Morgunblaðið - 03.09.1940, Blaðsíða 5

JÞriðjudágur 3. sept. 1940,
Útgeí.: H.f. Árvakur, Reykjavík.
Rltst j<5rar:
Jðn Kjartansson,
ValtÝr Stefánsson (ábyrgBarm.).
Auglýsingrar: Árni Óla.
Ritstjörn, auglýsingar og afgreiðsla:
Austurstræti 8. — Simi 1600.
Áskriftargjald: kr. 3,50 á mánuBl
innanlands, kr. 4,00 utanlands.
1 Iausasölu: 20 aura elntakiB,
25 aura meB Lesbðk.
Mjólkurverðið
Olafur Bjarnason í Brautar-
holti átti í sumar í rit-
deilu við Tímann út af verði
Jþví, sem bændur fá fyrir mjólk'
sína í Mjólkursamsölunni. Ólafi
. þótti verðið lágt. Tíminn hjelt
því fram, að hann fengi 26 aura
fyrir lítrann. Og það væri kapp-
nóg. Ólafur vildi ekki fallast á
að bændur fengi einu sinni svo
mikið, og væru þeir þó ekki of-
haldnir af 26 aurum.
Til þess að taka af allan
vafa um það, hve mikið hann
fengi fyrir mjólk sína, fjekk
liann staðfest eftirrit af við-
skiftareikningum sínum við
Samsöluna fyrir árið 1939 og
þar er útkoman þessi:
Fyrir 76.0511,4 lítra af mjólk
fjekk hann greiddar kr.
15.949,06 eða tæplega 21 eyri
á lítra. Auk þesS fjekk hann
heimsendar mjólkurafurðir fyr-
ir kr. 812.38, eða sem svarað
rúml. einum.eyri á hvern mjólk-
urlítra.
Svo alls hefir hann fengið
rjett um 22 aura fyrir hvern
iítra, en þá eru greidd bæði
vinsluafföll kr. 668.56, akstur
kr. 1521.15 og frádráttur í tvo
mánuði vegna þess mjólk hans
var talin gölluð kr. 202.80.
Nú er mjólkin seld hjer sem
kunnugt er á 54 aura lítrann.
En verðið til bændanna hækk-
ar ekki. Samkv. júníreikningi
Samsölunnar til sama manns
fær hann enn ekki nema tæpl.
23 aura fyrir hvern lítra mjólk-
ur og er fitumagnið að meðal-
tali þó 4%.
Það er ekki að furða, þó
mjólkurframleiðendur hjer
nærlendis hafi fullan hug á því
að kynnast sem greinilegast
rekstri Samsölunnar og hvað
verður áf þessum rúml. 30 au.,
sem það kostar þá að koma
hverjum mjólkurlítra á borð
neytendanna hjer í bænum.
• Mjólkurfarmleiðendur hljóta
að heimta gagngerða endur-
skoðun á núverandi sölufyrir-
komulagi mjólkurinnar. Bæj-
arbúum þykir nóg að greiða
54 aura fyrir mjólkurlítrann.
En þeir væru yfirleitt mjög á-
sáttir með ef framleiðendur
gæti fengið meira en 22 aura
af því verði sem þeir greiða.
Því, ef ekki fæst hjer lagfær-
Ing og niðurfærsla á hinum
mikla kostnaði við alt samsölu-
farganið, má búast við því, að
cnn hækki mjólkin í verði og
enn stækki hið mikla bil, sem
orðið er milli þess verðs sem
neytandinn greiðir og framleið-
andinn fær.
Hjer er alvörumál á ferðinni,
sem' enginn getur sýnt tómlæti
lengur, hvorki bóndinn sem sel-|
ur mjólkina og fær 22 aura
fyrir hana, nje kaupandinn,
rsem greiðir fyrir hana 54 aura.
5 1
Kæling bræðslusílöar
i.
A rið 1937 voru kæld rúm
** 1100 mál síldar í kæli-
brónni á Sifflufirði. Voru í
hvert mál síldar notuð 21
kíló af snjó og 7.4 kíló af
salti. Við þetta kólnaði síld-
in niður í 4- 3° C.
