallafólkið var kirkjuræk-
ið og fóru þaðan víst oftast allir
af heimilinu til kirkju, þegar
messað var á Helgafelli og þar
á meðal Salka. Þegar svo ^nessa
átti að byrja og meðhjálparinn
var farinn að handleika sálma-
bókina, byrjaði Salka á sínu hlut
verki við messuna, sem hún hafði
valið sjer sjálf, sem sje því að
reka út alla hunda úr kirkjunni,
en eins og menn vita, reyna
hundar að laumast á eftir hús-
bændum sínum í kirkjur og
skríða þar undir bekki. — Salka
vildi ekki að hundar væru í guðs
húsi. Hún stóð því upp og gekk
fussandi og lyftandi svuntu sinni
alla leið innan frá grátum og
fram í dyr, og rak hvert hund-
kvikindi út úr kirkjunni á undan
sjer. — Þetta gjörði hún í tugi
ára. —
Svo dó Salka og hætti, af eðli-
legum ástæðum, að reka út hund
ana úr Helgafellskirkju, en hver
tók við starfinu eftir hana, er
mjer ekki kunnugt, því að jeg
hefi aldrei verið við kirkju á
Helgafelli síðan Salka dó.
Jeg mætti síra Sigurði pró-
fasti Gunnarssyni, þegar hann
kom frá því að jarðsyngja Sölku
og spurði hann: „Hver rekur nú
hundana út úr Helgafells-
kirkju?“ Prófasturinn brosti til
mín hlýlega og endurtók spum-
inguna: „Já, hver rekur nú hund
ana út úr Helgafellskirkjunni,
Clausen minn!“.
Degar Edith][Cavell var skotin
rj1 yrir 25 árum var skálmöld
*■ í Evrópu. Miljónir manna
börðust fyrir land sitt í skot-
gröfunum, en bak við skotgraf-
irnar voru konur og menn, sem
lögðu líf sitt í hættu fyrir her-
mennina. Við minnust einnar
slíkrar dáðríkrar hetju úr heims
styrjöldinni: Edith Cavell.
Edith Cavell var ensk að ætt
en þegar heimsstyrjöldin skall á
var hún yfirhjúkrunarkona á
spítala í Bryssel. Eftir að stríð-
ið hófst hjelt hún áfram starfi
sínu og gerði alt, sem í hennar
valdi stóð til þess að draga úr
þjáningum særðu hermannanna,
sem voru fluttir á sjúkrahús
hennar. Hún vann ekki í þágu
neinnar stjómmálastefnu, hvorki
fyrir stríð nje á styrjaldarárun-
um. Hugsaði aðeins um eitt: að
rækja starf sitt. Þessvegna
vildi hún ekki fara heim til
Englands, þegar stríðið skall á.
'Nokkrum vikum eftir innrás
Þjóðverja í Belgíu, var háð skæð
orusta skamt frá Mons. Þjóð-
verjar voru í framsóknarmóð og
gáfu sjer ekki tíma til þess að
skifta sjer af særðum óvinum,
sem höfðu fallið í hendur þeirra.
Þessir menn notuðu sjer óðagot
Þjóðverja og viðleitni þeirra að
komast að landamærum Frakk-
lands svo fljótt sem unt væri,
og forðuðu sjer austur á bóg-
inn inn í Belgíu. Þar földu þeir
sig í skógum og lifðu á mat, sem
þeir fengu hjá belgisku bænd-
unum.
Þegar Edith Cavell frjetti
fyrst til þessara Frakka og Eng-
lendinga, sem fóru huldu höfði
í Belgíu, fanst henni úr vöndu
að ráða. Átti hún að hjálpa lönd
um sínum og samherjum, til
þess að komast til Bryssel,
hjálpa þeim og hjúkra, og jafn-
vel að stuðla að því að þeir kæm
ust heim til sín? Það væri há-
leitt hlutverk.
En hinsvegar var hættulegt
að eiga undir því, að þetta vitn-
aðist og að hún yrði svik-
in í trygðum af njósnurum í
framandi landi, sem hafði sýnt
henni gestrisni. Edith Cavell
var fljót að hugsa sig um. Hún
kaus hiklaust áhættuna.
Með hjálp ýmsra kunningja,
er hún hafði leitað til,
safnaði hún fatnaði handa særðu
mönnunum, svo að einkennis-
búningar þeirra skyldi ekki
koma upp um þá, og þeir fengi
meira athafnafrelsi. Þegar flótta
mennirnir voru komnir til Bryss-
el, útvegaði hún þeim húsnæði
í kjöllurunum hjá kunningjum
sínum. En þá sem voru alvarlega
sárir tók hún á spítla sinn og
talaði kjark í þá huglausu. Hún
hafði leynisambönd til þess að
útvega sjer mat, fatnað, pen-
inga og bækur.
En nú fóru flóttamennirnir
sjálfir að fá nasasjón af þessu
fyrirtæki, sem haldið var leyndu
fyrir þýsku yfirvöldunum í Belg-
íu. Edith Cavell var orðin vernd-
arvættur hinna særðu flótta-
manna. Þeir komu til hennar
tugum saman á hverjum degi.
Kjallararnir fyltust og spítalinn
nægði ekki heldur. Nú varð að
fara að hugsa fyrir því, að koma
flóttamönnunum heim, til þess
yfirvöldin tæki síður eftir þeim.
. Þau Edith Cavell, belgiski verk
fræðingurinn Boucq og frú Bo-
dart, sem var útlendingur, en
gift belgiskum manni, koma sjer
saman um að falsa vegabrjef.
T ellefu mánuði hjálpaði þessi
^ áræðna enska hjúkrunar-
kona frönskum og enskum flótta
mönnum að komast heim til sín.
Hún hjálpaði 800 enskum her-
mönnum og 700 frönskum yfir
þýsku landamærin, dulbúnum á
ýmsan hátt. Sjálf fór hún ná-
lægt fimtíu sinnum yfir landa-
mærin með smáhópa og voru alt
að fimtíu í hverjum hóp, og í
hvert skifti lagði hún líf sitt í
hættu. 1 ellefu mánuði lifði hún
í þessari tilveru sjálfsfómar og
kærleiksverka. IIún hefði haldið
þessu áfram, ef franskur her-
maður, Gaston Quien að nafni
hefði ekki komið til hennar einn
góðan veðurdag. Hann var með
hjartasjúkdóm og hafði ekki
málungi matar, en Edith Cavell
neitaði aldrei frönskum her-
manni um hjálp. Hún hlúði að
honum, gaf honum peninga og
mat og sá honum meira að segja
fyrir fölsku vegabrjefi, svo að
hann gæti komist yfir landamær
in heim til Frakklands. En í stað
þess að fara til Frakklands, fór
Gaston Quien aftur til Þýska-
lands og sneri sjer til njósnara-
miðstöðvarinnar. Hann kærði
Edith og hina dáðrökku sam-
verkamenn hennar.
Edith Cavell var hógvær að
eðlisfari. Hún reyndi ekki að
verja sig. Frú Bodart, sem beit
betur frá sjer, var dæmd í þrælk
unarvinnu og látin laus síðar. En
Edith Cavell og Boucq verkfræð
ingur voru dæmd til dauða og
skotin 12. október 1914, klukkan
5 að morgni.
Á hverju ári, þahn 12. októ-
ber, fara hermenn, sem hún
bjargaði og enn eru á lífi, að
gröf hennar og skoða klefa hexm
ar, nr. 23 í St. Gillesfangelsinu,
þar sem hún lifði seinustu nótt-
ina.

— Ef þú sleppir ekki, hleypi
jeg af byssunni.