Mánuði síðar var síldin tekin til
vinslu úr þrónum. Var þá sami
kuldi í síldinni og verið hafði í
byrjun — nema rjett í ysta lag-
inu — enda var þróin óeinangr-
uð. Síldin var að öllu leyti sem
ný síld eftir þessa géymslu, enda
vanst hún með þáverandi toppaf-
köstum SRN-verksmiðjunnar (3000
rnálum á sólarhring) og fekst ur
henni 17.5% lýsi og ca. 16.5%
mjöl. Mjölið var lítið eitt of salt,
en að öðru leyti voru afurðimar
ágætar.
Allar líkur benda til að síldin
hefði með þessu salt- og snjómagni
getað geymst miklu lengur en
einn mánuð og líklega í tvo til
þrjá mánuði, án þess að skemm-
ast til muna.
II.
Síðan þessi tilraun var gerð
hafa engar rannsóknir verið látn-
ar fara fram á kæligeymsln
bræðslusíldar, fyr en nú í sumar
er útgerðarmennirnir Ólafur Jóns-
son, Ingvar Vilhjálmsson og Jón
Sveinsson rjeðust í að kæla 2000
mál, útgerðarmaðurinn Friðrik
Guðjónsson 500 mál og Snorri
Stefánsson framkvstj. fyrir Gránu
og Rauðku 800 mál.
Síld þessi liggur nú í þremur
mismunandi þróm á Siglufirði.
Þró Ingvars, Ólafs og Jóns er
mjög Ijeleg, aðeins um iy2 m. á
dýpt og því illa fallin til kæli-
geymslu fyrir það hvað yfirborð-
ið er tiltölulega stórt. — í þró
þessari var kuldinn eftir 3 fyrstu
vikurnar um -1- 1—0°, þar sem
mælt var.
I þró Snorra Stefánssonar, sem
er dýpri, var kuldinn -4- 3° í 1
metra dýpt, eftir 3 vikna geymslu.
Síldin sem var 4—5 daga gömul
úr skipi þegar hún var látin í
þróna, lítur út eins og ný.
í þró Friðriks Guðjónsosnar var
síldin eftir sama tíma með nýja-
lykt og hinn besti mannamatur.
Að líkindum mun síldin enn
verða geymd í hálfan mánuð eða
lengur og verður hún þá orðin
1%—2 mánaða gömul. — Verður
fróðlegt að sjá hvernig vinsla
þessarar síldar tekst, og segir mjer
svo hugur um að hún muni ganga
að fylstu óskum hvað snertir a.
m. k. síldina úr þróm Friðriks og
Snorra — en nokkru lakar úr
hinni grunnu þró svo sem við er
að búast.
III.
I síðasta hefti Tímarits Verk-
fræðingafjelags íslands setti jeg
fram töflur yfir saltmagn og snjó-
magn, sem jeg hefi áætlað hæfi-
legt til mismunandi langrar
geymslu. — Þá hefi jeg
reiknað út kostnaðinn við
kælinguna annarsvegar og sölt-
unina hinsvegar og loks gefið
síldinni einskonar sameiginlega
fjárhagslega einkunn fyrir vinslu-
hæfni, afurðanýtingu í olíu og
mjöli og vörugæði.
Töflur þessar fara hjer á eftir:
Eftir Gísla Halldórsson
TAFLA I.
Kostnaður vitS söltun bræðslusíldar.
Áætlaður geymslu- tími í þró Salt kg./mál Aurar/mál Saltverð kr. 45.00 Aurar/mál Saltverð kr. 150.00 Hráefnisgæði °/« Tap O/o
1 vika 3 13.5 45 98 2
2 vikur 5 22.5 75 90 10
3 vikur 8 36 120 75 25
4 vikur 11 49.5 155 50 50
4-8 vikur 14 63 210 50-0 50-100
TAFLA II.
Kostnaður við kælingu bræðslusíldar.
Áætlaður geymslu- tími í þró Salt og snjór kg./mál Aurar/mál Saltverð kr. 45.00 Aurar/mál Saltverð kr. 150.00 Hráefn- isgæði °/o Tap »/«
1 vika 2 kg. salt 6 kg. srijór 9.0 9.0 18.0 30.0 9.0 39.0 98 2
2 vikur 2 kg. salt 10 kg. snjór 9.0 15.0 24.0 30.0 15.0 45.0 97 3
3 vikur 3 kg. salt 12 kg. snjór 13.5 18.0 31.5 45.0 18.5 63.5 96 4
4 vikur 4 kg. salt 15 kg. snjór 18 22.5 40.5 60.0 22.5 82.5 95 5
8 vikur 7,4 kg. salt 20,9 k. snjór 33.3 31.4 64.7 111.0 31.4 144.4 90 10
Af töflum þessum sjest að til
tveggja vikna geymslu er með nú-
gildandi verðlagi á salti dýrara
að salta en að kæla. En á normal-
tímum er heldur ódýrara í til-
kostnaði að salta en að ’kæla.
Þetta er þó því aðeins svo að
áætlun mín standist. En eins og
gefur að skilja er mjög erfitt að
áætla mikið út frá aðeins einni
tilráun og hefi jeg því undanfarna
mánuði gert mitt ítrasta til þess
að frekari tilraunir yrðu, af hálfu
þess opinbera, látnar fara fram —
en árangurslaust.
IV.
Af söltunartöflunni sjest, að
hráefnisgæðin eru í tveggja vikna
síld áætluð 90% þegar saltað er,
en 97% þegar kælt er.
Fullyrða má að þessi mismunur
er of lágt áætlaður og þarf að-
eins að athuga vinsluna í sumar
til þess að sannfærast um þetta.
í ríkisverksmiðjunum á Sig^u-
firði liafa afköstin þannig alls
ekki verið yfir 7500 mál að meðal-
tali, en líklegast lægri undanfar-
inn iy2 mánuð, en ættu á góðri
síld að vera 10.000 mál. Svara
10.000 mála afköst sem næst
til 2500 mála afkasta í SRN-
verksmiðjunni, sem komst árið
1937 í 3000 mála afköst á kældu
mánaðargömlu síldinni.
I öðrum verksmiðjum hafa af-
köstin verið þetta niðri í 50, 60
og 70% og þar í kring og afurða-
nýtingin auðvitað eitthvað minni
en ef um nýja eða óskemda
síld væri að ræða.
Síld sú sem unnin hefir verið
þetta tímabil mun hinsvegar jafna
sig upp með að vera um 2 vikna
gömul. Sjest af þessu, að hrá-
efnisgæðin eru upp og ofan tæp-
ast yfir 70% eða nær 25—30%
lakari en á síld sem kæld hefir
verið — með ekki meiri tilkostn-
aði en söltunin hefir í för með
sjer.
En við skulum nú taka annað
dæmi:
V.
Úr því hægt var að halda uppi
*
toppafköstum á 4 vikna gamalli
síld með 21 kg. snjónotkun og
7.4 kg. saltnotkun pr. mál, árið
1937, má telja það víst, að hægt
er að halda uppi a. m. k. fullum
afköstum (10.000 málum í ríkis-
verksmiðjunum á Siglufirði) á
helmingi yngri síld, með því að
nota sama snjómagn, 21 kg. á mál,
og það saltmagn sem hvort eð
er er notað til 2 vikna geymslu
þegar ekki er kælt.
Ef þetta hefði verið gert í þeim
þróm sem fyrir eru í ríkisverk-
smiðjunum á Siglufirði í sumar,
þá hefðu á 25 dögum verið unnin
45x10.000 mál — 450.000 mál í
stað þess að aðeins voru unnin
45x7.500 mál = 335.000 mál. Mis-
munur 115.000 mál, sem móttakan
hefði orðið meiri.
f 450.000 mál hefði þá í almesta
lagi þurft 21x450.000 kíló af
snjó —i 9.450 tonn", sem — keyrð-
ur úr skafli neðanvert við Siglu-
fjarðarskarð um sumarið — kost-
ar ekki yfir 20 kr. tonnið — en
minna ef tekinn er að einhverj n
leyti að vetrinum.
Samtals kostnaður við snjó með
þessu móti: 20x9.450 tonn = tæp-
ar 390.000 krónur — að mestu
falinn í vinnulaunum.
Þegar saltið er ekkert minkað
er þetta auðvitað beinn umfram-
kostnaður við geymsluna.
En hvað hefði unnist á hinn
bóginn?
Sjómenn og iitgerðarmenn hefðu
fengið a. m. k. 9 kr. pr. mál fyrir
150.000 mál, sem þejr með sára-
litlum tilkostnaði hefðu getað
landað aukalega. Þetta gerir
9x115 — 1.035.000 — eða nimlega
1 milj. krónur. Hjer frá dragast
190.000 kr. í tilkostnaði í snjó»
— Nettóhagnaður útgerðarinnaf
þannig ea. 800.000 krónur, eða
með 12 kr. verði yfir 1 milj. kr.
f öllum verksmiðjum á landinu
hefði aukalegur nettóhagnaður út-
gerðarinnar orðið ca. þrefalt meiri,
eða milli 2—3 milj. kr. — enda
þótt útgerðin hefði lagt til allan
snjóinn ókeypis!
VI.
Af framangreindu ætti að vera
auðvelt að renna grun í að með
9 kr. vérði á síldarmál hefði snjór
inn mátt kosta útgerðina 800.000/
9.450 = 85 kr. pr. tonn — þótt
notað væri væri 21 kg. af snjó í
hvert mál síldar — algerlega Rm-
.fram venjulega söltun — áður en
gróðínn af aukinni löndun væri
upp jetinn!
Jeg álít hinsvegar — eins og
kælitaflan að framan ber með sje1*
að ekki sje þörf á að nota nema
e. t. v. helming þessa snjómagns
þegar aðeins er um 2 vikna
geymslu að ræða og heldur ekki
eins mikið salt og venja er til.
Verður þá mismunurinn meira en
helmingi hagkvæmari á kæling-
unni en hjer í dæminu að fram-
an — þannig að snjórinn mættv
kosta upp undir 200 kr. tonnið
áður en fulldýr yrði.
Hjer við bætist að öll sú sfld,
sem verksmíðjurnar ynnu á þenna
hátt, gæfi auðvitað góða útkomn
á mjöli og lýsi og hinn fasti vinslu
kostnaður verksmiðjanna pr. mál
lækkaði verulega.
Með því að taka upp notkun á
snjó eða ís má að líkindum, eins
og að framan hefir verið sagt, ná
upp hinum föllnu verksmiðjuaf-
köstuiu.
Ef takast má að hækka afköst
ríkisverksmiðjanna á Siglufirði
um 2500 mál á hrotutímabilum
aðeins með því að nota snjó sam-
an við síldina, þá þýðir það hið
sama og að 3000 mála verksmiðja
(með 2400 mála afköstum) falli
þvínær ókeypis með öllum útbún-
aði og starfsfólki af himnum ofan
— einmitt þegar mest liggur við!
Til slíkrar afkastaaukningar
þarf ekkert lánsfje og engan
stofnkostnað, nema e. t. v. veiga-
litlar yfirbyggingar yfir nokkrar
hinna opnu þrða, og það er a.
m. k. ósannað mál hvort kælitil-
kostnaðurinn er nokkuð meiri en
tilkostnaðurinn við söltun, en verð
mætin hinsyegar kyr í landinu.
VII.
Hjer að framan hefi jeg
gert að umtalsefni afkastaaukn-
ingu þá, sem fá má með því að
taka upp notkun á snjó samfara
hinni venjulegu söltun, og sem
numið getur frá 50—100% hiima
raunverulegu afkasta.
Á hinn bóginn er svo mögu-
leikinn á því að byggja viðbótar-
þrær og veita þannig í lirotunum
meiri síld viðtöku heldur en hægt
er með afkastaaukningu einni
saman — án stækkunar á þrónum.
Til þess að þetta verði sem hag-
kvæmast þarf stofnkostnaður þró-
anna að verða sem minstur.
En nú vill svo til, að reynslan,
sem af kælingunni hefir fengist,
sýnir á áþreifanlegan hátt að
síldin einangrar sig sjálf.
Síldin er svo feit að hitinn
kemst ekki nema skamt inn í hið
ysta fitulag. Mjer er þannig næst
að halda að síldin myndi varð-
veitast lítt skemd þó henni væri
hrúgað upp í geysistóra hauga á
bersvæði og varpað yfir þá seglum
FRAMH. Á SJÖTTU SÍÐU.